بخشی از مقاله
چکیده
ردیف یکی از عناصر مهم بلاغت ایرانی است که پیشینه آن به اشعار پیش از اسلام میرسد. این عنصر علاوهبر تأثیر موسیقیایی، کمال بخش شعر و مایه قدرت نمایی شاعران در گذشته بوده است. همچنین در ایجاد تداعی معانی و خلق صور خیال شعری نقش اساسی دارد و شاعر از همنشینی قافیه و ردیف میتواند فضاهای متنوع و مضامین مختلف بیافریند. این عنصراصیل ایرانی است کمتر مورد توجّه شاعران و ناقدان قرار گرفته و غریب مانده است. این نوشتار برآن است خاستگاه اصلی ردیف و تحولات آن را در طول سیر خود از جهت کمی و کیفی بررسی نمایند. در بررسی اولیه روشن شد که ردیف یکی از عناصر بلاغت ایرانیان است و پیشینه آن به اشعار ایران پیش از اسلام میرسد اما کاربرد آن در حدود قرون پنجم و ششم و به خصوص در سبک عراقی به اوج خود میرسد چرا که قالب برتر سبک عراقی غزل است و بافت موسیقیایی غزل متناسب با به کارگیری ردیف است. اما هر چه ردیف به سمت شعر معاصر پیش میرود کاربرد و نوآوری در آن نسبت به سبک عراقی کمتر میشود چرا که با ورود شعر نیمایی و تمایل به آزادی از قید و بند وزن و قافیه توجه به ردیف کمتر میشود و آرایه تکرار جای آن را میگیرد..
کلمات کلیدی: ردیف، موسیقی، تکرار، ردیف فعلی.
مقدمه
حدود و تعارف ردیف در کتابهای مختلف بیان شده است و اقوال در تعریف آن گاه با هم تفاوت دارد و یکسان نیست. ردیف در اصل کلمه ای عربی است که در فرهنگ »لسان العرب« ذیل واژهرَدِ»فَ« آمده است. این واژه به معنی پیروی کردن، پشت سر کسی سوار شدن یا آنچه پشت سر چیزی میآید است. اما در صنعت شعر »ردیف آن است، که حرفی از حروف ضمیر و یا یک کلمه یا بیش از آن بعد از اتمام قافیه آورده شود و این ردیف از آن گویند، که بعد از قافیه آید« - کزازی، . - 246 :1369 و به تعریف امروز » گونهای از توازن واژگانی است که از همگونی کامل یک یا چند واژه با توالی یکسان در جایگاه پس از قافیه می آید « - میرصادقی، :1373 ذیل واژه»ردیف. - « خاستگاه اصلی ردیف ایران است و فقط نام خود را از زبان عربی گرفته است به طوری که بسیاری از استادان بزرگ ادبیات از جمله آقای دکتر زرین کوب با استناد به ابیات قدیمی ثابت میکنند که پیش از اسلام شعر فارسی وجود داشته است، یکی از این ابیات بیت زیر است:
»هژبر ا به کیهان انوشه بزی جهان را به دیدار توشه بزی« اگر قافیه را مصراع اول را "DQXVDK" بخوانیم شعر در بحر متقارب مثمن سالم تقطیع خواهد شد و قافیه هماهنگ با »شه «sah خواهد بود در این صورت ردیف »بزی« از شکل ابتدایی و ناقص دور شده و شکل درست پذیرفته شده ادب کلاسیک را یافته است و میتوان گفت این اولین جایی است که ردیف به شکل کامل همراه با قافیه به کار رفته است« - زرین کوب، . - 461 :1371 همچنین در شعر برخی از پیشاهنگان شعر پارسی از جمله محمود وراق، شهید بلخی، ابوشکور بلخی بیتها و شعرهای مردّفی وجود دارد که نشان میدهد ردیف جزء جدا نشدنی شعر فارسی است. نگاهی به کاربرد ردیف در قالبهای مختلف شعری دلیلی دیگر بر ایرانی بودن آن را روشن میکند. »در سبک خراسانی، قصیده قالب غالب شعری است، در این شعر شعرایی چون - منوچهری، فرخی، عنصری... - %20 ردیف به کار داشتهاند. در همین زمان رباعی و دوبیتی، از کاربرد 70 درصدی برخوردار است.
میدانیم شعرا در قصیده سرایی پیرو عربها هستند اما رباعی و دوبیتی، شعر خالص خودشان میباشد. کاربرد دوگانه و پر فاصله ردیف در این دو شعر دلیلی بر این است که شعر فارسی و ایرانی ردیف را جزئی از وجودش میداند و با این زیور خود را میآراید و از آن چشم نمیپوشد. اگر قصیده در دوره بعد کاربرد بالاتری دارد به این خاطر است که این شعر رنگ فارسی پیدا میکند و شعرای دوره بعد به شعر عربها کمتر نظر دارند و یکی از نشانههای فارسیتر شدن این قالب شعری، همین کاربرد بیشتر و متنوعتر ردیف است« - محسنی، » . - 29 :1382خواجه نصیر الدین طوسی ردیف را خاص ایرانیان میداند و تصریح میکند که متأخران شعرای عرب آن را از پارسی گویان فراگرفته اند و به کار میدارند« - شمس تبریزی، . - 154 :1378 ردیف به طور طبیعی با ساختار شعر فارسی عجین شده است و قدمت آن در شعر فارسی به قدیمیترین اشعار موجود در ادب فارسی میرسد البته ردیف بیشتر از نیمه دوم قرن پنجم به بعد خود را نشان داده است. به عبارت دیگر هر چه شعر فارسی مسیر تکامل را طی میکند و به جلو میآید،بر تعداد اشعار مردّف افزوده است.
مهمترین عوامل پیدایش ردیف در شعر فارسی را چنین برشمردهاند:
1. »وجود فعل رابط که از خصایص زبانهای آریایی است و باعث پیدایش و توسعه ردیف گردیده است.
2. نیازمندی بیشتر به قافیه در زبان فارسی؛ بدین سان که مثلا در عربی، قافیهها به تناسب اعرابی که در آخر کلمه وجود دارد قابل کشش و امتداد بیشتری هستند امّا چون آخر کلمات فارسی ساکن است کلمه قافیه قابل امتداد نیست و همین امر باعث میشودکه در موسیقی قافیه به وجود کلمات مشترک بسیاری نیاز پیدا شود.
3. مسأله دیگر، وجود امکانات خاصی است که زبان فارسی از نظر جایگاه کلمهها داردکه این امر در زبانهای دیگر کمتر دیده میشود و به همین سبب شاعران حتی ردیفهای دشوار اسمی و فعلی را در شعر خود التزام کردهاند بدون اینکه طبیعت گفتار و زبان به هم بخورد« - شفیعی کدکنی، . - 223 :1366 با وجود پیشینه بسیار طولانی ردیف و اصالت ایرانی این عنصر موسیقیایی، کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته و تنها چند کتاب از جمله: ردیف و موسیقی شعر آقای
