بخشی از مقاله
چکیده
تجمیع تیپ روستاها، نوعی برنامهریزي توسعه کالبدي سکونتگاههاي روستایی در بخش جلگهاي گیلان است که با هدف تغییر شکل سکونت روستاهاي این محدوده از حالت پراکنده به نیمه پراکنده، در صدد کاهش مسائل و مشکلات عدیده این روستاها و فراهم نمودن بستري مناسب براي الگوي جدید استقرار در این محدوده است.
از این رو پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردي و مبناي روش آن توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات مورد نیاز این پژوهش از طریق روشهاي اسنادي و با استفاده از تحلیل محتوا و مطالعات میدانی در سطح روستاهاي جلگهاي استان گیلان است. این مقاله برگرفته از یک پژوهش وسیع از سطح روستاهاي بخش جلگهاي شرق، مرکز و غرب بر اساس سازمان فضایی استان گیلان در زمینه امکانسنجی تجمیع تیپ روستاهاي جلگهاي به منظور توسعه پایداردر گیلان است که نتایج آن در مجلات علمی- پژوهشی دیگر به چاپ رسیده است . بر این اساس در این مقاله نویسندگان صرفاً به ارائه و تحلیل مدل مفهومی این راهبرد در راستاي تبیین ضرورت و الزامات آن پرداختهاند.
-1 مقدمه
شکلدهی و نظم بخشی به عرصههاي مکانی- فضایی در واقع از آغاز زندگی بشر و از زمان بهرهگیري از منابع طبیعی پیوسته در مقیاس و مفهومی متفاوت، مطرح بوده است
تجمیع تیپ روستاها به دنبال تغییر در شکل سکونت روستائیان از حالت پراکنده به نیمه پراکنده در روستاهاي بخش جلگهاي استان گیلان است و میتوان آن را نوعی برنامهریزي توسعه کالبدي سکونتگاههاي روستایی دانست که به عنوان بخشی از فرآیند توسعه روستایی ، هدف آن هدایت کالبد محیط روستا در جهت مطلوب و حاصل آن تخصیص بهینه فضا به فعالیتهاي مختلف است
با توجه به اینکه تیپ غالب سکونتگاههاي روستایی بخش جلگهاي گیلان پراکنده است، عوامل متعددي از قبیل :
وجود شرایط مناسب محیطی، به ویژه وجود منابع کافی آب و سهولت دسترسی به آن، رواج بهره برداري خصوصی و خانوادگی از منابع آب و خاك، رواج و رونق دامداري و دامپروري در کنار زراعت - بنیاد مسکن انقلاب اسلامی،وجود امنیت نسبی سیاسی، اجتماعی و اقتصادي - سعیدي، - 56 :1377 و دسترسی به شبکه ارتباطات منطقه-اي در نحوة شکل پذیري و پراکندگی مکانی این تیپ از سکونتگاهها نقش دارند.
جلگه گیلان با اشغال 35/8 درصد از فضاي استان گیلان، حدود 53 درصد از مجموع روستاهاي این استان را در برگرفته و به لحاظ اینکه داراي تیپ پراکنده بوده، با مسائل و مشکلات بسیاري مواجه اند که : مشکلات خدمات رسانی و هزینههاي بالاي آن، تخریب و کاهش سطح اراضی حاصلخیز کشاورزي و تبدیل آنها به کاربريهاي مسکونی و سایر کاربريها، عدم بهرهبرداري بهینه از فضاي روستا، پایین بودن سطح درآمدي روستائیان و ... از نمونههاي بارز آن به شمار میرود.
بنابراین اصلاح بافت کالبدي سکونتگاههاي روستایی بخش جلگهاي گیلان، به منظور کاهش مسائل و مشکلات فوق و ایجاد بستري مناسب براي پیدایش الگوي جدید زیست در این محدوده امري ضروري به نظر میرسد. از این رو می بایست سازمان فضایی مطلوبی براي استقرار سکونتگاههاي روستایی این نواحی پدید آید تا شرایط براي بهرهبرداري بهینه از منابع و امکانات محیطی فراهم شود و روند توسعه اقتصادي- اجتماعی آنها تسریع گردد.
بر این اساس مقاله حاضر با توجه به الزامات محیطی، اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی روستاهاي بخش جلگهاي گیلان و با توجه به کمبود و ارزش بسیار بالاي زمین در این محدوده در صدد تبیین راهبرد پیشنهادي تجمیع تیپ روستاها در محدودة جلگهاي گیلان در راستاي دستیابی به توسعه پایدار روستایی است.
-2 مروري بر ادبیات تحقیق
الگوي اصلی سکونتگاههاي روستایی در جهان، شامل سکونتگاههاي روستایی با تیپ متمرکز یا مجتمع و پراکنده یا متفرق است، که پیدایش آنها به عوامل متعددي از جمله ; شرایط محیط طبیعی، فرهنگ، سازمان اجتماعی، اثرات سیاسی و فعالیتهاي اقتصادي بستگی دارد . بر این اساس از نظر تیپ، غالب سکونتگاههاي روستایی بخش جلگهاي گیلان پراکنده است
مهمترین عوامل مؤثردر نحوة شکلپذیري و پراکندگی مکانی این تیپ از سکونتگاهها عبارتند از :
- وجود شرایط مناسب محیطی، به ویژه وجود منابع کافی آب و سهولت دسترسی به آن .
- رواج بهره برداري خصوصی و خانوادگی از منابع آب و خاك.
- رواج و رونق دامداري و دامپروري در کنار زراعت
- وجود امنیت نسبی سیاسی، اجتماعی و اقتصادي و دسترسی به شبکه ارتباطات منطقهاي
یکی از مهمترین مناطق کشور از نظر برخورداري از نقاط روستایی است. سکونتگاههاي روستایی استان گیلان عمدتاً در بخش جلگه استقرار دارند به طوري که طبق آمار بدست آمده از طرح آمایش سرزمین استان گیلان، حدود 53 درصد آبادي- هاي این استان در بخش جلگه استقرار یافته اند
یکی از مسائل و مشکلات امروزي سکونتگاههاي روستایی بخش جلگهاي گیلان، نابسامانی در بافت کالبدي5 آنهاست که ضرورت برنامهریزي و ساماندهی در این سکونتگاهها را ایجاب میکند. نابسامانی بافت کالبدي سکونتگاههاي روستایی بخش جلگهاي گیلان که با الزامات توسعه و تحول در شرایط کنونی سازگار نیست، باعث شده تا از یک طرف :
ارائه خدمات و امکانات به آنها مشکل و لذا هزینههاي خدمات رسانی به آنها چندین برابر افزایش یابد، اراضی مستعد و حاصلخیز کشاورزي به شدت در معرض تخریب و نابودي قرارگیرند، مساحت قابل توجهاي از اراضی بسیار حاصلخیز کشاورزي به فضاها و محوطههاي مسکونی اختصاص یابد و در نتیجه سرانه مسکونی روستائیان این محدوده بالا باشد و از طرف دیگر سرمایه و انرژيها را به هدر دهد، تعادلهاي زیست محیطی را به هم ریزید و به شرایط با ثبات نمیانجامد و سرانجام توان لازم براي توسعه پایدار را ندارد.
بنابراین اصلاح بافت کالبدي سکونتگاههاي روستایی بخش جلگهاي گیلان، به منظور کاهش مسائل و مشکلات ذکر شده و در نهایت دستیابی به توسعه پایدار روستایی الزامی است. با توجه به مطالب فوق، به نظر میرسد تجمیع تیپ روستاها در نواحی روستاهاي بخش جلگهاي گیلان به مفهوم هدایت و تغییر شکل سکونت گزینی از حالت پراکنده به نیمه پراکنده در قالب برنامهریزي کالبدي سکونتگاههاي روستایی6،میتواند بعنوان راهبردي در جهت کاهش مسائل و مشکلات فوق از یک طرف و دستیابی به توسعه پایدار روستایی از طرف دیگر ارائه شود.
-3 پیشینه تحقیق
در زمینه تجمیع تیپ روستاها در راستاي بهرهبرداري بهینه از فضاي روستاهاي در سطوح مختلف بینالمللی، ملی و منطقهاي به طور مستقیم و غیر مستقیم مطالعاتی به شرح زیرصورت گرفته است :
رضوانی - - 1375 در مقاله خود تحت عنوان سیاستها و خط مشیهاي برنامهریزيسکونتگاههاي روستایی، تجربه کشور انگلیس را مورد بررسی قرار میدهد. برنامهریزي سکونتگاههاي روستایی در این کشور طی سالهاي 1945 تا 1980در قالب طرحهاي توسعه و با ماهیت تمرکزگرا صورت گرفته است.
