بخشی از مقاله
بررسی اصول و ضوابط مرتبط با معلولین در طراحی فضاهای تجاری و خدماتی (نمونه موردی: "برج IT و خدمات نرم افزاری"در اهواز)
چکیده
امکـان بهره برداری بهینـه و برابر از امکـانـات و مزایای فضـــاهای عمومی شـــهری، از حقوق انکارناپذیر کلیه شـهروندان و ساکنان یک شهر محسوب می شود. همچنین ناتوانان جسمی، معلولان و جانبازان بخشی از افراد جامعه هســتند که باید نیازهای آن ها با توجه به وضــعیت ویژه به شــرایط جســمانی آن ها برآورده شــود؛ لذا بررسـی، آنالیز وضع موجود و مناسب سازی انواع فضاها و کاربری های شهری جهت استفاده افراد معلول بسیار حائز اهمیت می باشــد. در همین راســتا این پژوهش که حاصــل مطالعات کتابخانه ای و پژوهش های میدانی بوده، تلاش دارد با اسـتفاده از روش توصـیفی- تفسـیری اصول و ضوابط مرتبط با معلولین در طراحی فضاهای تجاری و خدماتی را تبیین نماید؛ سـپس "برج IT و خدمات نرم افزاری" در شهر اهواز(مرکز استان خوزستان) را به عنوان نمونه موردی پژوهش از منظر اصول و ضوابط تبیین شده مورد بررسی قرار داده است. در این مسیر با تهیه ی پرسشنامه به مصاحبه با مراجعین به این مجموعه در دو گروه افراد سالم و معلول پرداخته شده است و اظهاراتشان را با استفاده از نرم افراز های تحلیل آماری مانند SPSS به شکل نمودار نمایش داده شده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش حاکی از آن است که در زمینه رعایت اصول و ضوابط طراحی برای معلولان در این مجموعه اقدامات مناسـب و کافی صـورت نگرفته است، و اقبال عمومی شهروندان نیز به دلیل مکانیابی نامناسب آن و عدم قرارگیری در کنار کاربری های همساز کم بوده است.
-1 مقدمه
طراحی و تجهیز فضـاهای شـهری، امروزه در قالب برنامه های توسعه و آبادانی شهرها از اهمیت و جایگاه وِیژه ای برخور گشته اند. این امر ناشی از تاثیر اینگونه فضاها در تقویت وجهه فرهنگی- اجتماعی شهر و در نتیجه تولید سرمایه های اجتماعی است( بهمن پور، سلاجقه، .(1387 در مباحث معماری و شهرسازی این فضاها به سه دسته تقسیم می گردند:
الف. فضاهای عمومی : که عرصه های تعامل اجتماعی کلیه ساکنان شهر است.
ب. فضاهای نیمه عمومی: که حد واسط بین عرصه رفتارهای خصوصی و عمومی تلقی می شود.
ج. فضاهای خصوصی: که حریم افراد و گروه های خاص به شمار می آید(رفیعیان،.(1385
در همین راسـتا و در پی دسـتیابی به اهداف مورد نظر در فضـاهای عمومی شهری می بایست زیر ساخت های این فضاها آماده سـازی و محیا شود. از جمله ملزومات توسعه جوامع، ایجاد بسترهای فضایی و کالبدی مناسب جهت استفاده همه اقشار جامعه از خدمات و امکانات عمومی در فضـاهای عمومی، به منظور تحرک و جابه جایی بهتر و دسـترسی آسان تر در سطح شهر است. همچنین نا توانان جسمی، معلولان و جانبازان نیز، بخشی از افراد جامعه اند که همچون سایرین، نیازمند دسترسی و استفاده از امکانات و خدمات عمومی هستند. اما، وجود برخی موانع به خصوص در نحوه طراحی، معماری و شهرسازی، بسیاری از فضاهای عمومی شهری را فاقد شرایط لازم برای برآورده ساختن نیازهای دسترسی افراد معلول نموده است(حناچی،.(1383 همچنین از آنجا که سـاکنان شـهرها، حقوق برابر در استفاده از این گونه فضاهای عمومی شهری دارند، لذا ایجاد فضاهای مناسب و مطلوب برای تمام گروه های سـنی و جنسـی و به ویژه گروه های آسـیب پذیر(نظیر کودکان، سالخوردگان و ناتوانان جسمی) بخشی از وظایف برنامه های توسعه شهری(در بعد برنامه ریزی یا زراحی شهری) قلمداد می شود.
طبق آمار سـازمان بهداشت جهانی 10 (WHO) درصد جمعیت جهان به طریقی دچار معلولیت جسمی می باشند، که همگی نیازمند برخورداری و دسـترسی به سیستم های عمومی جامعه از جمله مراکز درمانی، تجاری، اداری، خدماتی، تفریحی، حمل و نقل، صـنعتی، آموزشـی، مذهبی و ورزشـی می باشند. اتخاذ تمهیداتی به منظور برخورداری و در اختیار گذاری خدمات این مراکز، خود دلیلی بر به رسـمیت شـناختن حقوق اجتماعی این افراد و رعایت اصـل برابر سـازی و فرصت ها برای کلیه اقشار جامعه خواهد بود. معلولان از هر نوع معلولیت جسـمی یا روحی که برخوردار باشند، علی رغم وجود قوانین بهره مندی برابر از حقوق شـهروندی، همچون سـایر شـهروندان، در عمل با توجه به وجود طراحی ها و سـاخت و سازهای غیر اصولی و به دور از حداقل اسـتانداردها، این اقشار از دسترسی سهل و آسان به اماکن عمومی شهر محرومند و این امر لزوم توجه بیش از پیش به طراحی های اصـولی و همراه با رعایت اسـتاندارد به ویژه در اماکن عمومی شـهر، که مورد اسـتفاده اقشار و گروه های مختلف اسـت را گوشـزد می کند(تقوایی و دیگران.(1389 در همین راسـتا در این پژوهش نگارندگان در نظر دارند تا اصـول و ضوابط مرتبط با معلولین در طراحی فضـاهای تجاری و خدماتی را به عنوان یکی از پر رفت و آمد ترین کاربری های فضــاهای شهری بر اسـاس بررسی نمایند و میزان همراستا بودن برج IT (برج تجاری و خدماتی فناوری اطلاعات همراه با رستوران) را با همین ضوابط بررسی نماید.
گـذشـــتـه از انواع معلولیت های مادرزادی و یا ناشـــی از ســـوانح و حوادث، هر فردی، در مرحله ای از زندگی، با ناتوانی های جســمی(معلولیت) روبرو می شــود( حســینی و نوروزیان ملکی، .(1387 هرچند تامین زندگی معلولان در حد مطلوب آرزوی تمامی مدافعین حقوق بشر است، ولی به لحاظ واقعیت های اجتماعی، فعلا باید آن را در ناکجا آباد جستجو کرد(السان،.(1383
از زمان تدوین اولین مجموعه ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای معلولان در ایران بیش از 15 سال می گذرد. اما آنچه در طول این مدت کاملا مشـخص و غیر قابل انکار است، ناکام بودن این دستورالعمل ها، در مقام اجرا می باشد و شاهد این ادعا وضــعیت فعلی معابر و فضــاهای عمومی بوده که تردد و اســتفاده معلولان را از آنان عملا غیر ممکن ســاخته اســت(رفیع زاده، .(1383 آنچه از نگاهی اجمالی به وضـعیت فضـاهای شهری، شهر اهواز و به طور ویژه فضاهای عمومی تجاری و خدماتی آن بر می آید؛ نشان می دهد این فضاها آمادگی پذیرش افراد معلول را ندارند و زمینه ها و زیرساخت های لازم برای پذیرش این قشر از احاد جامعه را ندارد. در این پژوهش به طور اخص به بررسـی ضـوابط طراحی کاربری های فضاهای تجاری، اداری و خدماتی مرتبط و همسـو با معلولین پرداخته می شود و برج IT اهواز که در زمان ساخت مقرر شد به مرکز فناوری اطلاعات و فروش و ارایه خدمات مخابراتی مبدل گردد، می پردازیم.
-2 روش تحقیق
روش تحقیق این پژوهش با توجه به هدف، از نوع کاربردی و از نظر ماهیت و روش، از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی و موردی می باشد که برای تبیین و تدوین دستاوردهای مورد نظر خود از چند روش مختلف تحقیق به صورت هم زمان بهره گیری نموده است. در برخی از قسمت های پژوهش، روش تحقیق کتابخانه ای و اسنادی بوده است؛ که از ابزار هایی مانند فیش برداری بهره گیری شده است. در برخی دیگر از بخش های پژوهش نگارندگان با استفاده از روش مشاهدات میدانی و به کمک ابزار هایی مانند دوربین عکاسی و فیلم برداری به برداشت اطلاعات مورد نظر دست یافته اند. همچنین برای گردآوری اطلاعات از کاربران نمونه موردی پژوهش، از پرسشنامه استفاده شده است و پس از گردآوری اطلاعات میدانی به دست آمده به وسیله پرسشنامه ها از نرم افزارهای آنالیز آماری مانند spss برای آنالیز داده ها بهره گیری شده است. همچنین نیز برای توصیف یافته ها و پردازش داده ها از روش های توصیفی- تفسیری و توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. محدوده مکانی نمونه موردی این تحقیق برج IT شهرستان اهواز (مرکز استان خوزستان در کشور ایران) واقع در بلوار پاسداران این شهر و محدوده زمانی آن از ابتدای خرداد ماه سال 1394 تا ابتدای تیرماه همان سال است.
-3 یافته ها
-1-3 مبانی نظری پژوهش
-1-1-3 معلولیت
تاکنون تعاریف مختلفی از معلولیت ارایه شــده اســت: بنا به تعریف ســازمان جهانی بهداشــت، معلولیت به هر نوع محدودیت یا فقدان توانایی اطلاق می گردد که فعالیت فرد را برای انجام امری به روشـی که افراد عادی انجام می دهند، محدود ساز یا دامنه فعالیت وی را از حالت طبیعی خارج نماید(حسـینی و نوروزیان ملکی، .( 1387 در مجموع می توان گفت معلولیت عبارت اسـت از مجموعه ای از عوامل جســمی، ذهنی، اجتماعی و یا ترکیبی از آن ها که به نحوی در زندگی شــخص اثر ســو بر جای نهاده و مانع ادامه زندگی وی به صــورت طبیعی گردد. بنابراین گروه های مختلفی از افراد معلول در جامعه به چشــم می خورند که به نوعی با اختلالات مربوط به معلولیت زندگی را سـپری می کنند(اردستانی و همکاران، .(1381 این گروه می تواند طیف وسیعی از افراد معلولیت های مادرزادی و ناشـــی از ســـانحه گرفته تا ســـالمندن، زنان باردار و حتی کودکان و دیگر افرادی که دارای معلولیت آشکار نیستند را در بر گیرد.
-2-1-3 لزوم تجهیز فضاهای شهری به ضوابط و استانداردهای طراحی برای معلولان
از دیگر سو، فضای عمومی شهر ترکیبی از فعالیت ها و ساختمان های متنوع فرهنگی، اجتماعی، اداری، تجاری و تمام عناصر و اجزای شـهری بوده که از ابعاد فیزیکی و کارکردی اهمیت زیادی در طرح ها و برنامه ریزی های شهری دارند. فضای شهری به همان نسـبت که می نواند در توسـعه عدالت اجتماعی راهگشـا باشد، در صورتی که دقت کافی در برنامه ریزی و طراحی آن ها صـــورت نپذیرد، می تواند عاملی در جهت تعمیق نابرابری های اجتماعی گردد(رفیعیان و خدایی، .(1388 بنابراین، ســـاخت و طراحی فضـاهای شـهری بر پروسه زندگی اجتماعی تاثیر می گذارد و می بایست از نظر جسمی و روانی برای شهروندان کارایی داشـته باشـد(سـیفایی، .(1384 فضـای شـهری باید بتواند پذیرای همه اقشـار و گروه های جامعه با هر ویژگی سنی، جسمی و جنسـی و در هر زمانی باشـد. هنگامی که یک فضـا به دلایلی از ایفای این نقش عاجز باشـد، مناسب سازی وضع موجود که به معنای اصلاح شرایطی است که از قبل به وجود آمده است (رفیع زاده،(1375 ضرورت می یابد.
به عبارت دیگر، مناسـب سـازی به برطرف نمودن موانع فیزیکی، معماری و ترافیکی موجود و اصلاح محیط اطلاق می شود، به گونه ای که همه انســـان ها، از جمله افراد دارای محدودیت جســـمی و حرکتی قادر باشـــند تا آزادانه و بدون خطر در محیط پیرامون خود اعم از اماکن عمومی، معابر، محیط شهری و ساختمان های عمومی حرکت کنند و از تسهیلات محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصــادی با حفظ اســتقلال فردی لازم بهره مند شــوند(نوذری،.(1385 مناســب ســازی فضــاها برای افراد دارای محدودیت های حرکتی، نمود تامین عدالت و ایمنی اجتماعی در دسـترسـی ها است که علاوه بر ایجاد امنیت جانی و بهداشتی اثرات روانی فوق العاده ای به همراه خواهد داشت(حسینی و نوروزیان ملکی، .(1387 بنابراین، فضاهای شهری و ساختمان های عمومی شامل مراکز آموزشی، فرهنگی، اداری، مذهبی، ورزشی و ... که مورد استفاده عموم قرار دارد باید جهت استفاده معلولان نیز مناسب سازی گردند(موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران،.(1369
-3-1-3 ارزیابی فضاهای عمومی شهری برای مناسب سازی
ارزیابی از هر نوع که باشــد، یک پیش نیاز ضــروری دارد و آن وجود اســتاندارد اســت. بدون داشــتن فرآیندی به نام اســتاندارد، ارزیابی نمی تواند تحقق پیدا کند(صـاحب زاده و باغبان، .(1385 در کشورهای پیشرفته استانداردها و دستورالعمل های مربوط به راهنمای دسترسی معلولان به طور مرتب مورد بازنگری قرار گرفته و روزآمد می شوند(رئیسی دهکردی،.(1376 در ایران نیز به منظور مناسـب سـازی فضـاها و معابر شـهری جهت بهبود کیفیت دسـترسی ها چه در وضع موجود و چه به لحاظ توسعه و نوسـازی آینده که بایسـتی مطابق معیار های صـحیح فنی و الزامات قانون انجام شـود، مجموعه ضـوابط و مقررات شهرسازی و معماری ایران مصوبه 1368/3/8 شورای عالی شهرسازی و معماری ایران نخست در سال 68 در 5000 نسخه و ویرایش دوم آن در ســـال 1378 انتشـــار یـافـت. همچنین قـانون جـامع حمایت از حقوق معلولان در جهت تامین حقوق افراد معلول و ایجاد تسـهیلات لازم برای آن ها در اردیبهشـت سـال 1383 مجلس شورای اسلامی تصویب و جهت اجرا ابلاغ گردیده است(سازمان بهزیستی کشور،.(1384
-2-3 اصول و ضوابط مرتبط با معلولین در طراحی فضاهای تجاری و خدماتی -1-2-3 عناصر خارجی ساختمان
دسترسی به یک ساختمان معمولا از درب ورودی آن بنا آغاز نمی شود. برای رسیدن به اغلب ساختمان ها، نخست باید از فضــاهای اطراف ســاختمان(شــامل بناهای مجاور و خیابان ها و پیاده روها) عبور کرد که اطلاحا به آن مســیر دســترســی ساختمان گویند. لذا، طراحی این مجموعه(مسیر دسترسی و ورودی ساختمان) و توجه به جزییات آن، نخستین مسئله ای اسـت که در مورد عناصـر خارجی ساختمان پیش رو داریم. محل ورود وسایل نقلیه به پارکینگ ساختمان و یا محل توقف وسایل نقلیه عمومی برای پیاده و سوار کردن مسافران، و نقطه آغاز مسیر حرکت عابرین پیاده ی کاربران ساختمان از این طریق مسـیر می شـود. بنابراین طراحی معماری و طراحی شهری مسیر دسترسی بناهای تجاری و خدماتی که می بایست بتواند به تمامی شــهروندان خدمات دهد از اهمیت ویژه ای برخوردار اســت و نیازمند رعایت کلیه اســتانداردهای طراحی شهری و طراحی معماری برای کلیه شهروندان(اعم از شهروندان سالم، کم توان، نا توان و معلول) می باشد.
-1-1-2-3 ایستگاه های وسایل نقلیه عمومی مجاور مجموعه
- وسایل نقلیه عمومی برای استفاده افراد معلول قابل دسترس باشد.
- به منظور پیاده شدن افراد معلول از وسایل نقلیه سواری و نیز سوار شدن آنان در خیابان های اصلی شهر ایجاد خلیج (پیشــرفتگی ســواره رو در پیاده رو) به عمق حداقل3/5 متر و به طول حداقل 12 متر با ارتباط مناســب با پیاده رو الزامی است.
- محل انتظار مسافر معلول باید هم سطح با کف اتوبوس باشد.
- در ایسـتگاه های اتوبوس، طراحی و اجرای سـرپناه(سایبان)، حفاظ مناسب(شامل نرده های حفاظتی در برابر خوردرو ها)، نیمکت و صندلی با ارتفاع 45 سانتی متر و با دستگیره 70 سانتی متر از کف الزامی است.
- شـرایط قابل دسترس بودن محل انتظار مسافر معلول در ایستگاه های اتوبوس شهری، باید مطابق شرایط اتصال پیاده رو باشد.
همانطور که از تصـویر بالا که توسط نگارنگان عکس برداری شده برمی آید، محل توقف اتوبوس ها در مقابل برج IT، هیچ گونه تمهیدات و تجهیزاتی را که برای معلولین و ناتوانان جسـمی در ایسـتگاه های اتوبوس ضـروری است دارا نمی باشد و نداشـتن جایگاه نشـسـتن برای مسـافران باعث ناشناخته بودن این توقفگاه اتوبوس شده، تا آنجایی که در پاسخ به یکی از سـوالات پرسـشـنامه که پرسـیده شـده بود آیا در نزدیکی برج ایستگاه وسایل نقلیه عمومی وجود دارد یا خیر؛ بسیاری از مصاحبه شوندگان از وجود آن اطلاع نداشتند.
-2-1-2-3 پارکینگ
پارکینگ از اولین قسـمت های مراکز تجاری و خدماتی می باشد که مردم برای دریافت تسهیلات به آن مراجعه می کنند. تامین پارکینگ مورد نیاز مجموعه نیز از عوامل موثر برای احداث یک مرکز تجاری- خدماتی می باشــد. در این رابطه موارد زیر میبایست از نظر ضوابط و استانداردهای طراحی برای افراد معلول مورد تجزیه و تحلیل و بررسی قرار گیرند.
- فضای مخصوص پارکینگ وسایل نقلیه افراد ناتوان را، تا حد امکان در نزدیکی ساختمان یا در ورودی قرار دهید.
- برای تامین دسترسی به هر دو در وسیله نقلیه، دو رامپ در دو طرف فضای پارکینگ در نظر بگیرید.
- از الزام معلول به حرکت دادن صـندلی چرخدارش از پشت اتومبیل های پارک شده و در طول جاده ماشین رو پرهیز کنید(سورنسن،.(1370
- در پارکینگ های عمومی موجود باید 2 درصـد از فضـای توقف (حداقل یک فضـای توقف در هر شرایطی) برای افراد معلول در نزدیکترین فاصله به ورودی و خروجی پیاده اختصاص یابد. این عمل در وضع موجود از طریق تبدیل فضای ســه محل توقف اتومبیل به دو محل توقف افراد معلول امکان پذیر اســت(مرکز تحقیقات راه، مســکن و شــهرســازی، .(1378
شکل .3 جزییات اجرایی پارکینگ معلولین(سورنسن،.(1370 شکل .4 پارکینگ مقابل برج (ITمنبع: نگارندگان).
آنچنان که از مقایسـه جزییات استاندارد آورده شده برای پارکینگ معلولین در شکل 3 و وضع موجود پارکینگ مقابل برج IT، برمی آید، پارکینگ این مجموعه هیچ کدام از ضـــوابط و اســـتاندارد های لازم را برای ارایه خدمات در پارکینگ برای معلولین را رعایت ننموده است.
-3-1-2-3 پیاده رو
تامین مسـیر دسـترسـی پیاده به مجموعه های تجاری-خدماتی یکی از ضوابط مهم طراحی این قبیل کاربری ها می باشد که می بایست جهت تسهیل رفت آمد مردم و افراد معلول تعبیه گردند.
- حداقل عرض مفید پیاده رو باید 125 سانتی متر باشد.
- حداکثر شیب عرضی پیاده رو 2 درصد باشد.
- حداکثر شـیب طولی پیاده رو 5 درصـد باشـد. پیاده روهای با شـیب بیش از 5 درصـد ملزم ب اجرای ضــوابط سطح شیبدار خواهند بود.
- ایجاد جدول با ارتفاع حداقل 5 سـانتی متر به رنگ متضـاد با محیط اطراف، بین پیاده رو و سواره رو و همچنین بین پیاده رو و باغچه الزامی است(همان منبع).
- مواد مناسب برای پوشش سطح پیاده رو عبارتند از: بتن، آسفالت، ملات سیمانی و آجر یا موزاییک صاف.
- از موادی که باعث برآمدگی سـطح می شـود مانند: سـنگ یا شـن، خرده چوب، یا بلوک های ماسـه دار برای پوشش سـطح اسـتفاده نشود. استفاده از این قبیل مصالح در پیاده ها فقط در صورتی که پیاده رو دیگری همخوان با شرایط معلولین موجود باشد، مجاز است.
- از زنجیر به منزله حصــاری برای پارکینگ اتومبیل ها برای جدا کردن از پیاده رو اســتفاده نکنید، زیرا انحناپدیر تر از آن است که تکیه گاهی باشد برای معلولان کسانی که ضعف بینایی دارند.
- اگر ارتفاع حصار از 30 سانتی متر تجاوز نکند می توان از آن به منزله صندلی استفاده کرد(سورنسن،.(1370
آنچنان که از عکس شماره 5 در پژوهش حاضر که توسط نگارندگان عکس برداری شده است نمایان است، پیاده رو منتهی به برج، هیچ کدام از اســتاندارهای ضــروری طراحی پیاده رو برای معلولین را دارا نمی باشــد. این پیاده رو با عرض مفید بسـیار کم(20 سانتی متر) و استفاده از مصالح نامناسب(خاک کوبیده نشده) و سطح ناهموار، عملا استفاده از این بخش از بنا را غیر ممکن می نماید و معلولین و سـایر مراجعه کنندگان مجبور به عبور از خیابان کند رو هستند که بسیار خطرناک اسـت. همچنین از مصـاحبه های به عمل آمده از افراد سـالم و معلول چنین برمی آید که هیچ کدام از وضع موجود راضی نبوده و مجبور به رفت و آمد از فضای ماشین رو هستند.
-3-1-2-3 پل های ارتباطی بین پیاده رو و سواره رو
به دلیل مراجعه کلیه آحاد جامعه اعم از بزرگســالان، نوجوانان و جوانان و افراد معلول می بایســت خوانایی و امنیت فضــاهای دسترسی به این مجموعه ها از طریق جداسازی مسیر های پیاده از سواره لحاظ گردد.
- پیشبینی پل ارتباطی بین پیاده رو و خیابان در تقاطع ها و امتداد کلیه خط کشی ها عابر پیاده ضروری است.
- اتصال پل های ارتباطی و پیاده رو باید بدون اختلاف سطح باشد. در صورت اختلاف سطح رعایت کلیه ضوابط مربوط به سطح شیب دار الزامی است.
- عرض پل های ارتباطی که در امتداد مسـیر پیاده رو نصب می شوند، برابر عرض پیاده رو باشد. حداقل عرض پل های ارتباطی عمود بر مسیر پیاده رو 150 سانتی متر باشد.
- در طرفین عرضـی بین پیاده رو و سـواره رو، تعبیه میله و دسـتگرد منطبق با بند های آیین نامه ضـروری است(همان
منبع).
شکل 6 و .7 عدم وجود پل های ارتباطی مابین پیاده رو و خیابان(منبع: نگارندگان).
در پژوهش حاضـر، مبانی نظری آورده شـده جهت بســط ضـوابط و اسـتانداردهای طراحی جهت تســهیل رفت و آمد معلولین مابین
