بخشی از مقاله
چکیده
ایرانزمین به دلیل گستردگی و قرار گرفتن در موقعیت تلاقی شاهراههای شرق و غرب و شمال به جنوب و حضور اقوام مختلف از دیرباز در ایجاد اقامتگاهها برای کاروانها پیشتاز و طلایه دار بوده است. براساس شواهد مستند تاریخی ایران از پیشگامان احداث راه و جاده، سامانههای ارتباطات و خبررسانی و کاروانسرا و امثال آن بوده است. پیشاهنگی و دیرینگی ایران در بهرهمندی از نسبتهای کهن سکونت، ساختوساز، رشد، توسعه و تکامل روزافزون و تدریجی معماری، یادگارهای زیبا و منحصربفرد در این سرزمین به یادگار گذاشته است.
کاروانسراهای ایران که ازمهمترین دستاوردهای معماری این سرزمین به شمار میروند، در شرایط و وضعیتهای متفاوت اقلیمی، بازرگانی و ... سبک و ویژگیهای متنوعی به خود گرفتهاند. در سرزمین چهار فصل ایران از عرصههای سرسبز شمال تا واحدهای کویری و از کرانههای رودهای کوراوارس تا سواحل و جزایر خلیج فارس، از بین النهرین - میان رودان - تا ماورای جیحون، تنوع زیبا وشگفت انگیزی از طرح - ساختار- ویژگی ها - سبک - ابعاد - مصالح و ... درکاروانسراها دیده میشود، به گونهای که بررسی آنها نشان میدهد که میان این همه کاروانسرا هیچ کدام دارای طرح و نقشه مشترک و واحد نیستند. به تعبیری هرکدام خاص ومنحصربفرد هستند.روش پژوهش بهصورت توصیفی - تحلیلی میباشد.ً
مقدمه
کاروانسراهای ایران، علاوه بر برخورداری از روشهای کارکردی و هنری از دیدگاه مسائل اجتماعی نیز حائز اهمیت فراوان بودهاند. کاروانسراهای درون شهری و برون شهری، بارانداز و استراحتگاه کاروانها و کاروانیانی بودند که با قومیتهای و گرایشهای مذهبی و فرهنگی گوناگون از شرق و غرب ایران از ممالک و شهرهای دورو نزدیک در آنها شبی را سحر میکردنند. از این رو این بناها همواره محل رودرو شدن و تعامل اندیشهها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده است. بناهایی که برراههای کاروانی ساخته شدهاند، مطابق با شرایط اقلیمی، کارکردها و محل قرار گرفتن آن بناها انواع گوناگون، شکلها و ترکیبهای مختلفی دارند و از مصالح متنوعی بنا شدهاند که برخی از آنها را میتوان چنین برشمرد.
1-1 کاروانسرا
کاروانسرا" یا "خانه کاروان" در پارهای ازمتون فارسی به صورت "کاروانگاه" " کاروانگه" و" کاروانخانه" نیز بهکاررفته است. واژههای همسانی نیز از نوع دیگر با اندک تفاوت دراین زبان پرتوان و توسعه یافته دیده میشود - مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، . - 1383 کاروانسرا به معنای سرای کاروان نامها و معانی مختلف دارد. و رباطهای بزرگ و جامع در شهر یا بیرون از آن را بدین نام میخوانند.
کاروانسرا علاوه بر اتاق و ایوان دارای بارهبند و طویله و انبار است و اغلب ورودی آن را بازار کوچکی بنام علافخانه تشکیل میدهد. روی سردر این بازارچه چند اتاق پاکیزه قرارگرفته که به کاروان سالار اختصاص دارد. گاهی در دو سوی سردر کاروانسرا و رباط برجهایی جای گرفته که در مواقع ناامنی مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار میگرفته است .در گذشته پیرامون بعضی از میادین، سراها یا کاروانسراها ساخته میشد که فضای ورودی آنها، درمیدان قرار داشت. هدف از ساخت این مکان که بخشهای مهم بازار محسوب میشد، امنیت کاروانها، دادوستد، بارگیری، تخلیه کالاهای بازرگانی و عرضه آن به بازارهای شهر و نواحی اطراف بود - شکل . - 1-1
2-1 میل بلدها
هرچند میلهای راهنمایی که در سراسر ایران زمین و بهخصوص در بیابانها وجود دارند امروز اغلب تبدیل به آرامگاه شدهاند ولی از نام میل که میتوان آن را به میان راه تعبیر کرد و نام ویژه آنها چون رادکان، رسکتو لاجیم و قدمگاه بهخوبی برمیآید که نخست اینگونه بناها برای راهنمایی یا آسودن مسافران ساخته شده اند ولی پس از آن گاهی به آرامگاه بانی خود یا فردی مشهور که درآن نزدیکی یا درحین سفر درگذشتند، تبدیل شدهاند.
حکمرانان ایران، امیران، خیران و بزرگان ایران چه پیش از اسلام و چه بعد از آن در بنیان نهادن بناها و آثار خیر بهخصوص در بیرون شهرها و درکنار جادهها کوشش و اهتمام داشتهاند و حتی پس از هر تغییر اجتماعی که در ایران رخ میداده و بر اثر آن ویرانیهایی به وجود میآمده بلافاصله پس از فرونشستن آن، نخست این گونه بناها تعمیر و بازپیرایی میشده است. کمااینکه میل معروف به نادری ازقرنها پیش از نادر وجود داشته و فقط نادرشاه آن را تعمیر کرده است.
میلهای بسیاری درعصر سلجوقی بنا شده اند. میل قاوردی یا میل نادری در نصرت آباد میانه راه بم به زاهدان از جمله اینگونه میل بلدها است که در میان کویر خشک و سوزان لوت و در فقیرترین بخش ایران راه را به کاروانیان نشان میداده است. از دیگر نمونههای اینگونه میلها، میل قاسم آباد مکران - بلوچستان - ، مناره شهر خوی، مناره خوارزم - خیوه - ، مناره دامغان، مناره مساجد شهرهایی چون یزد،نایین، اصفهان و ... بودهاند. اگرچه برخی از آنها نقش مناره مسجد - موذنه - را ایفا میکردند. برج دیدبانی برفراز ارگ بم از مهمترین این گونه میلبلدها بود که البته نقش دیدبانی دفاعی را هم ایفا میکرد.
در روزگار اسلام، چند تن از بزرگان و پادشاهان به ساختن رباط، میل، ساباط، خان و کاروانسرا همت گماشته اند که چند تن از آنها نظیر ملک - که از القاب مهم سلاطین سلجوقی بوده - و ابوالحسن علیبنماه و شاه عباس صفوی از آن جمله هستند و همانطور که کاروانسراهای کنونی ایران اغلب شاه عباسی خوانده میشود و تقریبا این نام برای کاروانسراها علم شده است در مورد کاروانسراهای شاه عباسی معروف است که وزیر او برای اینکه شماره آنها مشخص باشد و شمارههای درست مانند ده و صد و هزار آسان بر زبان میآید دستور میدهد یکی کم از هزار یعنی نهصدو نودونه رباط سازند تا در شمارش آنها اندکی درنگ شود و آیندگان ارج این کار بزرگ را بیشتر بدانند. گویا بسیاری از میلبلدها نیز بر همین اساس به مرور نامهایی یافتند که در واقع نام بانی آنها نیست.
گاهی نیز اشخاص نیکاندیش پیدا میشدند که حتی حاضر نبودند نام آنها برآثار خیرشان بماند. رباطی بسیار زیبا درنزدیکی سبزوار وجود دارد که بنام قلعه خدابنده مشهور شده و با نظر دقیق به سبک معماری آن، بیننده به تردید میافتد که چنین بنایی در زمان خدابنده معروف، الجاتیو ایلخان شیعی مغول ساخته شده باشد و میتوان پنداشت نیکوکاری تنها برای این که بنده خوبی برای خدای خود باشد این رباط را ساخته است.
