بخشی از مقاله
چکیده
روستا از جمله مجتمع های زیستی است که رابطه ی تنگاتنگی با اقلیم، طبیعت، اقتصاد و خصوصیات فرهنگی و اجتماعی دارد. در رویکرد هم سازی انسان با طبیعت، مسکن موضوع مهمی است که همگونی آن با محیط میتواند گام ارزندهای در جهت تعدیل انرژی و چالش های زیست محیطی باشد، که همچنین یکی از مهم ترین ویژگی های معماری روستایی توجه به طراحی منطبق با نیازهای فطری مردم، محیط و فعالیت های روزمره آنان مانند نوع فضاهای معیشت مردم است. مصداق های خوب این نوع معماری را می توان در خانه های روستایی مشاهده نمود. روستاهای قزوین بدلیل برخورداری از اقلیم های مختلف در هر منطقه و نواحی دارای الگوهای معماری و ساخت و سازهای مختلفی هستند. در پژوهش حاضر دو روستا از دو اقلیم مختلف و از نظر دوری و نزدیکی به مرکز شهر به صورت نمونه انتخاب شده و تاثیر اقلیم بر ساخت و سازهای مسکن روستایی در این دو روستا مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که واحدهای مسکونی روستایی در روستاهای نمونه، ضمن برخورداری از تعدادی مشابهت های فضایی و اجرایی، دارای هویت خاصی متناسب با خصوصیت های اقلیمی و محیطی روستا میباشند.که متاسفانه در حال حاضر در بسیاری از روستاها، معماری شهری وارد به معماری بومی روستاها شده و دخل و تصرفاتی همراه داشته است. هدف از این پژوهش، ارائه چارچوبی جهت شناخت تاثیر اقلیم و محیط بر معماری مسکن که نقش مهمی در تدوین شاخص های مسکن روستایی استان قزوین داشته باشند.
واژههای کلیدی: مسکن روستایی، اقلیم، ساخت و ساز روستایی، جزئیات اجرایی، قزوین
-1 مقدمه
غنای معماری بومی ایران را می توان ناشی از تنوع اقلیمی و شرایط آب و هوایی گوناگون دانست که گونهای همسازی و انطباق را بین معماری و شرایط زیست محیطی و در عین حال، اقتضای جغرافیایی و مکانی شکل میدهد. این امر خاصه در مناطق روستایی ایران در به کارگیری مصالح بوم آورد و خلق تکنیکهای ویژه ساخت مسکن، خود را مینمایاند که کارآمدترین روش پاسخگویی به نیازهای فیزیکی و روحی ساکنان این سرزمین را یادآور میشود، آن چنان که جزئی از دانش بومی این سرزمین باستانی و اصیل را به تصویر میکشد. در این میان، مسکن بومی روستاهای قزوین در نقاط مختلف استان، که سرشار از تکنیک ها و کاربست مناسب و هم ساز با اقلیم روستایی است مورد بی مهری قرار گرفته و کمتر تحقیقی درباره این روستاها صورت گرفته است.
جغرافیای استان قزوین از دو بخش متمایز کوهستانی و دشت قزوین تشکیل شده است. این دو اقلیم متفاوت در یک منطقه باعث شده تا نوع الگوی معماری روستاها در این دو بخش متفاوت باشند از سویی شباهت هایی نیز باهم دارند. یکی از
مهمترین ویژگی های معماری روستایی توجه به نیازها و فعالیت های روزمره مردم در غالب محیط و اقلیم آن منطقه است. نگاهی به زندگی و توجه به نیازها و هماهنگی با محیط طبیعی منجر به شکل گیری اشکال مختلف مسکن شده است، یکی از دلایل این اشکال مختلف مسکن میتواند در نوع استفاده از مصالح و به کارگیری آنها در ساخت و ساز معماری خانههای روستایی میباشد. اهالی روستاهای قزوین - دو روستای دینه رود و نیاق که به صورت هدفمند انتخاب شده است - با استفاده از مواد و مصالح در دسترس و برای بهره گیری هرچه بیشتر از آن ها به منظور برآورد نیازهایشان ، موجب تنوع در اجرای معماری شدهاند.
طرح، تکنیک ساخت مسکن روستایی، ابعاد، مصالح، تناسبات، مقیاس و انطباق با شرایط درون و بیرون واحد مسکونی همه و همه از میزان و تاثیر و تقویت روابط انسانی با امکانات و شرایط محیطی و الزاماتی حکایت دارد که به صورت تجربی و در طول زمان به صورت اصول، معیارها و کمیتهایی در ساختار فضایی مسکن بروز یافته است. مواد اولیه و مصالح یافت شده در محیط نقش تعیین کنندهای در شکل کلی مسکن روستاها دارند. مصالح اغلب بوم آورد میباشند به عبارت دیگر از میان مصالحی انتخاب میشوند که در محیط، بیشتر از مصالح دیگر یافت میشوند. درنتیجه ضرورت پژوهش انجام شده از آنجا ناشی میشود که توسعه مسکن از مهمترین مسائلی است که افراد جامعه با آن روبه رو هستند به طوریکه می توان بیان داشت، یک بنا یا سکونتگاه به درستی مجموعه رفتارهای مطلوب و کیفیتهای فضایی، مناسب آنهاست .[1] موضوع مسکن روستایی به طور مداوم تحت شعاع مباحث مسکن شهری قرار گرفته گرچه در سالهای اخیر مسکن روستایی بیشتر مورد توجه قرار گرفته و از این رو تناسب توسعه مسکن در مناطق روستایی مورد بحث بوده است .[2]
در گذشته ساخت و سازهای صورت گرفته در مسکن روستایی متناسب با اقلیم و منطقه بوده و از مصالحی استفاده می-شده که بومی همان منطقه بوده است. امروزه با پیشرفتهای بدست آمده در زمینه ساخت و ساز و فرآوری مصالح طبیعی و مصالح ساختمانی، گزینه های گوناگونی برای ساخت بناهای روستایی وجود دارد این نکته از یک طرف و گسترش ارتباطات در بین مناطق روستایی و فراهم شدن امکانات حمل و نقل آسان مصالح، محدودیت های گذشته در ساخت و ساز و به کارگیری مصالح بوم آورد برای بناهای روستایی را تاحدی از بین برده است. با از بین رفتن این محدودیت ها، باعث گردیده تا امکان بهره گیری از مصالح متنوع و ساخت وسازهای جدید در روستاها فراهم باشد.که این ویژگی مسائل و مشکلاتی را به همراه دارد. از آن جمله می توان به بروز برخی مشکلات بوجود آمده از عدم دقت در انتخاب های مناسب و حضور آزادانه مصالح برای بعضی بناهای روستایی اشاره داشت. مشکلاتی نظیر آسیب های بوجود آمده بر سیمای یکپارچه و هماهنگ متشکل از بناهای روستایی، عدم سنخیت مصالح انتخابی با آب و هوا و شرایط اقلیمی و همچنین ساخت و سازهای نامتعارف در روستاها اشاره کرد. می توان با فراگیری و به کاربردن ساخت و سازهای متناسب هر منطقه و اقلیم، از این گونه مشکلات جلوگیری کرد.
-2 ادبیات و پیشینه پژوهش:
آنچه که تحت عنوان مسکن مدنظر است، عبارت است از سرپناه و تعدادی اتاق توأم با سرویس های مختلف [3]که انسان ها در آنها اقامت و زندگی میکنند [4] و همچنین مسکن زاییده مهم ترین نیاز انسانها و یکی از پدیده های جغرافیایی هر منطقه است .[5 ] از نظر لغوی مسکن اسم مکان است بر وزن مفعل و معادل فارسی آن به معنای محل آرامش و سکونت و مترادف انگلیسی آن House است. مسکن در اصطلاح به مکانی گفته می شود که انسان در آن زندگی میکند.[6] معنی لغوی روستا در لغت نامه دهخدا، رستاک یا رستاق، در فرهنگ معین به معنی ده و قریه میباشد. کلمه روستا، فارسی به انگلیسی Place،Village، Land نوشته می شود.
مفهوم مسکن علاوه بر مکان فیزیکی، کل محیط مسکونی را نیز دربرمیگیرد که شامل تمامی خدمات و تسهیلات ضروری موردنیاز برای بهتر زیستن خانواده و طرحهای اشتغال، آموزش و بهداشت افراد است. در واقع تعریف و مفهوم عام مسکن یک واحد مسکونی نیست بلکه کل محیط مسکونی را شامل می شود. به عبارت دیگر مسکن چیزی بیش از یک سرپناه صرفا فیزیکی است و تمامی خدمات و تسهیلات عمومی لازم برای بهزیستن انسان را شامل می شود و باید حق تصرف نسبتا طولانی و مطمئن برای استفاده آن فراهم باشد. از نظر"دیوید چپ من" سکونتگاهها و مساکن انسانی جز با تحرک و فعالیتهای انسانی نمیتوانند وجود داشته باشند و مساکن در گذر زمان با توجه به شرایط فرهنگی اقتصادی و محیطی تغییر میکنند .[7] علاوه بر این و در راستای مرور پیشینه، تلاش گردید با کنکاش در پایگاه اطلاعات عملی و کتابخانهای، آن دسته از تحقیقات که مشابهت بیشتری را با موضوع تحقیق دارند مدنظر قرار گیرند. هرچند بررسی مطالعات مربوط به تأثیر اقلیم بر ساخت و سازهای مسکن روستایی استان قزوین بطور خاص مدنظر قرار نگرفته و یا بسیار محدود هستند ولی مطالعاتی در خصوص عوامل تأثیر گذار بر معماری مسکن در ایران موجود هستند. آنچه در ادامه آمده عناوین و هدف از این مطالعات است که در غالب جدول 1 ارائه شده است.
جدول :1 برخی مطالعات انجام گرفته در خصوص عوامل تأثیر گذار بر معماری مسکن در ایران
