بخشی از مقاله
بررسی اثربخشی معنادرمانی مذهب محور در افزایش رضایت از زندگی دانش آموزان پسر دبیرستانی مبتلا به افسردگی
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی اثربخشی معنادرمانی مذهب محور برافزایش رضایت از زندگی در دانش آموزان پسر مبتلا به افسردگی پایه اول دبیرستان های ناحیه4 اهواز درسال 90-91 بوده است. طرح پژوهش حاضر از نوع نیمه تجربی باپیش آزمون، پس آزمون، پیگیری باگروه کنترل بوده است. نمونه مورد بررسی شامل 60 نفر از دانش آموزان دبیرستان های ناحیه4 اهواز است که با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی چندمرحله ای و دارا بودن یک انحراف معیار کمتراز میانگین در پرسشنامه های افسرگی بک و رضایت از زندگی هیونبر انتخاب و به طورتصادفی به دوگروه 30 نفری آزمایش وکنترل تقسیم شدند. گروه آزمایشی طی 10جلسه 90 دقیقه ای آموزش معنادرمانی مذهب محور دریافت کردند. اما در گروه کنترل هیچگونه مداخله ای اعمال نشد. در پایان مداخلات از هر دو گروه پس آزمون گرفته شد. سپس مجدا بعد از گذشت یک ماه آزمون پیگیری از هر دو گروه به عمل آمد. ابزار مورد استفاده در پژوهش شامل پرسشنامه های افسردگی، رضایت از زندگی بوده است. داده های حاصل با استفاده از تحلیل کواریانس چند متغیری (مانکوا) تجزیه و تحلیل شدند.
نتایج حاصل آشکار ساخت که بین دو گروه آزمایشی و گواه تفاوت معنی داری وجود دارد ( .( p<0/001 میزان رضایت از زندگی در گروه آزمایشی نسبت به گروه گواه به طور معنی داری افزایش یافت. نتایج به طور معنی داری در دوره ی پیگیری تداوم داشت.
واژه های کلیدی: معنادرمانی مذهب محور، رضایت اززندگی، افسردگی
-1مقدمه
نیاز انسان به دین قدمتی به عمر تاریخ دارد. زیرا بشر از همان آغاز زندگی خود به حامی مقتدر و تکیه گاهی نیرومند احساس نیاز می کرده است. موضوع دین مورد بحث محققان پیشگامی چون جیمز( 1929) 1، فروید( 1907) 2 و یونگ3 (1875) و دیگران بوده و پس از آن اندیشمندانی نظیر آلپورت(1967) 4 به تبیین مذهب پرداخته اند. دین یک پدیده گسترده بسیار بادوام و تاثیر گذار است و به عنوان نظام اعتقادی سازمان یافته همراه با مجموعه ای از آیین ها و اعمال تعریف شده است که تعیین کننده شیوه پاسخ دهی افراد به تجارب زندگی است. همچنین دینداری به عنوان جستجوی شخصی یا گروهی تقدس که در یک بافت مقدس سنتی ظاهر می شود، در نظر گرفته شده است (نقل از زولینگ5، وارد6 و هورن7 ، .(2010
روانشناسی مذهب محور می تواند در بسیاری از مشکلات روانشناختی، بخصوص برای درمان کسانی که از ناامیدی و افسردگی رنج می برند مفید باشد. با اعتقاد به یک منبع الهی و معنا و هدف در زندگی رضایت از زندگی انسان افزایش می یابد و این موضوع نیز به نوبه خود می تواند باعث بهبود افسردگی در افراد شود (لویس8، آلن9 و کروز10، .(2006
خاستگاه لغوی معنادرمانی یا لوگوتراپی به واژه یونانی لوگوس باز میگردد. لوگوس به معنای واژه یا کلمه، اراده پروردگار یا معناست. اما رساترین معادل آن معنا میباشد. بر این اساس و بنا به گفته ی ویکتور فرانکل معنادرمانی عبارت است از: » درمان از رهگذر معنا یا شفابخشی از رهگذر معنا« یا »روان درمانی متمرکز بر معنا.« لوگوتراپی در لغت به معنی »درمان از طریق معنا« است و نوعی درمان فعالانه - رهنمودی است که متوجه یاری رساندن به بیمار، خاصه در مراحل بحران زندگی است. لوگوتراپی یا معنا درمانی در ساده ترین تعریف آن گونه که فرانکل(1978) 11 می نویسد عبارت است از درمان یا " شفا بخشی از طریق معنا". اما از آنچه که به ویژه تعریف اخیر بار مذهبی دارد، می توان معنا درمانی را :" درمانی متمرکز بر معنا" تعریف کرد. فرانکل معنا درمانی را نوعی روان درمانی در قالب اصطلاح های معنوی می داند. در واقع معنا درمانی شاخه ای مجزا در مکتب روان درمانی وجودی انسان گراست، از آن جهت که بر روح انسان یا بعد معنوی او متمرکز کرده و معنای وجود را تحت عنوان جستجوی انسان برای چیزی به نام معنا بررسی می کند. این نوع درمان فرض می گیرد که زندگی معنای بی قید و
شرط دارد و این معنا را هرکس، در هرجا و در هر زمان می تواند بیابد و کشف کند (دیک1، .(2007
رضایت از زندگی لازمه یک زندگی مفید، مؤثر و رضایت بخش فردی است و شامل ارزیابی شناختی افراد از وضعیت زندگی خودشان است. در واقع رضایت از زندگی مفهومی کلی و ناشی از نحوه ادراک شناختی و عاطفی شخص از کل زندگی است. به همین دلیل افرادی با رضایت از زندگی بالا هیجان های مثبت بیشتری را تجربه کرده، از گذشته و آینده خود و دیگران، رویدادهای مثبت بیشتری را به یاد آورده و از پیرامون خود ارزیابی مثبت تری دارند و آنها را خوشایند توصیف می کنند، در حالی که افرادی با رضایت از زندگی پایین، خود، گذشته و آینده شان، دیگران و نیز رویدادها و موقعیت های زندگی خود را نامطلوب ارزیابی می کنند و هیجان های منفی مانند اضطراب و افسردگی بیشتری را تجربه می کنند (تیم2، .(2010 رضایت از زندگی به عنوان ارزیابی کلی کیفیت زندگی بر اساس ملاک های انتخاب شده عبارت است از مقایسه بین شرایط زندگی با ملاک های شخصی افراد هنگامی سطوح بالای رضایت از زندگی را تجربه می کنند که شرایط زندگی آنها با ملاک هایی که برای خود تعیین کرده اند، مطابقت داشته باشند. رضایت از زندگی را می توان به عنوان جامع ترین ارزیابی افراد از شرایط زندگی خود در نظر گرفت (دینر، 2000، به نقل از کشاورز، مهرابی و سلطانی زاده، .(1388 رایت3،کراوفورد4 و کاستیلو5 (2009) عوامل متعددی را در افزایش رضایت افراد از زندگی مطرح کرده اند. این عوامل را می توان در دو دسته عوامل زیستی (نظیر آمادگی ژنتیکی و سلامت جسمانی) و عوامل اجتماعی روانی (نظیر روابط اجتماعی مطلوب و نیازهای روانی) طبقه بندی نمود. شواهد پژوهشی رابطه بین سن، جنسیت و تعداد دوستان، عملکرد خانواده، سازگاری و سلامتی با رضایت از زندگی را نشان می دهند. علاوه بر این در سالهای اخیر توجه فزاینده ای به نظریاتی شده که به دنبال شناخت و معرفی راهکارهای موثر در رضایت از زندگی بوده اند (یوسف نژاد و پیوسته گر، .(1390
یکی از عوامل مهمی که موجب افزایش رضایت از زندگی فرد می شود، ایمان مذهبی است. پژوهشها در قلمرو رابطه بین مذهب و رضایت از زندگی عمدتا به این نتیجه رسیده اند که بین رضایت از زندگی و مذهب رابطه مثبت وجود دارد. هانگ6 و گیاناکوپولوس(1994) 7 پژوهشی در مورد عوامل موثر بر رضایت از زندگی انجام دادند. نتایج تحلیل رگرسیون گام به گام نشان دادند که اطمینان به خویشتن، افسردگی، خشم، مسند مهارگری و دینداری، 23/6 درصد کل واریانس رضایت از زندگی را تبیین می کنند. در پژوهش دیگری تئو(1995) 8 دریافت که سلامت، روابط اجتماعی و باورهای مذهبی 36 درصد کل واریانس رضایت از زندگی را تبیین می کنند. مک کلر9 و لودن(1992 ) 10 نیز دریافتند که رضایت از زندگی با مدت زمان فعالیتهای مذهبی رابطه مثبت دارد. این زمان شامل رفتارهای مذهبی عمومی/برونی (مانند عمل به اعتقادات مذهبی) و نیز رفتارهای مذهبی/ خصوصی درونی (مانند نیایش و دعاهای شخصی) هستند . آدلر11 و فاگلی(2005) 12 نیز نشان دادند که از زندگی متاثر از خودآگاهی، خوش بینی و معنویت گرایی فرد است (نقل از کشاورز و همکاران، .(1388 کوهن13 و پیرس14
(2005) نیز دریافتند که مذهب از طریق تاثیر بر اعتقاد به زندگی پس از مرگ و کاهش اضطراب مرگ بر رضایت از زندگی به طور غیر مستقیم اثر می گذارد. از این رو در این پژوهش سعی شد که از معنادرمانی مبتنی بر مذهب در جهت افزایش رضایت از زندگی دانش آموزان پسر افسرده استفاده شود.
-2روش
طرح پژوهش حاضر از نوع مطالعات نیمه آزمایشی است که به صورت طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل اجرا شد. این طرح از دو گروه آزمودنی تشکیل شده است که هر دو گروه دو بار مورد اندازه گیری قرار می گیرند. اندازه گیری اول با اجرای پیش آزمون و اندازه گیری دوم با یک پس آزمون انجام می گیرد. پژوهشگر نیمی از آزمودنیها را در گروه 1 و نیمی دیگر را در گروه 2 به صورت تصادفی جایگزین می کند. بدین ترتیب دو گروه معادل یکدیگر به دست می آید و اندازه گیری متغیر وابسته نیز برای هر دو گروه در یک زمان و در شرایط یکسان صورت می گیرد.
-3جامعه، نمونه و روش نمونه گیری
جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه دانش آموزان پسر مبتلا به افسردگی دبیرستان های ناحیه چهار آموزش و پروش اهواز که در سال تحصیلی 1391ـ 1390 مورد بررسی قرار گرفتند. روش نمونه گیری در این پژوهش به صورت تصادفی چند مرحله ای بود به این صورت که از تعداد کل مدارس متوسطه پسرانه دولتی ناحیه 4 اهواز تعداد 9 مدرسه به صورت تصادفی انتخاب شد که از هر مدرسه تعداد دو کلاس پایه اول به صورت تصادفی انتخاب شد و آزمون افسردگی بک بر روی این دانش آموزان اجرا گردید که از بین کسانی که در آزمون بک بالاترین نمره راکسب نموده بودند 100 نفر انتخاب شدند. سپس پرسشنامه انگیزش تحصیلی اجرا گردید و از بین کسانی که در آزمون انگیزش تحصیلی کمترین نمرات را کسب نموده بودند،60 نفر انتخاب شدندکه به صورت تصادفی ساده به دو گروه آزمایش و گواه گمارده شدند.
-4ابزار پژوهش
پرسشنامه رضایت از زندگی هیونبر
برای بررسی رضایت از زندگی، از پرسشنامه چند بعدی سنجش رضایت از زندگی دانش آموزان (هیوبنر، (2001 استفاده شده است . این پرسشنامه دارای 40 سئوال در 5بُعد شش درجه ای است که شامل خانواده با 7 سئوال، دوستان با 9 سئوال، مدرسه با 8 سئوال، محیط زندگی با 9 سئوال و خود با 7 سئوال می باشد که با (کاملا مخالفم، نسبتا مخالفم، کمی مخالفم، کمی موافقم، نسبتا موافقم، کاملا موافقم) مشخص و از 1 تا 6 نمره گذاری شده است. نمرات مقیاس در این آزمون بین 40 تا 240 نمره در نوسان می باشد. در این آزمون سئوالات ستاره دار بر عکس امتیاز دهی می شوند.
در تحقیق حاضر برای تعیین پایایی پرسشنامه رضایت از زندگی از دو روش آلفای کرونباخ و تنصیف استفاده شــد که برای کل پرسشنـامه به ترتیب برابر با 0/94 و 0//88 که به طور کلی بیانگر ضرایــب پایایی مطلوب می باشد (جدول 3ـ4 را ملاحظه نمائید).
جدول :1 ضرایب پایایی پرسشنامه رضایت از زندگی در تحقیق حاضر
همانطوری که در جدول 1 مشاهده می شود ضرایب پایایی پرسشنامه رضایت از زندگی بین 0/70 تا 0/94 نوسان دارد.
-5روش اجرا
نمونه مورد مطالعه 60 نفر از دانش آموزان افسرده بود،که به صورت تصادفی از دانش آموزان پسر دبیرستانهای شهر اهواز انتخاب شد و به روش تصادفی ساده به دو گروه 30 نفری آزمایش و گواه تقسیم گردید. گروه آزمایش به مدت 10 جلسه 90 دقیقه ای معنادرمانی مذهب محور را دریافت کردند و این در حالی بود که گروه گواه این درمان را دریافت نکردند.
-6خلاصه جلسات معنی درمانی مذهب محور
جلسه اول: معرفی کردن امضا به همدیگر و آگاهی از ارزشها آموزش، آگاهی هشیارانه نسبت به ابعاد مختلف زندگی خود تمرکز توجه بر قدرت مطلق خالق هستی، آگاهی از داشته ها وضعیتهایی که پروردگار در اختیار فرد قرار داده است.
جلسه دوم: شفاف سازی ارزشهای خلاق، بررسی اهداف و شاغلی که دوست داشتهاند اما نتوانستند به آنها برسند، معنی دادن به دشواریها و مشکلاتی که در زندگی با آن موارد هستند. استعانت الهی و توکل به پروردگار در انجام همه امور و توجه به پیامدهای مثبتی که بدنبال هر دشواری و مصیبتی رخ می دهد. ان مع العسر یسرا. استفاده از آیات قرآن کریم و احادیث و سیره نبوی در معنی بخشیدن به زندگی.
جلسه سوم: بررسی تکالیف خانگی، شفاف سازی ارزش های تجربی دینی، بررسی تجارب هنری که برای فرد ارزشمنداست و از آنها لذت می برد و یا اشخاصی که برای او جالب و معنی دار می باشند. تقویت ارزشهای نگرشی بررسی اشخاص و موفقیتها و مشاغلی که برای فرد ارزشمند هستند. تقویت ارزشهای معنوی و الهی در فرد.
جلسه چهارم: شفاف سازی ارزشهای نگرشی، تهیه سلسله مراتبی از ارزشها، بررسی نقل قولهای خردمندانه و گفتههای حکیمانه مبتنی بر قرآن و احادیث و سیره نبوی جهت تقویت توکل به پروردگار، معنا بخشیدن به هر لحظه از زندگی و در نظر گرفتن خود به عنوان عنصری از یک نظام هستی.
جلسه پنجم: بررسی تکالیف خانگی، توسعه سلسله مراتب ارزشها، تعیین اهداف و برنامه ریزی در جهت وصول به اهداف کوتاه مدت و بلند مدت، استفاده از نظرات افراد و گروه به اولویت بندی اهداف، استفاده از ورقه ثبت پیشرفت خانگی و مراحل نیل به اهداف.
جلسه ششم: متناسب کردن اهداف با ارزشهای معنوی و الهی، تحلیل اهداف متناسب با ارزشها، کمک به افراد برای وصول به اهداف خود با تلاش و معنایابی در زندگی، دادن تکلیف خانگی.
جلسه هفتم: تعیین اهداف جدید برای ارزشهای رها شده و یا نادیده گرفته شده، استفاده از روش بارش مغزی برای بررسی اهداف معنوی و متعالی که به شکوفایی استعدادهای فرد کمک میکنند.
جلسه هشتم: بحث گروهی در مورد نتایج تکالیف خانگی، هر فرد اهداف جدید را با دیگران در میان می گذارد، ارائه طرح دستیابی به هدف، تعیین چارچوب زمانی معنوی برای اجرای اهداف تعیین شده.
جلسه نهم: بررسی بینش های سبک شده ، تعیین نقاط ضعف وقوت به وسیله فرد و دریافت بازتاب از دیگران بررسی موانعی که فرد در نیل به اهداف خود دارد. بررسی پیشرفت معنا جویی فرد و موانع احتمالی که وجود دارند، استفاده ازنظرات گروه جهت تقویت معناجویی فرد.
جلسه دهم: بررسی تغییرات حاصل از فرد در نتیجه آموزش معناجویی در زندگی در ابعاد مختلف زندگی، آماده کردن فرد برای خاتمه جلسات آموزشی، دادن تکالیف خانگی و خواندن کتب قران و متونی که به معنا جویی فرد کمک می کند.
-7یافته ها
جدول:2 میانگین و انحراف معیارنمره رضایت از زندگی گروه های آزمایشی و گواه در مراحل پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری
همان طوری در جدول 2ملاحظه می شود در مرحله پیش آزمون میانگین و انحراف معیار رضایت از زندگی هر یک از گروه ها به ترتیب گروه آزمایشی 126/23 و 24/88، گروه گواه 130/63 و 17/06، در مرحله پس آزمون میانگین و انحراف معیار، گروه آزمایشی 181/67و 6/14، گروه گواه 144/20 و 26/71 و در مرحله پیگیری میانگین و انحراف معیار، گروه آزمایشی 179/43 و 8/09 و گروه گواه 134/93 و 21/15، در متغیر رضایت از زندگی در زمینه خانواده در مرحله پیش آزمون میانگین و انحراف معیار هر یک از گروه ها به ترتیب گروه آزمایشی 25/23 و 7/65، گروه گواه 25/43 و 6/38، در مرحله پس آزمون میانگین و انحراف معیار، گروه آزمایشی 31/60 و 3/83، گروه گواه 27/30 و 6/70 و در مرحله پیگیری میانگین و انحراف معیار،گروه آزمایشی 31/23 و 3/60 و گروه گواه 24/67 و 6/42، در متغیر رضایت از زندگی در زمینه دوستان در مرحله پیش آزمون، گروه آزمایشی 26/77 و 4/89، گروه گواه 27/60 و 5/87 ، در مرحله پس آزمون، گروه آزمایش 39.90 و 3.44، گروه گواه 30.47 و 7.20و در مرحله پیگیری میانگین و انحراف معیار، گروه آزمایشی 40/00 و 2/94 و گروه گواه 28/93 و 6/30، در متغیر رضایت از زندگی در زمینه مدرسه در مرحله پیش آزمون میانگین و انحراف معیار هر یک از گروه ها به ترتیب گروه آزمایشی 23/93 و 6/88، گروه گواه 24/53 و 3/57، در مرحله پس آزمون میانگین و انحراف معیار، گروه آزمایشی 36/67 و 2/86، گروه گواه 27/20 و 6/78 و در مرحله پیگیری میانگین و انحراف معیار، گروه آزمایشی 35/50 و 2/98 و گروه گواه 24/33 و 5/86، در متغیر رضایت از زندگی در زمینه محیط زندگی در مرحله پیش آزمون، گروه آزمایشی 25/23 و 4/40، گروه گواه 25/93 و 6/58، در مرحله پس آزمون، گروه آزمایشی 40/47 و 2/94 و گروه گواه 30/77 و 9/39 و در مرحله پیگیری میانگین و انحراف معیار، گروه آزمایشی 41/00 و 2/42 و گروه گواه 28/80 و 7/19، در متغیر رضایت از زندگی در زمینه خود در مرحله پیش آزمون، گروه آزمایشی 25/17 و 6/50، گروه گواه 27/00 و 5/10، در مرحله پس آزمون، گروه آزمایشی 33/03 و 0/964 و گروه گواه 28/47 و 5/79 و در مرحله پیگیری میانگین و انحراف معیار گروه آزمایشی 32/23 و 1/54 و گروه گواه 27/63 و 5/84 می باشد.
جدول :3 نتایج آزمون بررسی پیش فرض همگنی شیبهای رگرسیون متغیرهای تحقیق دو گروه در جامعه
متغیر منبع تغییرات مرحله: منبع تغییرات مرحله:
