بخشی از مقاله
چکیده
معماری دوره پهلوی ، در روند شکل گیری شیوه جدید از معماری است که به هیچ ترتیبی با معماری سنتی ایران همبستگی ندارد و قالب و نمود معماری تازه ای را بیان می کند. دوره پهلوی یکی ازمهمترین دوران درزمینه معماری و شهرسازی ایران به شمار می رود که با بررسی معماری معاصر ایران می توان پی برد که نمونه های موجود درمعماری این دوره براساس نوع شاخص ها به جریانات ویژه درمعماری ایران وابسته است که به طوری که طی دو قرن گذشته تحولات بسیاری درهنر و معماری ایران رخ داده است. این مقاله درپی آن می باشد که با تحلیل نشانه های موجود در معماری و شهر سازی دوره پهلوی ، راهکارهایی ارائه دهد تا این روند در جهت مفیدی جریان یابد و تدوین کند. بنابراین ابتدا به شکل گیری معماری مدرن درایران در دوره پهلوی و تاثیر پذیری از معماری مدرن غرب پرداخته وسپس ویژگیهای معماری دوره پهلوی مورد بررسی قرارگرفته است.
واژگان کلیدی:معماری معماری معاصر دوره پهلوی
-1 مقدمه
نسان و فضا همیشه با هم رابطه ای تنگاتنگ داشته اند و فضا با حضور انسان ، تجلی مییابد . در طول تاریخ مکان ها و فضا ها دستخوش تغییرات قرار گرفتند و سبک زندگی و علایق زیبایی شناختی انسان ، با تغییرات معماری تغییر یافته است و از طرفی شیوه زندگی و علایق و خواسته های زیبایی شناختی انسان در سبک معماری مؤثر میباشند و این تأثیر و تأثر همیشه در جریان معماری حاکم بوده و هست. در این نوشتار تلاش می شود تا معماری معاصر ایران که همزمان با دوران پهلوی است، مورد بررسی قرار بگیرد. دوران پهلوی را می توان به دوران پهلوی اول و دروان پهلوی دوم تقسیم بندی کرد. از مهم ترین و بارزترین ویژگی دوران حکومت رضاخان،خصلت نظامی گریِ حکومت وی بود.
رضاخان با نگرش نظامی خود، در دوران بیست ساله خود ارتش نوینی را بوجود آورد که حاصل آن مجموعه بناها و ساختمان هایی است که به نام معماری دوران پهلوی اول طبقه بندی می شود. در دوران رضاخان ، نظامیان به صحنه هایگوناگون سیاسی و اجتماعی حضور یافتند و اندیشه نظامی گرایانه حتی به عرصه معماری نیز انتقال یافت و پیامد خاص خود را داشت . در دوران رضاخان می توان معماری بناها را به دو دسته تقسیم کرد: بناهای نظامی و بناهای غیرنظامی. بناهای نظامی مانند پادگانها ٬ پاسگاهها ٬ زندانها ٬ ژاندارمری و نیز بناهای متعدد شهربانی در یکایک شهرهای ایران بناهایی بودند که هم به دلیل داشتن ماهیت و عملکرد نظامی و هم به جهت فراوانی قابل ملاحظه توانستند تأثیرات خود را در شهر و بناهای دیگر به جا گذارند؛البته ویژگی های نظامی این دوره در بناهای غیرنظامی نیز تأثیر گذار بودند.
سال های 1300 تا 1320 ، دوران حکومت رضاشاه است؛ در این دوران، دولت قدرت مدار ،حاکم است و ساخت و سازهایی زیادی در این دوران صورت می گیرد از جمله: ساخت مدارس ، دانشگاه ، راه آهن و ... و این بناها به لحاظ معماری ، تحت تأثیر معماری نئوکلاسیک هستند ؛ یعنی ترکیب معماری کلاسیک آلمانی و معماری فاشیستی آلمانی و حتی برخی از ساخت و ساز ها را معماران آلمانی انجام می دادند.اما در دوران پهلوی دوم که از سال های 1320 تا 1340 هست، دولت کمتر به عمران و معماری می پردازد و در این دوران با رشد شهرنشینی روبرو می شویم ...». ایران پس از کودتای 1299، لازم بود مدرنیزه شود ، به همین دلیل ساختمان هایی که در این دوره جدید ساخته شد، لازم بود که خود را با روند مدرنیزاسیون کشور هماهنگ کنندو معماری، مثال نسبتاً مناسبی در این رابطه است .
معماران این دوره اصرار داشتند که ساختمان ها و معماری عصر جدید ، عصر تغییر و تحول ، باید مطابق با اصول و مبانی عقلانی و علمی خلق گردد ... کارآیی، سودمندی،قابلیت کاربردی، فضادهی، و نیز بهرهگیری از فن آوری ، سبب می شدند که از تکنیک و مصالح جدید استفاده شود تا فرایندهای اقتصادی ماوراء ملی برای سرمایه گذاری در صنایع جدید در داخل کشور را به خود جلب کند ... « با شروع دوران پهلوی ، تحولات اساسی نیز در معماری ایران رخ داد و همزمان با تغییرات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ، معماری نیز متحول شد و بناهای این دوره ، بازنمود ملی گرایی و گذشته گرایی میباشند . » این تأثیر از معماری غرب و جابجایی تصوری و خیال هنرمندان در اواخر مشروطیت و دوران پهلوی اول، ابعاد تازه ای به خود گرفت .
با رشد شهرنشینی و احداث بناهای جدید که مورد نیاز دولتمردان تازه بر تخت نشسته است ، نوع تازه ای از گذشته گرایی در معماری ایران باب می شود که برآیندی است از خواست های حکومت در مورد پرداختن به ملی گرایی افراطی با استناد به آثار پیش از اسلام از طرفی، و از طرف دیگر نئوکلاسیسم رایج در اوایل قرن بیستم اروپا . از انجایی که در این دوره از معماری تهران و بعضی شهرهای بزرگ دیگر تنوع بسیاری مشاهده می شود ، بنابراین جنبه های زیادی را می توان از این چندگانگی آموخت و جا دارد با جزئیات بیشتری به آن پرداخته شود . در دوران پهلوی اول،برای اولین بار هنرمندان معمار ایرانی و غربی که بناهای دولتی و آموزشی و صنعتی را می ساختند با نوعی معماری تاریخی مواجه بودند که از چه دوره ای و چگونه و به چه مقدار انتخاب کنند . « - بارور -
-2 معماری دوره قاجار
از اواخر دوره صفویه تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه به علت آشفتگیهای موجود و جنگ های پی در پی و عدم ثبات و فقدان امنیت – هنرهای معماری و تزئینات ساختمانی ایران که در دوران صفویه وسعت و تنوع زیاد پیدا کرده بود طی این دوره نابسامانی ملی به انحطاط گرائید ، فقط در دوره کوتاه کریم خان زند – ارگ کریم خان و برخی بناهای منفرد همچون مجموعه بناهای وکیل در شیرازبرپا می گردد که البته هیچگاه این بناها نتوانستند تاثیر خود را به گستردگی تاثیر بناهای دوران صفوی بر سراسر پهنه سرزمینی ایران به ثبت برسانند. هر چند که این بناها نیز همچنان بر مبنای اصول سبک اصفهان ساخته می شدند و از این روست که معماران این دوره و دوره ی قاجار دنباله رو معماران دوره صفوی بوده اند .علی رغم مطالب ذکر شده در فوق؛ در دورهی قاجاریه شیوهی جدیدی در معماری ایجاد شد که باز هم بر پایه سبک اصفهان اما در ادامه آن بوده است که می توان آن را سبک تهران نام نهاد .بطور کلی معماری دوره ی قاجاریه را می توان به دو دوره ی کلی تقسیم کرد:
1 -دوره ی اول: از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه : در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درونزا و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن می باشد که نمونه هایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونه هایی از آن می باشند.
2 - دوره ی دوم: از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار : در این دوره بر اثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیات حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز می گردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد.
هنر معماری این زمان با مقایسه با دورهی صفویه]بخصوص در مورد ساختمان و توده[ بسیار ضعیف شمرده میشود. تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری همچنین صنایع ظریف مانند گچبری، آیینهکاری و کاشیکاری رونق یافت. ارتباط بیشتر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روشبینی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که از نظر هنری دل پسند باشد. - منبع : کتاب سیمای فرهنگی ایران؛ به قلم نویسندگان - اما معماری قاجار اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشیده و نوآوری هایی از نظر فضا به وجود آورد.
لیکن، به نظر می رسد، قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشته است. جایگاه و مرتبه معماری قاجار در تاریخ معماری گذشته ایران - قبل از دوره جدید - می تواند محل بحث و تأمل باشد . اگر آثار معماری را از زاویه فضایی ارزیابی کنیم و به خلاقیت های فضایی در معماری توجه کنیم معماری دوره قاجار ارزش پیدا می کند و در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به معماری های دوره های قبل از خود چون زندیه و صفویه قرار می گیرد، چرا که در معماری این دوره خلاقیت هایی فضایی افزایش می یابد.تنوع فضاها بیشتر می شود و فضاهای نوینی خلق می شوند. فضاها به گشایش و سبکی بیشتری می رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل می یابند.
به طور خلاصه، اگر تکامل معماری را گشایش، شفافیت و سبکی فضاها بدانیم، معماری این دوره به عنوان مرحله تکامل معماری قدیم ایران مطرح میشود .اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد. شکل ها استواری و صلابت قبلی را ندارند و شکل های جدیدی وارد معماری می شوند که سطحی و تفننی اند. اندازه ها دقت لازم را ندارند. تناسبات در مرتبه پایین تری نسبت به تناسبات موزون و اندیشیده شده دوره های قبلی قرار می گیرند. تزئینات معماری گاه تا حد ابتذال سقوط می کند و بی بندوباری، غلو ناشیانه و هرج و مرج، جایگزین تزئینات محدود و با وسواس دوره های درخشان سلجوقی و صفوی می شود .
-3 دوره پهلوی اول
معماری در این دوره در نگرش به باستان گرایی خود به دو دوره ساسانیان و هخامنشیان توجه بیشتری دارد، در نگاه معماری عناصری که مورد بهره برداری و یا تقلید قرار گرفتند به دو گونه بود. عناصر مشخص معماری در بنا نظیر ستون ها، سرستونها، پایه ستون ها، پنجره ها، پلکان، ورودی ها، قوس ها و دهانه ها. دومین عناصر تزیینی نظیر نقوش برجسته ی حجاری ها، مجسمه ها، کنگره ی بام و غیره در دوره پهلوی اول هنرمندان معماری ایرانی و غربی که سازنده بناهای دولتی و آموزشی و صنعتی بودند، برای اولین بار با نوعی انتخاب تاریخی روبرو شدند. آنان باید می فهمیدند که از چه دوره و چگونه و به چه مقدار انتخاب کنند. معماران اگر چه متاثر از فضای
