بخشی از مقاله
بررسی خلوت منفی در فضای باز مجتمع مسکونی (نمونه موردی: مجتمع ششصد دستگاه مشهد)
چکیده
رابطه انسان و محیط پیرامون او همواره از دغدغههای طراحان بودهاست. بنا به هرم نیازهای مازلو، نیاز به خلوت مانند دیگر نیازهای پایه و فیزیولوژیک انسان، اهمیت بالایی دارد؛ چراکه خلوت بستر لازم برای پاسخگویی به سطحی از نیازهای دیگر آدمی را نیز فراهم میکند و در نهایت به ارضای نیازهای دیگری چون خودشکوفایی، خود ارزیابی، و عزت نفس، امنیت و ... منجر میشود که در شکلگیری جامعهای سالم تاثیرگذار است. شناسایی و تامین مکانهایی در جهت پاسخگویی به نیازها، به ویژه در شرایط امروزی و زندگیهای جمعی، سبب ارتقای کیفیت زندگی و افزایش حس رضایت افراد از محیط زندگی میشود؛ افراد خواهان فضاهایی مرتبط با احساسات و نیازهایشان هستند که تا حدی از تنشها و تعارضات جلوگیری شود. از آنجا که پژوهش عملی پیرامون مفهوم خلوت کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفتهاست، در این پژوهش ابتدا به بررسی مفهوم خلوت، ویژگیهای آن و تعبیری از خلوت منفی در فضای عمومی (زندگی جمعی) به صورت نظری پرداختهمیشود؛ در نهایت، فضاهای دارنده خلوت منفی در نمونهی فضای باز مجتمع مسکونی ششصد دستگاه مشهد به روش مصاحبه و مطالعات میدانی و تحلیلی بررسی میگردد. تا با شناخت اینگونه فضاهای منفی، به خلق فضاهایی دارای خلوت بهینه و افزایش کیفیت و رضایت زندگی افراد بپردازیم.
واژه های کلیدی : "خلوت" ، "خلوت منفی".
مقدمه
امروزه با افزایش جمعیت و شرایطی که افراد باید در مجموعههایی به صورت مشترک با دیگر افراد زندگی کنند. موضوع حریم و خلوت و تامین فضاهایی که بتواند نیاز افراد به خلوت را پاسخگو باشد مسئله میشود. چرمایف و الکساندر در کتاب عرصههای زندگی جمعی و زندگی خصوصی، نگرانی خود را در مورد از بین رفتن آرامش و خلوت انسانها با ورود مدرنیته و مظاهر جدید تکنولوژیک به زندگی روزمرهی مردم ابراز کرده و به دنبال راهی تازه برای دستیابی دوباره به خلوت و آرامش زندگی گذشته انسانها بودهاند (چرمایف و الکساندر، .(1376 نیاز به خلوت مانند دیگر نیازهای پایه و فیزیولوژیک انسان، اهمیت دارد و ارضاء شدن آن در شرایط مطلوب به خودارزیابی فرد منتج میشود و پایه اصلی اثبات این بحث نظریات مازلو در مورد نیازهای انسان است و همچنین خلوت در محیط پاسخی به نیاز هویت، انگیزش و امنیت و در بالاترین درجه نیاز خودشکوفایی را پاسخ میدهد (شاهچراغی و بندرآباد، .(1394 آدمی برای تمامی فعالیتهای خود به حدی از خلوت احتیاج دارد و در صورت مناسب نبودن شرایط محیطی دچار تعارض و تنش میگردد (مرتضوی، (1380؛ در این پژوهش ابتدا به شناخت مفاهیم خلوت و به تعبیری از آن یعنی خلوت منفی در عرصههای جمعی میپردازیم که به روش مصاحبه و مشاهده میدانی فضای باز مجتمع مسکونی ششصد دستگاه مشهد مورد بررسی قرار گرفته است. تا با بررسی آن و دریافتن عوامل ایجاد خلوت منفی، فضاهایی با کیفیت مطلوب تری ایجاد کنیم.
خلوت
آلــتمن در کتــاب محــیط و رفتــار اجتمــاعی، خلــوت را فرآینــدی دیالکتیکی میداند کـه فـرد را بـه سـوی میـزان مشخصـی از پـذیرا شدن دیگران یا قطع رابطه با آنها مـیرانـد و بـا توجـه بـه زمـان و موقعیت فـرد شـدت و ضـعف پیـدا مـیکنـد (آلـتمن، .(1382 نـوع و میــزان خلــوت مطلــوب بــه الگوهــای جــاری فعالیــت، زمینــهی فرهنگــی، شخصــیت و انتظــارات فــردی وابســته اســت کــه در شــکل1 نمــایش دادهشــدهاســت(لنــگ،1388 ؛ امینــی و نوروزیــان-پــور،.( 1393 در تعریــف آلــتمن »خلــوت« فرآینــدی قــراردادی اســت. منظــور آن اســت کــه خلــوت مفهــومی ذهنــی و اکتســابی اســت؛ در نتیجــه جوامــع مختلــف از لحــاظ میــزان نیــاز بــه خلــوت بسیار متفاوتنـد و بـر پایـه قراردادهـایی بـین افـرادی کـه کمـابیش دارای فرهنـــگ مشـــابهی مـــیباشـــند شـــکل مـــیگیـــرد ( .(Gifford,1997 در ایــن مفــاهیم»فضــای شخصــی« و »قلمــرو« ســازوکارهایی هســتند بــرای دســتیابی بــه میــزان مناســبی از خلــوت؛ »ازدحــام« نیــز وضــعیتی اجتمــاعی اســت کــه نتیجــه ناکارایی سـازوکارهای خلـوت پـیش مـیآیـد و در روابـط اجتمـاعی نــامطلوب، بــه زیــادهروی مــیانجامــد ( پــاکزاد و بــزرگ، 1391، ص. .( 237 خلــوت فرآینــد تنظــیم رابطــه میــان افــراد اســت کــه بــه
واســطه آن بــر تعامــل خــود بــا دیگــران کنتــرل داریــم (آلــتمن، 1382، ص. .(254
شکل :1 عوامل فیزیکی و روانی موثر بر خلوت (Moor.Gary.T,1979)
در واقــع، منظــور از خلــوت، امکــان کنتــرل و در دســت داشــتن اختیـار مـا بـرای تنظـیم میــزان و نـوع روابطمـان بـا دیگـران مــی-باشــد. مــا در تعاملاتمــان گــاهی مــیخــواهیم کــه از دیگــران جــدا باشــیم و گــاهی مــیخــواهیم کــه بــا دیگــران پیونــد داشــتهباشــیم. تامین خلوت، فرآینـدی اسـت کـه طـی آن بـین داشـتن و نداشـتن ارتباط با دیگـران تعـادل ایجـاد مـیکنـیم. بنـابراین، بحـث خلـوت در بــر دارنــدهی چنــد مفهــوم اساســی اســت: کنتــرل، نظــارت، تعادل. پس، کنتـرل امـور بـرای برقـراری تعـادل در میـزان و نحـوه ارتبــاط بــا دیگــران، بیــانگر مفهــوم خلــوت اســت. بــر ایــن اســاس خلــوت، دامنــهای بهینــه در طیــف انــزوا و ازدحــام اســت، چــرا کــه خلوت بیش از انـدازه، بـه انـزوا و خلـوت کمتـر از حـد مطلـوب بـه احساس ازدحـام مـیانجامـد(پـاکزاد و بـزرگ، .(1391 در جـدول1 جنبههای مختلف خلوت بیان گردیدهاست.
جدول :1 جنبههای مختلف خلوت از دیدگاه آلتمن (آلتمن،(36-27 : 1382
جنبههای مختلف فرآیند بین فرد فرآیند تنظیم مرز فرآیندی
خلوت از دیدگاه با فرد، فرد با میان افراد و دیالیکتیک که به
آلتمن: گروه، گروه با تعیین میزان برآیند نیروهای
فرد و گروه با رابطه با دیگران مخالف و متضاد
گروه منتهی میشود
بر خلاف انتظار، تحقیقات نشان میدهد که در افراد برون گرا نسبت به افراد درون گرا نیاز به خلوت بیشتر است (لنگ، 1381 ص. .(176 علاوه بر ویژگیهای شخصیتی، سن و جنس، تفاوت در نیاز به خلوت تا حدودی به نگرش گروههای اجتماعی و نقشی که مردم در جامعه و پایگاه اقتصادی – اجتماعی خود ایفا میکنند، باز میگردد. جدول1 جنبههای مختلف خلوت را بیان میکند. نگرش افراد به خلوت بخشی
از فرآیند اجتماعی شدن آنهاست و ارزشی قابل آموختن است؛ وقتی افراد بزرگتر میشوند به خلوت بیشتری نیاز دارند(ارژمند و خانی، .(1391 جدول2 برخی از تعاریف خلوت از منابع گوناگون گردآورد شدهاست.
جدول:2 تعاریفی از مفهوم خلوت (منبع نظریات :آلتمن،1382 ص. (22
انواع خلوت:
خلوت گزینی میتواند فردی یا جمعـی (گـروههـای کوچـک مثـل خانواده) باشد (شاهچراغی و بندرآباد، .(1394
خلوت در یک طیف قرار میگیرد و نـه یـک نقطـه مشـخص و قابـل تشخیص بین انزوا و ازدحام . به این معنا که امکان کنترل بر رابطه بـا دیگران، خود دامنهای دارد که درجات و انـواع متفـاوتی از خلـوت را
فراهم میکند. بر این اساس میتوان چهار نوع خلـوت را توضـیح داد (لنگ، 1383، ص. : (166
· انزوا: دوری از دیگران و آزاد بودن از مشاهده شدن توسط دیگران؛
· صمیمیت: معاشرت با فرد یا افـراد خـاص و رهـا بـودن از قیدهای محیط خارج؛
· گمنامی: ناشناخته بودن در میان جمع؛
· فاصله گزینی: به کارگیری موانع روانشناختی برای کنترل
مزاحمتهای ناشناخته بدین ترتیب، خلوت و خلوت گزینی تنها دور کردن دیگران از خـود
نیست؛ بلکه فرآیندی است که طی آن بر اساس کنترلی که بر روابـط خود اعمال میکنیم، ارتباط با دیگران را به حد دلخواه محدود کـرده یا گسترش میدهیم. از این روست که ممکن است در تنهـایی یـا در جمع سایرین، احساس خلوت مطلوب (یعنی امکان کنترل بر شـرایط پیرامون نسبت به خود) را داشـتهباشـیم. در واقـع، از طریـق خلـوت تعیین میکنیم که با چه کسانی تعامل برقرار کنـیم و چگونـه و چـه وقت این تعملات انجام شود (پاکزاد و بزرگ، 1391، ص. .(239
پیامدهای خلوت:
خلوت به دلیل تاثیراتی که بر ما میگذارد، از نیاز های ضروری استبه ما اجازه میدهد حس کنترل، خودمختاری و تشـخص بیشـتری داشته باشیم (مک اندرو، 179 :1387؛ پاکزاد و بزرگ، .(1391
وستین (1967) عقیده دارد، نیاز خلوت تحت تاثیر عوامل شخصـی موقعیتی قرار میگیرد و کـنش چهارگانـه دارد، ایـن چهـار بخـش شامل موارد زیر هستند:
الف) خلوت گزینـی از نظـر تبـادل اطلاعـات و رابطـهی آن بـا نـوع ارتباطات جمعی: خلوت به ما کمک مـیکنـد کـه ارتباطـات خـود را مدیریت و کنترل کنیم، ما گاهی برای صـحبت در مـورد امـوری کـه مهم میدانیم یا ملاقات شخصی نیاز به خلوت داریم و در صورتی کـه چنین امکانی را پیدا نکنیم ممکن اسـت بسـیاری از حـرفهـا گفتـه نشود و خیلی از نیازهایمان سرکوب شود .(Gifford, 1997: 209-211) به طور مثال زمانی که ما میخـواهیم بـا یـک دوسـت یـا گروهـی از دوستان، پزشک، وکیل و ... به طور خصوصی صحبت کنیم؛ ب) کنترل: وستین بر اینسـت کـه بـا خلـوت کـردن و تنهـا شـدن،
احساس استقلال میکنیم و محیط را تحت کنترل خود در میآوریم . توانایی انتخاب خلوت و تنهایی یا معاشرت با دیگـران، بیـانگر میـزان اعتماد به نفس و توانایی ما در کنترل روابطمـان اسـت. افـرادی کـه احساس عدم استقلال و وابستگی بیشتری به دیگران میکنند، دارای حریم شخصی کوچکی هستند؛ ج) هویت: خلوت گزینی نقش مهمی در بازبینی خود از هویت ما
دارد. اگر مدت طولانی با دوستان باشیم دنبال فرصتی میگردیم، گوشهای تنها شویم و به خود و آنچه هستیم و تغییراتی که در ما به
3
