بخشی از مقاله
تدوین چارچوب های طراحی فضاهای شهری مطلوب جهت معلولین (نمونه موردی: میدان انقلاب تهران)
چکیده
یکی از ملزومات رشد و توسعه جامعه، تامین بستر کالبدی مناسب در جهت ایجاد فرصت های برابر برای همه افراد و اقشـار آن جامعه به منظور تحرک و جابجایی در سطح شهر و دسترسی فردی به فضاهای عمومی و شهری است. معیار یک محل مطلوب برای جانبازان و معلولین، مناسب بودن محیط اطراف با نیازهای حرکتی آنان و قابل استفاده بودن آن برای ایـن افـراد اسـت .در این تحقیق میدان انقلاب شهر تهران به عنوان نمونه موردی مورد بررسی واقع گردید . روش این تحقیـق توصـیفی- تحلیلـی می باشد. بدین صورت که در ابتدا با استفاده از مطالعات کتابخانه ای، اصول و معیارهای محیط های شهری بدون مـانع بـرای حرکت معلولین بررسی شد و پس از آن با برداشت میدانی و بازدید از محله و مصاحبه با استفاده کنندگان از فضا و افراد دارای ناتوانی جسمی-حرکتی به ارزیابی وضع موجود پرداخته تا بتوان در جهت مناسب سازی فضای شهری و حل مشکلات معلولین راه کارهــای مناســب از جملــه رعایــت اســتانداردهاومعیارهای عملکــردی در طراحــی معــابر، مراکــز تجــاری،مراکز ادارات دولتی،بانکها،وسایرارایه گردد.
از سوی دیگر در این پژوهش سعی شده با دیدی آینده نگرانه ملزومات اصلی که در الگوهای توسعه شهری باید مـد نظـر قـرار گیرد نیز ارائه گردد.
واژه های کلیدی : معلولین، طراحی شهری، مولفه های عملکردی، میدان انقلاب.
واکاوی مفاهیم و مصادیق در شهر اسلامی-ایرانی
-1 مقدمه
محیط شهری، فضای زندگی روزمره شهروندان است که هر روز به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در طـول راه ادراک میشود. محیط شهری باید توانایی پذیرش افراد و تامین خدمات رفاهی به کلیـه اقشـار جامعـه را دارا باشد، در غیر این صورت میتوان گفت محیط نامناسب بوده و می بایست نسبت به مناسـب سـازی آن اقـدام نمود. از طریق مناسب سازی محیط شهری، کلیه افراد جامعه امکان دسترسی به محـیط و عناصـر شـهری و فعالیت در عرصه های مختلف زندگی را که حق طبیعی و لازمه حیات انسان است، خواهند داشت.
گاه یک پله، یک گذرگاه باریک و یا یک کف خاکی از جمله عوامل بازدارنده خروج معلـولین از منـزل بـه شمار می روند، و همین مسئله عمده ترین عامل انزوای معلولین است. سازگار ساختن محیط شهر با نیازهای معلولین جسمی- حرکتی در واقع بازگردانیدن معلولین به اجتماع، زندگی و فعالیت است.
میدان انقلاب در منطقه 6 شهر تهران واقع است. این میدان بعنوان یکی از فضاهای شـهری مهـم اسـت و روزانه شهروندان زیادی به منظور انجام فعالیت های زیادی به آن مراجعه میکنند. این فعالیت های در بخش های مختلف فرهنگی، آموزش، تجاری، تفریحی و ... دسته بندی میشود. همچنین به دلیل قرار گـرفتن ایـن میدان در مرکز شهر تهران از موقعیت دسترسی مناسبی برخوردار است و افراد زیادی بـرای رفـتن بـه نقـاط مختلف تهران به این بخش مراجعه میکنند. جمعیت زیاد در ایـن میـدان و الویـت دادن بـه سـواره، کمبـود فضاهای مکث و جمعی، سرریز شدن کالاهای تجاری در پیاده روهـا و مسـدود کـردن آنهـا، عـدم توجـه بـه معلولین حرکنی- جسمی در طراحی ورودی ساختمان ها، پیاده روها، پل ها و ... از جمله مشکلاتی است کـه میدان انقلاب با ان روبرو است. از اینرو ضرورت توجه به استانداردها و اصول طراحـی فضـاهای شـهری بـرای تمامی استفاده کنندگان از جمله معلولین، سالمدان و کودکان امری ضروری است.
با این وصف هدف اصلی این نوشتار دستیابی به فضای شهریایست که بتواند نیازهای تمامی شـهروندان را برآورده سازد و در نهایت کیفیت محیط زندگی ارتقاء یابد.
-2 مبانی نظری طرح
1-2 تعریف معلولیت
بنا به تعریف سازمان جهانی بهداشت : معلولیت : هر نوع محدودیت یا فقدان توانایی است که فعالیت فرد را برای انجام امری به روشی که افراد عادی انجام می دهند محدود سـازد یـا دامنـه فعالیـت وی را از حالـت طبیعی خارج نماید (سازمان ملل متحد، 1373، ص.(12 به عبارت دیگر، معلولیت اختلال در رابطه بین فـرد و محیط است و این امر زمانی رخ می دهد که ناهنجاری و کمبود در ساخت یا کارکرد روانی و جسـمی فـرد به وجود آید، به طوری که ادامه زندگی به شیوه عادی را از او سلب و دامنه فعالیت فردی- اجتماعی وی را از حالت طبیعی خارج نماید(کارکنان نصر آبادی، 1386، ص.( 24
2-2 طراحی شهری
طراحی شهری حوزه ای است پیچیده و میان رشته ای که با شاخه هـای مختلـف علمـی و هنـری ماننـد برنامه ریزی شهری، معماری، منظرسازی، مهندسی فنی، مهندسی حمـل و نقـل و ترافیـک، روان شناسـی و حقوق سروکار دارد (توسلی، .(4 :1372
دستیابی به طراحی مطلوب شهری مستلزم آن نیست که هر تصمیم گیرنده ای یک تحلیل گـر حرفـه ای مسائل طراحی باشد، بلکه لازم است که افرادی که در تصمیمات مهم طراحی شـرکت دارنـد بداننـد کـه بـه دنبال چه چیزهایی باید باشند و چه سؤالاتی را می باید طرح نمود، و یا حداقل یک ایده کلی از ضوابط مورد نظر داشته باشند (هدمن و یازوسکی، .(13 :1370 طراحـی شـهری و شهرسـازی، بـه منظـور ایجـاد محـیط مناسب جهت زندگی انسان و نظام دادن(واقعی عملکردی ) به فضای زیست او، انجام مـی گیـرد. همچنـین جهت دستیابی به استفاده بهتر از فضای زیستی، به عملیاتی بـه منظـور ایجـاد فرمـی مناسـب، بـه عملکـرد مناسب نیاز است (وزین، .(103:1371
3-2 مولفه های عملکردی
مولفه های عملکردی یک مکان، مولفه هایی است که از ترکیب دو بعد »کالبـد« و »فعالیـت« شـکل مـی گیرد و در حقیقت معیارهایی است که بستر مناسبی را برای فعالیت ها و عملکردهایی که در درون فضا اتفاق می افتد، فراهم می کند. بنابراین برای تحلیل این معیارها در فضای میدان باید بـه نقـش هـای عملکـردی و فعالیت های درون این فضا پرداخت. همچنین کیفیت طراحی شـهری متشـکل از سـه مؤلفـه بـه نـام هـای "کیفیت تجربی - زیبا شناختی "، "کیفیت عملکردی" و "کیفیت زیست محیطی" است.
"مؤلفه عملکردی کیفیت طراحی شهری" از یک سـو در برگیرنـده تـأمین حرکـت و دسترسـی سـهل و مناسب پیاده ها و سوار ه ها به مراکز جاذب شهری است و از سوی دیگر، برخلاف آمـوزه هـای مـدرنیزم کـه نقش عملکردی فضاهای شهری را به کانال ساده ای برای رفت و آمد تقلیل می دهد، دربرگیرنده عملکردهای دیگر همچون تفریح غیرفعال، تماشای مردم و مراسـم گونـاگون، غـذا خـوردن و گفتگـو ، روزنامـه خوانـدن، ملاقات با دوستان و ... نیز بوده تا ضامن سرزندگی و غنای تجربه فضـایی شـهر گردنـد (گلکـار، -34 :1379 .(33
4-2 مناسب سازی و طراحی محیط برای معلولین
مناسب سازی، اصلاح محیط و تدارک وسایل حمل و نقل است به طوری که افراد معلول قـادر باشـند تـا آزادانه و بدون خطر در محیط پیرامون خود اعم از اماکن عمـومی ، معـابر ، محـیط شـهری و بـین شـهری و ساختمانهای عمومی حرکت کنند و از تسهیلات محیطی ، اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی با حفـظ اسـتقلال فردی لازم بهره مند شوند ( قانون جامع حمایت از حقوق معلولان ، . ( 1383
آنچه در دانش طراحی شهری برای فضاهای شهری ارزش میباشد نقش اجتماعی و تعاملی است کـه ایـن فضا در زندگی جمعی شهروندان ایفا میکند (پاکزاد، 1383، (9-10 پس با طراحی مناسب فضاهای شهری و مناسب سازی آن، میتوان با معلولان در تعامل اجتماعی بود. رفع موانع در شهر، میتواند از اقـدامات مهمـی باشد که مشارکت هر چه بیشتر معلولان در فعالیتهای اجتماعی و حضور در فضاهای شـهری را بـرای آنـان تضمین میکند (سعید نیا، 1383، .(83 تأمین شرایط زندگی از مهمترین عوامل جذب معلولین در جامعه به شمار میرود (تاجالدینی، موسوی، 1385، .(3 که این مهم تنها از طریق مناسبسازی فضاهای شهری امکان-پذیر میباشد. فضای شهری، فضای زندگی روزمره شهروندان است که هر روز به صورت آگاهانه یـا ناآگاهانـه در طول راه، ادراک میشود (افصح حسینی، .(1 :1385
سازگار ساختن فضاهای شهری با نیازهای افراد معلـول در واقـع بازگردانـدن آنـان بـه اجتمـاع اسـت. بـا مناسبسازی فضاهای شهری و مشارکت تمام اقشار جامعه در تأمین منابع مـادی و مـالی، موجـب گسـترش خدمات اجتماعی و بهبود امکانات اقتصادی میشود و این امر بهویژه برای اشخاص معلول از اهمیـت ویـژهای برخوردار است (حناچی، 1383، .(14 به نظر فن برنر (1979) تعامل انسان و محیط موجب رشد وی خواهـد شد (حلاجی، 1386، .(5 امروزه مهمترین بحثی که در خصوص مناسبسازی فضاهای شهری برای اشـخاص با معلولیت مطرح میباشد، برداشتن موانع در مسیرهای حرکتی و مناسبسازی برای این قشـر مـیباشـد. در بند 25مصوبه سی و هفتمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحـد در ارتبـاط بـا حقـوق افـراد معلـول
چنین آمده است: »اصل تساوی حقوق معلولین و افراد سالم حاکی از آن است که نیازهای کلیه افراد جامعـه از اهمیت یکسانی برخوردار بوده و رفع این نیازهاست که میبایست اسـاس برنامـهریـزی جوامـع را تشـکیل دهد)«سازمان ملل متحد،.(1373 بنابراین، مناسب سازی فضاهای شهری برای افراد معلول و کمتوان نه تنهـا از نظر حمل و نقل و جابجایی، بلکه از دیدگاه اجتماعی و بعد انسانی نیز حائز اهمیت میباشد. معیار مطلـوب یک محل برای معلولان و جانبازان مناسب بودن فضای شهری اطراف با نیازهای حرکتی آنان و قابل اسـتفاده بودن آن برای این افراد است (میقانی 1373، .(9
1-4-2 اصول کلی مناسب سازی محیط شهری برای معلولین
معیار استفاده معلولین از یک فضا، متناسب بودن محیط اطراف با نیازهای حرکتی و قابل اسـتفاده بـودن آن برای این افراد است (جوانی و توکلی ، .(1385 برای دستیابی بـه فضـای شـهری خـوب، تعـدادی اصـول راهنما شناخته شده است. مراجعه به این اصول در طراحی سبب می شود میزان سازگاری بـا محـیط زیـادتر گردد. این اصول اساسی را می توان به طریق زیر جمع بندی کرد :
· هر فرد باید به تمام مکان ها و بناهای عمومی دسترسی داشته باشد.
· امکان راه یافتن به تمام بناهای عمومی باید وجود داشته باشد.
· استفاده از تمام تسهیلات عمومی و مواهب محیطی باید میسر باشـد (سـازمان ملـل متحـد، 1373، ص.(27
این اصول را می توان در قالب 5 یا 6 بند مقررات تدوین کرد تا در طراحی فیزیکی محیط در نظر گرفتـه شود. این مقررات را می توان به شرح جدول 1 خلاصه نمود :
جدول -1 مقررات طراحی فیزیکی محیط برای افراد دارای ناتوانی جسمی دسترسی بناها و فضاهای شهری باید چنان طراحی شود که همه مردم بتوانند به آن دسترسی داشته باشند.
دستیابی در بناها و فضاهای شهری تمهیدا به گونه ای فراهم آید که همه بتوانند تا حد امکان به بناها و مکان ها دست یابند.
کاربری بناها و فضاهای شهری باید طوری طراحی شوند که همه مردم از آن استفاده کنند و لذت ببرند. جهت یابی بناها و فضاهای شهری را باید طوری طراحی کرد که جهت یابی و یافتن راه آسان باشد.
ایمنی بناها و فضاهای شهری را باید طوری طراحی کرد که که مردم بتواننـد در رفـت و آمـد باشـند، بـدون اینکـه سلامت آنان به مخاطره افتد.
کارپذیری محل کار اعم از اداره و کارگاه باید طوری طراحی شود که به مشارکت و اجرای نقش معلولین امکان دهد.
-3 شناخت بستر طرح
محدوده مورد مطالعه در این پژوهش، میدان انقلاب است. این میدان در تقاطع خیابانهای انقلاب، کارگر و آزادی قرار دارد و یکی از میادین اصلی شهر تهران به شمار میرود. به دلیـل مرکزیـت ایـن میـدان، و نیـز امکان دسترسی به دیگر مناطق شهر، روزانه افراد بسیاری از این میـدان مـیگذرنـد. وجـود دانشـگاه تهـران، سینما و تعدد کتابفروشیها فضای اطراف این میدان را به یک فضای فرهنگی بدل نموده کـه روزانـه جـاذب شمار بسیاری از افراد از نقاط مختلف شهر میباشد. بیش ترین کتاب فروشیها و انتشارات در خیابـان انقـلاب فعالیت میکنند. سینما بهمن در شمال شرقی میدان، سینماهای مرکزی شهر تماشا و پارس در جنوب غربـی میدان، و شمال و جنوب میدان نیز بازار عرضه مواد غذایی قرار دارند کع سبب میشود این محـدوده جـاذب گروههای مختلف جمعیتی باشد.
تصویر -1 عکس هوایی میدان انقلاب
تصاویر 2 و -3 میدان انقلاب
-4 تحلیل بستر طرح
مطالعات و بررسی های به عمل امده در ارتباط با نیاز افراد دارای ناتوانی جسـمی در اسـتفاده از امکانـات فضاهای شهری، یکی از مهمترین مولفههای تاثیرگذار در ایجاد مطلوبیت فضـایی را مبلمـان شـهری معرفـی
نموده است. در این بین اهم مولفههایی از مبلمان شهری که طراحی مناسب آنها سبب ارتقا کیفیت محـیط برای افراد دارای ناتوانی جسمی میشود به شرح جدول 2 است.
