بخشی از مقاله
بررسی فضاهای ورودی شهرها با رویکرد شهرسازی پایدار
چکیده
فضای ورودی شهرها عرصه در برگیرنده بستر طبیعی خارج شهر با محـیط مصـنوع داخـل شـهر اسـت کـه از مختصات نسبی هر دو محیط بیرون و درون بهره برده و از شخصیت و هویت مسـتقلی نیـز برخـوردار اسـت. از سویی دیگر، این عرصه معرف شهر و ویترین نمایش هویـت شـهر و ارزشـهای فرهنگـی، اجتمـاعی، اقتصـادی، طبیعی و ... نهفته در شهر است. بنابراین با توجه به ماهیت، موقیت و نقـش ورودی شـهرها پـرداختن بـه ایـن موضوع به عنوان یک فضای شهری امری اجتناب ناپذیر است. لزوم تعمق در این مسله هنگـامی بیشـتر نمایـان می گردد که الگوی بی مأخذی که بدون توجه به پتانسیل های ویژه هر شهر در اغلب ورودی شـهرهای کشـور چه ساحلی، چه کویری و چه کوهستانی تقلید می گردد جوابگوی نیازهای این شهرها و شهروندان آنها نیسـت. در این پژوهش فرض اصلی براین است، گمان می رود طراحی فضای ورودی شهرها امکـان تحقـق پایـداری در ابعاد مختلف را فراهم می نماید. بنابراین این پژوهش در صدد است ضمن بررسی فضای ورودی شهرها، با توجه به رویکرد شهرسازی پایدار، عرصه های ورودی شهری در ابعاد مختلـف فرهنگـی، اجتمـاعی، زیسـت محیطـی، اقتصادی را از منظر پایداری مورد بررسی و کنکاش قرار دهد. هدف ایـن پـژوهش ارتقـای مولفـه هـای کیفـی فضای شهری در شأن نام ورودی است. نتایج پژوهش بصورت ارائه راهبردهـایی در جهـت تقویـت مولفـه هـای فضای شهری پایدار در ابعاد مختلف برای مبادی ورودی شهرها است.
کلمات کلیدی: فضای ورودی شهری، پایداری، مولفه های کیفی، بستر طبیعی، محیط مصنوع.
-1 مقدمه
فضای ورودی شهرها مفصل اتصال دهنده فضای مصنوع داخل شهرها و فضای طبیعی خارج شهر می باشد، که همچون دیگر فضاهای شهری توقعاتی برآن مترتب است. تحولات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ناشی از مدرنیزه شدن زندگی
1
امروزی، فضاهای شهری را در هرمنطقه و ناحیه تحت تأثیر خود قرار داده است. فضای ورودی شهرهای ما نیز از این امر مصون نمانده اند، امروزه با گسترش و توسعه شهرها، مبادی ورودی ازجمله فضاهای فراموش شده شهرها بوده که با مشکلات و نابسامانی های متنوعی روبرو هستند. تا جایی که ورودی های شهرها به سطحی از کیفیت تنزل پیدا کرده اند که در فضاسازی آنها غالبا0 تنها عناصر مشهود برنامه ریزی شده جهت یادآوری مفهوم ورود، تعبیه یک تابلو است که ورود به شهر را متذکر شده
æ خوش آمد می گوید. برخی از به ظاهر مهم ترین اقدامات انجام شده در زمینه ساماندهی مبادی ورودی نیز (همچون احداث فلکه و بلوار) غالبا0 بر معضلات این عرصه ها افزوده است. از آنجا که ورودی شهرها اولین نقاطی هستند که اکثرمسافران با آن برخورد دارند و بخش عمده تصویر شهر، در لحظه ورود به شهر شکل می گیرد، لذا پرداختن به این مسئله امری اجتناب ناپذیراست. زنده شدن مفهوم فراموش شده ورودی، می تواند نقش اساسی برای تبدیل فضاهای شهری در شأن و متناسب با نام
æ جایگاه ورودی داشته باشد،که با هویت خاص خود و ایجاد خاطرات جمعی، تا مدت ها در ذهن هر مسافر وشهروندی باقی بماند.
-2 تعریف ویژه » ورودی شهر«
ورودی شهر عرصه در برگیرنده یک مسیر حرکتی است که جریان ورود به شهر ( از بیرون به درون ) از طریق آن مسیر میسر می شود. این عرصه که حدفاصل بستر طبیعی بیرون شهر و محیط مصنوع درون شهر می باشد ضمن آنکه از مختصات نسبی هر دو محیط ( بیرون و درون ) بهره برده است از شخصیت و هویت مستقلی نیز برخوردار می باشد (ابلقی و پورجوهری، .(68 :1385
-3 سلسله مراتب و سکانس های ورود به یک شهر
مهمترین کارکرد مبادی ورودی، القای احساس ورود به شهر در مخاطب متحرک می باشد. این احساس ماحصل تعامل سه مفهوم » ورود روانی«، » ورود تصویری«، » ورود فیزیکی« است. این مفاهیم و سکانس ها هر یک در بخشی از عرصه مبادی ورودی محقق می شوند. به منظور جلوگیری از یکمرتبگی در ورودبه شهر لازم است سیر طبیعی و متعارف ورود به شهر بدین شرح صورت پذیرد :
الف- ورود روانی(سکانس اول) : در بخش های اولیه مبادی ورودی، مخاطب به صورت ملموس تغییر کیفیت محیط پیرامون مسیر حرکتی را درک می نماید. این موضوع از طریق ظهور علائم، نشانه های راهنما و نیز مستحدثاتی که متعارفا0 در پیرامون شهرها واقع می باشند(مانند یک سیلو، یک نیروگاه و...) و یا تغییر آهنگ حرکات وسایل نقلیه ایجاد می گردد. این تغییر کیفیت، مخاطب را به لحاظ روانی منتظر ورود به شهر می کند. در این مرحله هیچ گونه نشانه عینی از شهر وجود ندارد.
ب – ورود تصویری(سکانس دوم) : با ظهور اولین نشانه بصری از شهر، مرحله ورود تصویری به شهر آغاز می شود. گاه این نشانه بصری دورنمایی از کل شهر است (بخصوص در رابطه با شهرهایی که نسبت به ورودی در ارتفاع و یا گودی قرار گرفته اند). در برخی از موارد نیز این نشانه بصری ناشی از تغییر متداوم نسبت عرصه های ساخته شده پیرامونی به عرصه های رها (نسبت میان پر و خالی) و ظهور ساخت و سازهای حاشیه ای است.
ج- ورود فیزیکی(سکانس سوم) : به تدریج و در تداوم حرکت حس نزدیک شدن به شهر به حس حضور در شهر تبدیل می شود. آن بخش از ورودی که ناظر بر حس حضور در شهر می باشد، عرصه ورود فیزیکی خوانده می شود. خروج از یک شهر نیز ماحصل تعامل سه مفهوم »خروج روانی«، »خروج تصویری« و »خروج فیزیکی « است. حس » خروج روانی« در بخشی از مبادی ورودی مشهود است که در مخاطب انتظار خروج از شهر ایجاد می شود. در تداوم حرکت و با تقویت نشانه های بصری برون شهری، مخاطب از نظر تصویری نیز خود را خارج از شهر می بیند. تغییر نسبت میان فضاهای مصنوع و طبیعی، در تقویت این حس مؤثر است. این حس تا آنجا پررنگ می گردد که مخاطب خود را به صورت کامل خارج از شهر می بیند، این بخش مفهوم »خروج فیزیکی« را تداعی می کند.(شکل .(1
2
شکل-1 سلسله مراتب و سکانس های مختلف ورود به یک شهر. منبع : نگارندگان
-4 گونه بندی ورودی های فراموش شده شهرهای امروز
امروزه در گونه بندی ورودی شهرهایمان به طور معمول با دو صحنه روبرو هستیم :
(1 صحنه ای خود جوش که توسط ساکنین آن حوزه به صورت غیر قانونی ایجاد شده است و ازهیچ الگوی از پیش فکر شده ای تبعیت نمی کند، اما به دلیل تکرار زیاد خود به صورت الگو در آمده است.
(2 صحنه ورودیهایی که بر اساس الگویی نا معلوم با دخالت مدیران شهری شکل گرفته است(پاکزاد، .(1380
صحنه اول معمولا مربوط به شهرهای کوچک و آبادی هایی است که بر سر راهای مواصلاتی مهم کشور قرار گرفته اند. ورودی های فرعی شهرهای متوسط و بزرگ ما نیز با چنین صحنه ای دست به گریبان هستند. فارغ از اینکه شهرهای مورد نظر، کویری، ساحلی یا کوهستانی باشند، مناظر مشابهی در ورودی آنها به چشم می خورد. تنها عاملی که به راننده و مسافر اعلام می کند که به شهر نزدیک شده تابلویی است که شروع شهر را اعلام و خوشامد می گوید. مکانی که می بایست معرف شهر باشد ویا به عبارتی ویترین نمایش هویت شهر و ارزش های نهفته در آن باشد، به محل انباشت نخاله، زباله دان و تبعیدگاه "صنوف مزاحم" تبدیل شده است. بناها اغلب نیمه کاره و کثیف بوده و شانه های خاکی جاده پر از چاله های ریز و درشت می باشند. صف طویلی از توده های انباشت نخاله که ماحصل ساخت وسازهای شهری است، لکه های بزرگ و سیاه روغن و زباله های پراکنده مسافرین، عرصه اطراف به اصطلاح ورودی را پوشانده اند . بناها اکثرا0 بدون برنامه و خودجوش شکل گرفته اند، نه توالی آنها دارای نظمی است و نه احجام و جداره های آن طراحی و تعریف شده است، ساکنین و مسافرین از هر محلی که بخواهند، از جاده عبور می کند . ورودی های فرعی شهرهای متوسط و بزرگ نیز به علل مختلف، از جمله نبودن در"معرض دید مقامات" مورد بی توجهی و بی مهری مدیریت شهری، طراحان شهری و برنامه ریزان قرار گرفته اند ( شکل .(2
شکل-2 شکل گیری بدون برنامه جداره های محور ورودی شهر بابلسر- بروز اغتشاشات بصری - کالبدی. منبع : نگارندگان
-5 عناصر ( تدابیر) ساماندهی مبادی ورودی شهرهای امروز
در شهرهای امروز به محض آنکه به حریم قانونی شهر می رسیم بعد از تابلوی خوشامد ورود، با دو صحنه روبرو می شویم، در اکثر اوقات بلافاصله پس از این تابلو جاده باریک بین شهری پهن تر شده و بدون آنکه پوشش گیاهی چندانی داشته
3
باشد نام بلوار را یدک می کشد و یا در حالت دوم ناگهان با فلکه وسیع و خارج از مقیاس روبرو می شویم که نام میدان را به خود اختصاص داده است. این عناصر شهری که نه از لحاظ معنایی و نه از لحاظ عملکردی و ظاهری، در خوش بینانه ترین حالت تقاطعی است بین مسیر ورود و خروج سابق شهر و کمربندی تازه ساخت. این فلکه ها در حال حاضر محل توقف کامیون
æ اتوبوس های بین شهری و مسافرکش ها شده اند. سواره و پیاده بدون هیچ نظم و قانونمندی در تداخل با یکدیگر در فلکه حضور دارند و هر یک برای دیگری خطر محسوب می شود. مسافرین و گاهی اوقات ساکنان شهر برای استفاده از خنکی و طراوت فضای سبز میانی، بدون توجه به سرعت بالای سواره به هر طریق خود را به وسط فلکه می رسانند و لذا این فلکه سبز تبدیل به محل پیک نیک و استراحت آنها می شود. طبیعی است در چنین شرایطی کودکان بدون مراقبت رها شوند و کسی متوجه ورود و خروج ناگهانی آنها به سطح سواره رو نیست. دست فروش ها بساط خود را برای سرویس دادن همزمان به این افراد و مسافرین گذری در سواره رو مستقر می گردانند. به این ترتیب فلکه مذکور حتی از نظر ترافیکی نیز کارایی چندانی ندارد. هندسه اکثر این فلکه ها نیز باعث می شود که مسافر نتواند به راحتی مسیر بعدی خود را انتخاب نماید. زیرا راههای منتهی به آنها معمولا آنقدر شبیه هم بوده و اتصال راه به فلکه چنان تابع هندسه قاطع آن است که به سختی می توان یک راه را از سایر راهها باز شناخت.
جالب اینجاست که سالانه مقادیر متنابهی از بودجه شهرداریها صرف نگهداری، مرمت، آسفالت و فضای سبز چنین پدیده ای با مشکلات فوق الذکر می گردد. علیرغم تمامی معضلات مطرح شده، مسئولین و دست اندر کاران مدیریت فضاهای شهری کماکان علاقه شدیدی به احداث اینگونه فضاها از خود نشان می دهند و حتی بر سر آن به رقابت می پردازند. در حالی که محصول این رقابت، فضایی است لامکان، مغشوش، بدمنظر و ناکارا. باید خاطر نشان ساخت، شأن و منزلت یک شهر به بزرگی
æ خارج از مقیاس بودن ورودی آن نیست. و دلیلی ندارد با ابزار جلال و شکوه خارج از مقیاس و نا همگون با چهره شهر از میهمانان خود استقبال نماید. لزوم تعمق در این مسئله هنگامی بیشتر نمایان می گردد که سیر تحول فلکه های مذکور و
جایگاهشان نسبت به شهر در طول زمان را در نظر آوریم. از آنجایی که اساسا0 توسعه به سمت بیرون در شهرهای ما مقدم بر توسعه درونی است، خواه نا خواه مرزهای شهر هر روز منبسط می شوند و بدیهی است که در آینده ای نه چندان دور فلکه ای هم اکنون ورودی شهر محسوب می گردد، در درون آن جای می گیرد. در این صورت فلکه مذکور به واسطه ابعاد غیر انسانی و بار ترافیکی که به خود جذب می نماید به جای یک فضای شهری تبدیل به یک معضل شهری می شود. با این اوصاف برای تعریف یک شهر نمی توان به عناصری چون بلوار یا فلکه آنهم به صورت تغییر ماهیت یافته بسنده نمود. ورودی یک شهر مجموعه ای از فضاهاست که مسافر را آماده مواجهه با آن کند. برای نشان دادن شأن یک شهر، تکرار الگوی بی مأخذ مسلما0 راه حل مناسبی نیست. (شکل(3
شکل-3 تکرار الگوی بی مأخذ (فلکه و بلوار)، متأسفانه امروزه در مبادی های ورودی به عنوان عناصر اصلی ورودی شهرها در نظر گرفته می شوند. منبع : نگارندگان
-6 ابعاد توسعه پایدار
توسعه پایدار سه بعد اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی را در بر می گیرد، این ابعاد دارای ساختاری مشخص و نظامی سلسله مراتبی هستند(جدول (1، علاوه براین هر یک از این ابعاد از وزن مخصوص به خود در توسعه پایدار برخوردارند. تعیین وزن هر یک از این ابعاد به ویژگی های موضوع مورد مطالعه بستگی داردی2000:168نBirkmannاذ. توسعه زمانی پایدار است که از نظر اقتصادی ماندگار باشد، از نظر اجتماعی مقبول و از نظر محیطی درست. زیرا هر فعالیتی که به وسیله انسان ها انجام می گیرد (اجتماعی) غالبا0 به انگیزه سود و درآمد است ( اقتصادی) که در طبیعت و با استفاده از منابع طبیعی صورت می پذیرد( زاهدی و نجفی،24،.(1385
