بخشی از مقاله
چکیده
شهرها امروزه مقر اصلی تغییرات مثبت و منفی جهان به لحاظ تنوع تمایلات، خواسته ها، نیازها و نگرش ها می -باشند که هم زمانی این موضوع با تراکم جمعیت و تقاضای روزافزون برای داشتن امکانات و تسهیلات پایدار نیازمند داشتن برنامه ها، راهکارها و در اصل راهبردهایی پویا و منعطف در برابر تنوع مسائل عدیده امروزی در این مکان ها می باشد. یکی از مهم ترین ملزومات شهرهای امروزین داشتن ایمنی ساختاری می باشد که بتواند زندگی پایداری را برای شهروندان خود تضمین کند.
از بین رویکردهای متناسب با تضمین ایمنی ساختاری و عملکردی برای شهرها رویکرد تاب آوری به عنوان یک استراتژی دفاع غیر عامل نقش مؤثری را در ارتقای توان و ظرفیت پایایی و ماندگاری عملکردی و ساختاری شهرها را دارد. این رویکرد به عنوان یک رویکرد پایدار شناخته شده در بسیاری از کشورهای جهان به خصوص در کشورهای توسعه یافته به اجرا گذاشته شده است. با این تفاسیر در پژوهش حاضر تلاش شده است به تعاریف و مفاهیم تاب آوری شهری پرداخته شده است.
تعاریف و مفاهیم:
واژه تاب اوری از ریشه لاتین Resilio به معنای بازگشت به شرایط پیشین گرفته شده است. این مفهوم اغلب به مفهوم بازگشت به گذشته به کار می رود. مفهوم تاب اوری در دهه 1970، توسط هولینگ با انتشار مقاله ای با عنوان تاب آوری و مقاومت سیستم های اکولوژیکی - 1973 - مطرح شد. وی تاب آوری در یک اکوسیستم را معیاری از توانایی اکوسیستم برای جذب تغییرات با حفظ مقاومت قبلی بیان کرد
امروزه این واژه با گسترش دامنه کاربردی خود در علوم مختلف و امور مربوط به تعامل انسان و طبیعت مانند آسیب پذیری و کاهش سوانح دارای کاربردها و تعاریف گسترده ای نیز می باشد. به هرحال مطالعات مبانی نظری بیان می کنند که مطالعه تاب آوری از شیوه های روانشناسی و روان پزشکی سالهای دهه 1940استنتاج شد که قسمت عمده آن توسط نورمن گرامزی، امی ورنر و راث اسمیت توسعه یافت این موضوع به عنوان نتیجه تلاش های تحقق یافت که برای درک شناخت دالیل ناخوشی ها و توسعه آسیب شناسی روانی انجام شده بود.
با وجود گذشت بیش از سه دهه از تجارب آزمون و مطالعه بر روی تاب آوری، هنوز این واژه در حوزه های مختلف علمی دارای معانی متفاوت و متضاد است. بسیاری از تناقض های موجود بر سر معنای تاب آوری، از تمایل های شناختی، دیدگاه های موجود در سیستم های اکولوژیکی - اجتماعی و روش ها و تفاوت های مفهومی - بنیادی ناشی می شود. نتیجه این معانی متفاوت، ایجاد یک فرهنگ مبهم معنایی و رویکردهایی برای درک تاب آوری نسبت به شوک های خارجی یا مخاطره های طبیعی است. با وجود این، ایسر معتقد است افزایش ابهام و انعطاف پذیری تاب آوری، بسیار با ارزش است؛ زیرا این مفهوم، درعمل ارتباط های نزدیک تری را بین رشته ها و علوم مختلف به وجود می آورد. مطابق نظر کارپنتر، تاب آوری عبارت است از:
میزان تخریب و زیانی که یک سیستم قادر است جذب کند، بدون آن که از حالت تعادل خارج شود.
میزان توانایی یک سیستم برای سازماندهی و تجدید خود در شرایط مختلف میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیری و تقویت سازگاری با شرایط.
از این رو، کارپنتر سیستمی را تاب آور میداند که دارای ویژگی های مؤثر و راهگشایی باشد که ظرفیت پایایی را ارتقا دهد. در شکل 1 این ویژگیها امده است.
شکل : 1 ویژگی های سیستم تاب آور
تعاریف متعددی برای تبیین تشریح مفهوم تاب اوری ذکر شده است. این تعاریف هر کدام دربرگیرنده نگا به مسأله ای است که می تواند از در مجموع می توان می توان تاب آوری را واژه پذیرفته شده ای در توسعه پایدار و مدیریت بحران دانست. تاب آوری توانایی یک سیستم در تحمل یا سازگاری با عوارض شوک هایی به مانند سوانح طبیعی است درحالی که همچنان سیستم قادر است عملکرد خود را حفظ و به فعالیت هایش استمرار بخشد. کارل فولک و همکاران تاب آوری سیستم های اجتماعی - اکولوژیکی را به سه خصوصیت متفاوت تقسیم بندی کرده اند:
.1 بزرگی شوکی که سیستم می تواند تحمل کند و در وضعیت پایدار باقی بماند؛
.2 درجه ای که سیستم در آن قادر به خودسازماندهی است؛ و 3 درجه ای که سیستم می تواند ظرفیت سازگاری ایجاد نماید
تاب آوری شهری ابعاد و مؤلفه ها
شهرها، به عنوان پیچیده ترین ساخته دست بشر، با ریسک های شهری در همه جا از زیرساخت ها و سازه ها تا سیستم های مخابرات، ترابری و خطوط انرژی مشخص است و کاهش آسیب پذیری ها در مقیاس شهر به سادگی مقاوم سازی ساختمان ها نیست. سازمان ملل در مقاله ای در ارتباط با حوادث طبیعی و توسعه پایدار مقولات را به طور واضح چنین بیان کرده است: آیا توسعه درنظر گرفتن ریسک مخاطرات طبیعی و آثار آنها موفقیت آمیز باشد؟ آیا زمین می تواند افزایش هزینه ها و خسارات ناشی از حوادث را تحمل کند.
مباحث به تاب آوری از منظر مخاطرات و حوادث، در حیطه برنامه های کاهش مخاطرات گنجانده می شود. ایجاد تعادل بین مقولات مربوط به توسعه و محیط زیست در توسعه مکان های ایمن و قابل زندگی، یکی از راه های کلیدی در پرورش و گسترش تاب آوری است. این نمی تواند تغییری شدید در سیاست های شهری باشد، در جایی که دولت ها در گذشته بیشتر مشتاق به توسعه در فضاهای خطرناک بودند و اقداماتی نظیر تغذیه سواحلی، کنترل سیلی ها، امداد حوادث، تقسیم هزینه ها و مواردی از این گونه را انجام می دادند که اکنون به بهبود تاب آوری جوامع روی آورده اند
تبیین تاب آوری در برابر تهدیدات، در واقع شناخت نحوه تاثیرگذاری ظرفیت های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاسی و اجرایی و جوامع شهری در افزایش تاب آوری وشناسایی ابعاد مختلف تاب آوری در شهرها است. در این میان نوع نگرش به مقوله تاب آوری و نحوه تحلیل آن، از یک طرف در چگونگی شناخت تاب آوری وضع موجود و علل آن نقش کلیدی دارد و از طرف دیگر سیاست ها و اقدامات تقلیل خطر، خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت تأثیر اساسی قرار می دهد. از این رو است که تبیین رابطه تاب آوری در برابر تهدیدات و کاهش اثرات ان، باتوجه به نتایجی که در برخواهد داشت و تأکیدی که این تحلیل بر بعد تاب آوری دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است. در واقع هدف از این رویکرد کاهش آسیب پذیری شهرها و تقویت توانایی های شهروندان برای مقابله با خطرات ناشی از تهدیدات نظیر وقوع سوانح طبیعی است
در سال2005، چارچوب طرح هیوگو به عنوان راهکار تاب اوری شهرها در راستای چشم انداز 2005 تا 2015 به تصویب استراتژی بین المللی کاهش بحران سازمان ملل متحد رسید که خود حرکتی مثبت در زمینه تاب آوری محسوب می شود. از زمان تصویب این لایحه قانونی، هدف اصلی برنامه ریزی برای مخاطره و کاهش خطر بحران، به نحوی بارز به سمت تمرکز روی ایجاد تاب آوری در جوامع گرایش پیدا کرده، نه کاهش آسیب پذیری . در حال حاضر توجه زیادی به ظرفیت های جوامع بحران زده برای »بازگشت به گذشته« یا بازیابی می شود. این موضوع موجب توجه به ایجاد تغییراتی در فرهنگ کاری کاهش خطرات دارد، که به تاب آوری به جای آسیب پذیری، تأکید خاصی دارد. با این وجود، مفاهیم گوناگون تاب آوری خود به وجود آورنده چالش های فلسفی جدیدی است. تا آنجایی که دستیابی به توافق در این باره خود به آزمونی برای تحقیقات پیرامون بحران بدل شده است
شهر تاب آور، شبکه ای پایدار از سیستم های کالبدی و جوامع انسانی است. سیستم های کالبدی، مؤلفه های ساخته شده و طبیعی شهرند که شامل جاده ها، ساختمان ها، زیرساخت ها، ارتباطات و تاسیسات تأمین انرژی و همچنین مسیرهای آب، خاک، توپوگرافی، جغرافیا و سیستم های طبیعی هستند. در مجموع، سیستم های کالبدی به مثابه بدن شهر است، - استخوان ها، سرخرگ ها و ماهیچه هایش - . در حین حوادث، سیستم های کالبدی باید باقی بمانند و در فشارهای شدید نیز به عملکرد خود ادامه دهند. شهر بدون سیستم های کالبدی تاب آور در برابر حوادث بسیار آسیب پذیر خواهد بود. شهرهای تاب آور همچنین دارای جوامع انسانی، مؤلفه های اجتماعی و نهادی قوی برای مواجهه با خطرات نیز هستند. آنها شامل اجتماعات انسانی رسمی و غیررسمی، پایدار و منفردند که در فضای شهری عمل می کنند
شهرهای تاب آور، براساس قوانین به دست آمده و تجارب حوادث گذشته در محیط های شهری ساخته بایستی به کار بسته شوند. آنها ممکن است در برابر نیروهای حاصل از مخاطرات دچار حادثه و چالش گردند، ولی دچار از هم پاشیدگی نمی شوند. از لحاظ ظاهری و عملکردی در شهرهای تاب اور بایتس مشخصاتی به لحاظ کالبدی و ساختاری مشاهده شود که در جدول 1 آمده است.
جدول : 1 ویژگیهای ظاهری عملکرد شهرهای تاب آور در برابر حوادث و بحران ها
- درصد آسیب های کالبدی - ساختمان ها - در هنگام وقوع بحران پایین می باشد.
- میزان آسیب به شریان های انرژی در مواقع بحرانی پایین می باشد.
- تلفات جانی و مالی به لحاظ معیارهای اجتماعی در مواقع بحرانی مسأله پایین می باشد.
- اختلال و ناهماهنگی در عرصه ارتباطات و اطلاعات در فضاهای شهری در حین وقوع بحران اندک و پایین می باشد.
- میزان تراکم فرسودگی زیرساخت های شهری پایین بوده و در مواقع بحران ضریب پایایی بالایی دارند.
- گسترش جمعیت به توازن در تمام نقاط شهر پراکنده بوده و در حین بحران آسیب جدی متوجه ساختار اجتماعی شهر نخواهد بود.
- از لحاظ توان اقتصادی برای برگشت به شرایط قبلی شهره در موقعیت و شرایط مناسبی بوده و درصد اسیب اقتصادی به شهر به میزان قابل توجهی پایین می باشد.
- توان مدیریتی برای حل بحران و ارائه راهکارهای برنامه ریزی شده و آمادگی بالا منجر به کاهش آسیب پذیری و تاب آوری بیش از پیش شهر خواهد بود.
- در مقیاس شهری، تاب آوری به میزان توانایی سیستم برای حفاظت از دارایی ها و همچنین تضمین ادامه دسترسی به خدمات و عملکردهایی که رفاه شهروندان در گروه تأمین آن میباشد بستگی دارد.
