بخشی از مقاله
بررسی تاثیر فرهنگ بر معماري دوره پهلوي اول در اهواز
چکیده
تغییرات فرهنگی مستقیما بر معماري و شکل بناهاي یک منطقه تاثیر میگذارنـد .اهـواز شـهري اسـت کـه در دوره پهلوي اول ساختارهاي اصلی اش شکل گرفت . در این مقاله بـا پرسـش از اینکـه چگونـه تغییـرات فرهنگـی دوره پهلوي اول در شهر اهواز بر معماري این منطقه تاثیر گذاشته است با مروري بر ویژگی هاي عصر پهلـوي سـعی بـر آن شده که رابطه ي معناداري بین معماري منطقـه و تغییـرات و سـاختار فرهنگـی شـهر نـوین اهـواز یافـت شـود . معماري منطقه طی دو جریان درونی و بیرونی ، نمودي از نقطه ي گذار فرهنگی جامعـه ي ایرانـی در دوره پهلـوي است که از سویی به معماري بومی نظر دارد و از سوي دیگر وارد جریان مدرنیته شده است . روش تحقیق در ایـن مقاله »توصیفی-تحلیلی« است و مقاله تلاشی است براي توجه بـه مطالعـات فرهنگـی در معمـاري و توجـه بـه دوره خاص گذار سنت و مدرنیته که در معماري معاصر از اهمیت و حساسیت ویژه اي برخوردار است .
واژههاي کلیدي: فرهنگ ، پهلوي اول ، معماري اهواز
1
مقدمه
دوره پهلوي اول ، تلاش تامل برانگیزي است از کشوري که سعی دارد با میـل بـه مدرنیتـه اي کـه از دوره صــفوي و قاجــار بــه ارث آورده کنــار بیایــد و وارد دوران جدیــدي همســو بــا جریــان فرهنگــی جهــانی شــود . اندیشمندان و معمارانی که در کنار قدرت حاکمه در شرایط جدید سعی در ایجاد ایران نوینی دارند که همسو با اندیشه ي جهانی گام بردارد و از سویی میل به حفظ هویت و گاهی حس نوستالژي و ملی گرایـی گریبانشـان را رها نمی کند . همین شرایط ویژه ، سبب ایجاد معماري خاصی با موضوعیت تقابل سنت و مدرنیتـه در آن دوران و نمود آن در بستر فرهنگ و معماري شد . شاید تفسیر و بررسی آثار معماري در دوره زمانی خاص چندان دقیق نباشد زیرا که معماري و شکل گیري کالبد مادي آن در جریانی پیوسته ایجاد می شود و از این رو نحوه نگـرش به معماري معاصر ایران، که رویکردي سامانه اي و منجمد در زمان معین است، مانند آن که قطعـه اي از فـیلم را جدا از قطعات دیگر آن بررسی نمود، نمی تواند کافی باشد. (ابراهیمی،اسلامی،(1389:4 مقاله با سیري کوتـاه از اندیشه و نمود آن در معماري در دوران قبل از پهلوي شروع و سپس به دوران پهلوي وارد میشود .شهر اهـواز بـا شرایط خاص تاریخی در این دوران پستی و بلندي هاي بسیاري را دید و شهري نو از لحـاظ سـاختار فرهنگـی و معماري بود .بررسی آثار معماري این شهر که کمتر هم مورد توجـه قـرار گرفتـه سـبب بـازخوانی نـویی از ایـن دوران تاریخی با توجه به فرهنگ زمینه ي آثار که همان فرهنگ دوره ي پهلوي اول است به ما میدهد . چنانچـه معماري را ساخت و ساز بر اساس قالب هاي ذهنی بنامیم متوجه می شویم که شـکل و نظـام سـازماندهی شـهر و معماري هر منطقه متاثر از محیط فرهنگی آن است(.(baydar,2004:19عده اي بر این باورند که معماري نیـز هماننــد لبــاس و ســایر وســایل انســانی وســیله اي اســت بــراي تطــابق بــا محــیط بــدون تغییــر ســاختار بــدن انسان((dezuari,2010:446 و آنچه این تطابق را ممکن می سازد، فرهنگ و یا به عبارتی نظام ذهنی اوسـت. بدین لحاظ است که بنا را می توان، نهاد و پدیده اساسی فرهنگ و نشانه یک باور دانست(راپاپورت،.(1382:4 تا حدي که حاضر است خواسته هاي خود را بر مشکلات اجرایی و اقتصادي برتري دهد.(روح الامینی،.(1377:54
-1 تعریف مسئله و اهداف تحقیق
این مقاله با یک پرسش اصلی و کلی آغاز میشود که چگونه فرهنگ بر معماري یک منطقه تاثیر میگذارد ؟ از آنجا که تاثیر فرهنگ بر معماري همچون مفروض تحقیق امري بدیهی در این زمانه است ، چگـونگی آن مـد نظر است . میتوان با دقت بیشتر پرسید که چگونه تغییرات فرهنگی دوره پهلوي اول در شهر اهواز بر معماري این منطقه تاثیر گذاشته است ؟ شهر اهواز بدلیل موقعیت اقتصادي و سیاسی که داشته در دوره پهلوي که دورانـی بـا ویژگی تضادهاي مدام سنت و مدرنیته ، غرب زدگی و احساس هاي ناسیونالیستی بوده (شیرازي (1390 شـرایطی خاص را تجربه میکرده است . اهواز شهري است که با مرکزیت یک اتفاق اقتصادي ، در قرن حاضـر بـا کشـف
2
چاههاي نفت و استقرار مراکز تولیدي متفاوت در خوزستان بویژه در اهواز تغییرات کالبـدي چشـمگیري در آن بوجود آمد که به گسترش و توسعه ي شهر انجامید. تعامل میان تغییرات فکري و فضاي اندیشه و تاثیرات فضایی اندیشه بشري در بسیاري از شهرهاي اروپا مورد بررسی قرار گرفته است اما بررسی ایـن مهـم در کشـور ایـران و بویژه شهر اهواز در دوره اي خاص هدف اصلی مقاله محسوب میشود . اهمیتی که تاکید ي بـر توجـه معمـار بـه فرهنگ و جریانات انسان شناسانه ي شهر است در جهت ایجاد معماري اي با ویژگی هاي معماري فرهنگـی کـه بر اساس تحقیقات انجام گرفته و با ابتناء به فرضیه محوري یعنی تقدم اندیشه بر ساختار فضایی به صراحت میتوان ادعا نمود تحولات سازمان فضایی اهواز از این قاعده مستثنا نیست .
2ـ پیشینه تحقیق
طی چند دهه گذشته مباحث فرهنگی در پژوهشهاي معماري حضور بیشتر داشته انـد . ظهـور علـومی چـون مطالعات فرهنگی در مباحث نظري و دقت بیشتر بشر بر مسائل انسـانی و انسـان شناسـانه و جامعـه شناسـانه سـبب تقویت این پژوهش ها شده است » اما نکته مهم توجه به گستردگی مباحث فرهنگی و تنوع حوزه هاي نفـوذ آن در معماري ، محققین مختلف با توجه به نوع دیدگاه خود در خصوص فرهنگ و معماري و همچنین نوع نیـازي که احساس کرده اند به شیوه هاي متفاوتی سعی در ایجاد ارتباط میان این دو مقوله مهم کرده اند.« از پژوهشهاي معماري در حوزه ي فرهنگی میتوان از آموس راپاپورت نام برد . وي جزو اولین افرادي بود که کارهاي بسیاري را در زمینه فرهنگ و معماري انجام داد. در مباحث وي سعی میکند تا با استفاده از مفاهیمی که در انسان شناسی فرهنگی مطرح می باشند ، فرهنگ را به زیرمجموعه هاي ملموس در روند طراحی هاي معماري تقسـیم نمایـد و بین این مفاهیم و مفاهیم مرتبط با معماري رابطه اي برقرار کند ( Rapoport ,2000) پل الیور نیز در زمینه پژوهش هاي معماري بومی و سنتی پژوهشهایی داشت و حتی در این راستا فرهنگ لغتی از معماري بومی نیز جمع آوري نموده است (Oliver , 1997) در مقابل پژوهشهایی که جنبه هاي کتابخانـه اي داشـتند پژوهشـگرانی هـم بشـکل تجربی تحقیقات ملموس و قابل مشاهده اي انجام میدادند . (Said,2001) میتوان به شکل کلی تحقیقات معمـاري و فرهنگ را در سه حیطه ي مبانی نظري معماري ، اثر معماري و پژوهش تجربـی ، حیطـه ي طراحـی و رخـداد مربوط به شخص معمار تقسیم کرد . (مظفر ،(1391
-3 روش تحقیق
روش تحقیق در این مقاله »توصیفی-تحلیلی« اسـت ابتـدا منـابع مکتـوب مـرتبط بـا موضـوع جمـع آوري و اطلاعات لازم از آنها استخراج و تجزیه و تحلیل شدند.سپس نمونه هاي بناها موجـود، مـورد مشـاهده مسـتقیم و
3
بررسی از طریق سازمان میراث فرهنگی اهواز قرار گرفتند تا ویژگیهاي معماري این دوران و تاثیر پذیري آن هـا از مفاهیم فرهنگی تبیین گردد .
4ـ تعریف فرهنگ
همواره در تعریف فرهنگ نوعی آشفتگی وجود داشته است . همواره کسانی که در هر زمینـه ي پژوهشـی به سراغ این مفهوم میروند با این سوال مواجه میشوند که چرا از فرهنگ تعریف هاي بسیاري داده میشـود ؟ چـرا مفهومی که نزدیک ترین معنا به زندگی انسان است اینقدر سخت و دور از دسترس مینماید ؟ شاید بتوان واژه ي فرهنگ را" اندیشه و جهان بینی " یک جامعه دانست .(نصر،.( 1386:241 تا سال 1950 میلادي کروبر و کلوکهان در حدود صد تعریف از فرهنگ جمع آوري کرده اند . تعدد معانی و سعی در ارائه و یافتن یک معناي واحد از آن از طرفی نه تنها باعث چنین نتیجه اي نشد بلکه بر ابهام آن هم اضافه کرد. فرهنگ ترجمه ي واژه ي کـالچر (Culture) است . واژه اي که تاریخی بلند در غرب دارد . کولتور از نظر ریشـه لغـوي بـه معنـی کشـت و زرع است و امروز نیز مشتقاتی از این کلمه به معنی کشت و زرع بکار میرود ، در ادبیـات فرانسـه معنـی ایـن کلمـه از پرورش حیوانات و بالاخره پرورش انسان تعمیم یافت ." این اصـطلاح در اوایـل قـرن نـوزدهم بوسـیله ي انسـان شناسان مفهوم دیگري یافت که امروزه مد نظر ماست . (روحالامینی،(1368:15 در آغـاز سـده نـوزدهم مـیلادي این مفهوم بر بهبود یا پالایش و تهذیب نفس در افـراد (بـهویـژه حـین آمـوزش) اسـتوار بـود و سـپس بـر تـأمین آرزوهاي ملی یا ایدهآلها دلالت داشت. در نیمه سده نوزدهم میلادي برخی از دانشمندان واژه فرهنگ را بـراي ارجاع به ظرفیت جهانشمول بشري اطلاق کردند.از این تاریخ ، فرهنگ بر اساس تعریف فرانسوي آن به معنـاي پرورش روح و جسم بکار رفته است و به تدریج از زبان فرانسه به آلمانی راه یافته است . در این ترجمـه هـا واژه تغییراتی را به تحمیل؛ پذیرفته است و گاه به معناي پیشرفت فکري و اجتماعی انسان و جامعه و بشریت معنا شـده است و در معنی پهلو به پهلوي واژگانی مشابه همچون تمدن پیشرفته است . تعریفی که بر اساس آن فرهنـگ در این مقاله بررسی شده عبارت است از »هرگونه ثمره اندیشه یا ساختن یا فعل یا عملی کـه مـنعکس کننـده جهـان بینی حاکم بر یک جامعه باشد به معنی خاص تر آن، انعکاس جوانـب معنـوي آن جهـان بینـی بـر ابعـاد مختلـف حیات انسانی است و فعل و انفعالات و اعمال روزانه انسان ها را در بر میگیرد . ).«نصر،( 1386:241
5 ـ ارتباط فرهنگ و معماري
درك فضاها در معماري در هر فرهنگ با فرهنگ دیگر متفاوت است .تغییرات فرهنگی مستقیما بر معماري و شکل بناهاي یک منطقه تاثیر میگذارند . گاهی این تغییـرات پیوسـته و در زمـان طـولانی شـکل میگیرنـد و از سویی استفاده کننده احساس نمیشوند اما گاهی سـرعت زیـاد تغییـري اجتمـاعی بـه سـبب یـک رویـداد خـاص
4
تاریخی یا فرهنگی موجب شکافهایی میشود که به چشم میآیـد . نـوع زنـدگی افـراد در یـک جامعـه خودبخـود محیط زندگی آنها را هم تحت تاثیر میگذارد و بالعکس . بررسی فضاها در هـر فرهنـگ ، نشـان دهنـده ي یـک رابطه ي پیچیده و به ظاهر گیج کننده است . »این که محیط هاي بظاهر گیج کننده بطور اتفاقی به وجود نیامده ، بلکه معمولا خود بیانگر ساختی بر اساس طرح و نظم اقتصادي میباشد (راپاپورت ، (1366:2 تاکیـد بـر معمـاري و محیط هاي متناسب با فرهنگ جامعه ، بازتاب ذهن جامعه و رفتار مطلوب مردم است .
6ـ وضعیت فرهنگی دوره پهلوي اول
ریشه ي تغییرات فرهنگی دوره پهلوي را میتوان در قبل از این دوره تاریخی جستجو کرد . نخستین گـام در عرصه مدرنیزاسیون بی تردید از سوي امیرکبیر در عصر ناصري با گشایش دارالفنون شکل گرفت . (بهنـام ،1383 ( 32: حضور متعدد دیپلماتها و اتباع خارجی که با اهداف سیاسی و اقتصادي بود تاثیر زیـادي در افکـار نخبگـان داشت . نخبگانی که در مقابل فرنگی که پله هاي تمدن را به سرعت پیش میراند احساس عقب ماندگی میکرند . از روشنفکران دیگري که به دربار ناصرالدین شاه هم نزدیک بود و در این دوره بـا تشـویق شـاه بـه اخـذ تمـدن غرب نقشی پررنگ داشت میتوان از میرزا حسن خان سپهسالار نیز نام برد . اوج فلسـفه ي وي »تغییـر« در جهـت »ترقی« بود (بهنام ،( 1383:34 جنبش فرهنگی این دوره موجب نقطه عطفی در تاریخ ایران بنـام انقـلاب مشـروطه شد . دو دهه آغاز قرن معاصر(1320 تا (1300 را باید سال هاي وقوع تحولات بنیادي در تاریخ اجتماعی سیاسی ایران به حساب و سیاسی ایران به حساب آورد. تغییر نظام حکومتی از خاندان قاجـار بـه خانـدان پهلـوي کـه در آغاز قرار بود با شکل گیري نظام جمهوري همراه شود و دلیل استقرار نظام سلطنتی جدید چنـین نشـد، از عمـده ترین جلوه هاي این تحول است. پیشرفت هاي شتابان غرب در زمینه هاي فنی، نظامی، اقتصـادي و اجتمـاعی بـه عنوان عامل اصلی تحرك، بر توسعه تحولات اجتماعی و سیاسی ایران موثر بود. بنابراین ایران در آغاز ورود بـه قرن معاصر، مملو از اندیشه هاي نوگرایی و آرمان هاي جاه طلبانـه اسـت. نقطـه اشـتراك همـه صـاحب نظـران، نارضایتی از وضع موجود است؛ همه چیز براي تغییر ساختار اجتماعی آماده است. تجدد را همه پذیرفته انـد، امـا در کیفیت و چگونگی تحقق آن اختلاف دارند. این دوران مقارن با دوران نهضت هاي فکري و هنري ضد سنتی غرب است بعد از دوره قاجار با این شرایط ، در اسفند 1299 خورشیدي رضاخان با کودتـاي نظـامی بـه جایگـاه قدرت سیاسی دست یافت .(هدایت ،(386:1344
7ـ اصول معماري دوره پهلوي اول
در دو دهه سلطنت رضا خان( (1320-1304، دولت ایران تعیین کننده سـبک معمـاري بـود و اغلـب پـروژه هاي معماري را نیز دولت اجرا می کرد. از آنجا که رضا خان می خواست تا هر چه زودتر شکل ظاهري شهر ها و بناهاي ایران را با نمادهاي تجددگرایی هماهنگ سازد و این کار از استادان سنتی هنر معمـاري ایـران بـر نمـی
5
آمد، براي نخستین بار از معماران بیگانه براي ساخت ادارات، وزارتخانه ها، مدارس، دانشگاه ها، بانک هـا، و ....
دعوت به عمل آمد. .(معرفت،(130: 1375تحولات معماري و شهرسازي دوره پهلوي اول بدون در نظـر گـرفتن دگرگونی هاي سریع داخلی و خارجی و در زمینه هاي سیاسی، اجتمـاعی، اقتصـادي و فرهنگـی ممکـن نیسـت. دوره کوتاه بیست ساله اما پرفراز و نشیب وحسـاس در تـاریخ معاصـر ایـران اسـت کـه پیامـد آن، تـاثیرات قابـل توجهی در معماري و شهر سازي این دوره به جاي گذاشت. وقایع و سیر تحـولات تـاریخی هـر دوره را بایـد از منظر زمان خودش تحلیل و ارزیابی کرد با این منظور طبیعی است که از یک نظر بررسی تحـولات دوره پهلـوي اول بــا قاجــار و دوره هــاي قبــل از آن داراي نتــایج یکســان نیســت و برداشــت هــاي متفــاوتی را در پــی دارد. ( کیــانی،(4: 1381 ســبکهاي رایــج معمــاري دوره پهلــوي را میتــوان در ســه عنــوان بررســی کــرد :(بــانی مســعود ،( 187:1388
-1 تداوم معماري اواخر دوره قاجار -2سبک معماري اوایل مدرن که تحت تاثیر مکتب وین و اکسپرسیونیسم قبل از 1930 است .
-3 نئوکلاسیک اروپا و تلفیق آن با موتیف هاي ایرانی که نشان از نوعی ناسیونالیسم معاصر را داشت و به نوعی واکنشی بر احساس عقب ماندگی ایران در قالب هویت یابی در مقابل غرب بود .
حضور گسترده شرکت هاي اروپایی در این دوره سبب ورود مصالح جدیدي همچون بتن و فولاد و شیشه در ساختمان سازي ایران شد که نشان از تغییري عظیم در صنعت ساختمان سازي داشت .(معرفت،(130: 1375
8ـ ویژگی فرهنگی شهر اهواز در دوره پهلوي اول
شهر اهواز بعد از قرن ها رکود و ویرانی، در دوره قاجار با آزاد شدن کشتی رانی در کارون با باز شدن کانال سوئز در سال 1869 میلادي و نزدیکی جنوب ایران به اروپا رونق گرفت .در ماه صفر 1306ه.ق اعلانی مبتنی بر آزادي کشتی رانی در کارون منتشر شد .از سویی با وجود عمق و عرض مناسب کارون ، وجود صخره هاي طبیعی و آثار بجامانده ي سد تاریخی اهواز موجب شد که در حرکت کشتی ها به شهر شوشتر مانعی ایجاد شود.در اثر همین مانع مذکور کشتی ها باید تخلیه میشدند و سپس با ایجاد ریل آهن و انتقال به مکانی بالاتر از سد ، بوسیله کشتی دیگري به شوشتر برده میشدند.کشتی رانی در این منطقه را حاج معین التجار بوشهري و شرکت انگلیسی لینچ و برادران در دست داشتند .( دیتر امان ،(98 :1367 وجود اسکله باعث شکلگیري ساختمان ها و انبار ها و خانه هایی در اطرافش شد .دولت هم براي حفظ امنیت آنها پادگانهایی را در شهر ساخت .از دیگر عوامل مهم پیشرفت شهر نیز کشف ذخائر نفتی بود که پایه هاي شهر نوین اهواز را بعنوان شهري با دولت مرکزي و ساختاري اداري و بروتراتیک بنا نهاد.رژیم پهلوي خصوصا رضا شاه اهمیت سیاسی اقتصادي
