بخشی از مقاله
بررسی هویت در منظر ورودي شهرها (نمونه موردي ورودي جنوبی شهر زنجان)
چکیده
از جمله مسائلی که ورودي شهر ها با آن مواجه هستند این است که ساختمان ها و فضاهایی ایجاد می شوند بدون اینکه به مسائل هویتی توجهی داشته باشند. عملا ورودي شهر ها به مکان هایی فقط براي گذر از محیط خارج یک شهر به محیط درون شهر تبدیل گشته بدون اینکه واجد خصیصه هاي هویتی شهر مقصد باشند.
اهمیت موضوع هویت در ورودي شهر ها به قدري است که ، هر ورودي با نمادها و ویژگی هاي خاص خود و نشان دادن عواملی که مخصوص آن شهر خاص است ، می تواند در ایجاد حس تعلق و هویت در میان ساکنان و تازه واردان به شهر ایجاد کرده و تا جایی که همه ورودي شهرها را با ویژگی هایی که آن شهر دارد بشناسند.
این پژوهش تلاشی است براي بازشناختن و سپس تجسم بخشیدن به مفهوم هویت در منظر ورودي شهرها بوده که بر روي ورودي جنوبی شهر زنجان صورت گرفته و نتایج نشان می دهد که این ورودي به لحاظ داشتن عناصر هویت زا از لحاظ کالبدي ، تاریخی و مذهبی و ... از موقعیت مناسبی برخوردار بوده اما سلسله مراتب ورود به شهر در آن رعایت نشده است و همچنین نیاز به ساماندهی از لحاظ بیشتر شدن هویت محدوده وجود دارد که با ارائه راهکارها و پیشنهادات به این هدف دست خواهیم یافت که نتایج این پژوهش در قالب مدل تحلیلی ارائه گردیده است.
واژههاي کلیدي: هویت، منظر، ، ورودي شهر، مدل تحلیلی، ورودي جنوبی شهر زنجان.
-1 مقدمه
شهرها و فضاهاي شهري گذشته ما از استقلال، شخصیت و هویت ویژه خود برخوردار بوده اند؛ مفاهیمی که نهایتا منجر به تعریف مفهوم بزرگتري چون تعلق خاطر گشته اند؛ درحالیکه آنچه از اغلب شهرهاي کنونی ما در ذهن عموم شکل می گیرد جز مجموعه اي از ساختمانهاي بلند، خیابانها، ادارات، پارك ها نیست.
آنچه شهر را می سازد، ساختمانهاي عظیم و پارکها نیستند بلکه مردم خود شهرند با تمام سلایق و ویژگی هاي منحصر بفردشان و در حقیقت هویت شهري و شهروندي شان.
منظر ورودي شهر ها نیز به عنوان فضایی که می تواند برخوردار از هویت آن شهر باشد واجد اهمیت بوده و درشهر قدیم، مفهوم ورود به شهر بیشتر به معناي نفوذ از یک نقطه به یک زیستگاه محصور بود. اما در دوره هاي بعد، دگرگونی هایی روي نمود که مفهوم شهر و شهرنشینی را تغییر داد و شکل ورود به شهر را چهره اي دیگر بخشید.
این پژوهش در راستاي یافتن پاسخ به سوالاتی از قبیل عوامل هویت بخش به منظر ورودي شهرها چیست ؟ و چه عواملی در ایجاد هویت درمنظر ورودي شهر زنجان نقش دارند؟ تدوین گشته که به نظر می رسد تقویت حس تعلق خاطر ، ایجاد تصویر ذهنی مناسب و خاطره انگیزي و در نظر گرفتن تاریخ شهر از عوامل هویت بخش به منظر ورودي شهرها باشند و عواملی که باعث ایجاد هویت در منظر ورودي شهر زنجان می شوند ، به نظر می رسد که به علت وجود عوامل تاریخی از جمله پل میر بهاء الدین و مسجد حسینه اعظم در نزدیکی این محدوده است.
در این پژوهش از روش هاي کتابخانه اي و اسنادي، میدانی و تحلیلی استفاده شده است.
-2مبانی نظري
-1-2 تعریف هویت
» هویت«، یکی از مهمترین مسائل و چالش هاي پیش روي جوامع در حال توسعه، در طی فرآیند جهانی شدن و جهانی سازي عصر حاضر است که تعاریف متعددي از این واژه به عمل آمده است؛ در فرهنگ لغات واژه هویت بصورت زیر معنی شده است:
حقیقت شی یا شخص که مشتمل برصفات جوهري او باشد, شخصیت, ذات, هستی و وجود, منسوب بههو, شناسنامه، چیستی، خود، کیستی، همانی و همانستی. اما طبق تعریف متداول، هویت، احساس تعلق خاطر به مجموعهاي مادي و معنوي است که عناصر آن از قبل شکل گرفتهاند(یاراحمدي خراسانی ،.(1388
هویت یعنی حدي که شخص می تواند یک مکان را به عنوان مکان متمایز از سایر مکان ها شناخته و یا بازشناسی نماید . به طوري که شخصیتی مشخص ، بی نظیر یا حداقل مخصوص به خود را دارا باشد(لینچ،.(168:1381
-2-2 تئوري هاي هویت
واژه ي هویت به مجموعه ي باورهاي ذهنی اطلاق می شود که سبب تفاوت گذاري میان »خود« و »دیگري « می شوند. روان شناسان هویت را در درجه نخست فردي می دانند و معتقدند که هویت عبارت است از احساس تمایز شخصی- تداوم شخصی و احساس استقلال شخصی. ولی جامعه شناسان و صاحب نظران علوم اجتماعی بر این واقعیتند که احساس هویت به واسطه ي دیالکتیک میان فرد و جامعه شکل می گیرد . هویت چیزي طبیعی ،ذاتی و از پیش موجود نیست بلکه همیشه باید ساخته شود. همچنین هویت در شهر نیز حامل تعامل میان عینیت (فرم،ذهنیتفضا،فعالیت) و (انسان) است. در واقع هویت شهري فرآیندي پویاست که از تعامل میان انسان و محیط شهري شکل می گیرد. در شکل گیري این فرآیند سه عنصر اساسی متن، محتوا و احساس تعلق و دلبستگی نقش دارند. براساس این تقسیم بندي کلی می توان تئوري هاي هویت را در سه سطح خرد ، کلان و تلفیقی جاي داد(عزیزي،شجاعی،.(93:1388
-3-2 بررسی ابعاد هویت
بر مبناي بررسی هاي مختلف، ابعاد هویت را از لحاظ تحلیلی می توان در موارد ذیل خلاصه کرد.
-4-2 هویت شهر
-1-4-2 هویت شهر و مفهوم مکانی هویت
لینچ ، هویت محل را چنین معنی می کند : هویت محل به ساده ترین جمله یعنی »معنی یک محل « ، هویت یعنی حدي که یک شخص می تواند مکانی را از سایر مکان ها بشناسد یا بازشناسی کند به طوري که آن محل شخصیتی مستقل و بی نظیر یا حداقل مخصوص به خود را دارا شود. هر مکان یا فضا (از جمله شهر ) مفروض داراي متن خاص و محتواي ویژه خود و القا کننده نوعی وابستگی و احساس تعلق و تعهد در بین ساکنان آن مکان است. این سه عنصر با توجه به فرماسیون ویژه اي که در گذر زمان تجربه می کنند ، عناصر مهم تمایز آن مکان از سایر مکان هاست که بنیاد هویت مکانی فضایی را پی می افکند. اهمیت واقعی مکان را می توان در کنش هاي افراد و گروه هایی که در برابر نیرو هاي خارجی از مکان خود دفاع می کنند و یا دچار بیماري دوري از وطن یا حسرت و نوستالژي نسبت به مکان هاي خاص می شوند ، فهمید. در واقع انسان بودن به معناي زیستن در دنیایی سرشار از مکان هاي با اهمیت است. انسان بودن به معناي بهره مندي است. به تعبیر مارتین هایدگر ، مکان جنبه عمیق و پیچیده تجربه انسان از دنیاست (حکیم وند ،شعاع برق ،.(79:1388
-5-2 مولفه هاي هویتی شهر
شاخص ها یا مولفه هاي هویت شهر ، مشابه شاخص هاي هویت انسان است که موضوع پژوهش و شناخت روان شناسان قرار گرفته است و از محتواي شخصیت شهرها برمی خیزند.
محتواي شخصیتی شهرها با اختصاصات طبیعی ، محل استقرار آن ها ، قالب، شکل بندي ، فضابندي ، اجزا سیستمی عناصر کالبدي و ساختار مصنوع آن ها و اختصاصات پیچیده شهروندان آن عجین می باشد.
مولفه هاي شخصیتی یک شهر ، همانند مولفه هاي شخصیتی انسان داراي دو بعد عینی یا کالبدي و ذهنی یا روحی است که می تواند از طریق سه محیط طبیعی ، مصنوع و انسانی از همدیگر تفکیک گردند(همان،.(79
٣
-1-5-2 مولفه هاي طبیعی هویت شهر
محیط فیزیکی طبیعت ، عنصر عمده سازنده فضاي شهري است و نخستین بستري است که در آن محیط مصنوع شکل می گیرد.. تنوع در فرم فیزیکی و کیفیت هاي طبیعی ، به نوبه خود ، بر کیفیت هاي فضاي شهري تاثیر گذاشته است. این شرایط در فرآیند تاریخی پدید آوردن شهرها، اغلب به شکل نمادین و عملی در نهادینه کردن تفاوت و انفکاك به کار گرفته شده اند. از طرفی ، هر شهري از جایگاه ویژه طبیعی برخوردار است که آن را از سایر شهر ها متمایز می کند. ویژگی هاي بستر طبیعی هر شهري از هویت شهر را به تصویر می کشد که در غالب هویت طبیعی شهر قابل تعریف است، از آن جمله می توان به رشته کوه ها، رودها، کویر و معادن طبیعی گسترده در پیرامون آن شهر اشاره کرد شناخت مولفه هاي طبیعی در شش شاخه قابل بررسی است:
§ جایگاه کلی طبیعی(عرض و طول جغرافیایی آن شهر و شاخص هاي وابسته)
§ مولفه هاي ساختاري جغرافیایی( توپوگرافی ، هیدروگرافی و شاخص هاي وابسته)
§ مولفه هاي ساختاري طبیعی(رود ، دره ها)
§ مولفه هاي حوزه اي و ساختی طبیعی(تنوع خاك ، پوشش گیاهی و سر ریز حوضه ها)
§ مولفه هاي نقطه اي (چشمه ها ، تپه ها و مشابه)
§ مولفه هاي نقطه اي ـ خطی (مسیر آب و مشابه) (حکیم وند ،شعاع برق ،.(80:1388
-2-5-2 مولفه هاي مصنوع هویت شهر
هر شهري از نقطه نظر هویت ساختاري ـ کالبدي در لایه هاي مختلف زمانی قابل بررسی است. ابعاد بررسی هویت مصنوع هر شهر از تعمق در عناصر خطی، کانون ها، میادین، دروازه ها و ... تشکیل یافته است. سازوکار هاي سنجش این معرف شامل عواملی می گردد که از گذشته تا به امروز بر اجزا و کلیت واحد مصنوع شهر تاثیر می گذاشته است. از طرف دیگر مولفه هاي تاریخی ـ مذهبی به عنوان زیر مجموعه اي مولفه هاي مصنوع هویت شهر عموما شامل مجموعه هایی هستند که حف ظ و نگهداري و حیات بخشی به آن ها موجب استمرار پیام هاي گذشته می گردند. مداخله هاي تاریخی ـ مذهبی در تبیین هویت شهري تاثیر گذارند و در تامین نیاز هاي روانی نیز نقش عمده اي دارند ، زیرا انسان متمدن نیازمند آن است که حس کند به جایی در فضا و زمان تعلق دارد همچنین مذهب به عنوان اصلی انکار ناپذیر همواره در اکثر تمدن ها وجود داشته و عموما بخشی از هویت شهر را تشکیل می داده است.
متغیر هاي مولفه مصنوع شاخص هاي هویت شهر در سیستم هاي زیر قابل طبقه بندي است:
§ منظر عمومی : شامل کلیت فرم شهر با دید پرنده که وضعیت شهر را از گذشته تا شرایط امروز نشان می دهد انتخاب شکل و فرم شهر می تواند تعیین کننده هویت شهري باشد و خاص بودن فرم شهر و یا انتخاب مناسب فرم کلی آن(خطی ـ شطرنجی، شعاعی و یا ارگانیک) در واقع ویژگی نمایانگر هویت کلی شهر و مشخصه آن است.
§ عناصر خطی ـ ساختاري شاخص : شامل خیابان هاي اصلی ساخت شهر
§ شاخص هاي کانونی و نقطه اي شهري ، میادین ، دروازه ها ، پارك ها و نظیر آن ها
§ شاخص هاي خطی ـ نقطه اي تاریخی و کالبدي شامل کاخ ها ، بازار و نظیر این ها
§ تک بناهاي شاخص شهري
توده ها ، حوزه ها و فضاهاي شاخص شهري : محلات قدیمی شهر قدیم ، مجموعه ساختمان هاي مسکونی و نظیر این ها .
-3-5-2 مولفه هاي انسانی هویت شهر
این مولفه ها نیز متاث ر از نحوه اعمال آداب و رسوم اعتقادات و سیره روش زندگی ساکنان هر شهري است و بیش از هر چیزي به جنبه هاي مدنی شهروندان برمی گردد. از اجتماع مولفه هاي هویتی هر شهري نگرش واحدي نسبت به هویت آن شهر به دست می آید. نیز با تکمیل نگرش حاضر از طریق اتکا به مبانی نظري می توان خلاهاي هویتی شهر را بازشناسایی کرد. سرلوحه این مولفه انسانی ، لهجه یا زبان آن شهر است که مورد توجه قرار می گیرد(حکیم وند ،شعاع برق ،.(80:1388
6-2- هویت مکان
بخشی از شخصیت وجودي هر انسان که هویت فردي وي را می سازد مکانی است که او خود را با آن می شناسد و به دیگري می شناساند. انسان هنگامی که راجع به خود فکر می کند ، خود را متصل به آن مکان می داند و آن مکان را بخشی از خود بر می شمارد و میان او و آن مکان رابطه اي عمیق شکل می گیرد. چنین رابطه اي عمیق تر از صرف بودن در آن مکان یا مواجهه با آن مکان است ، به گونه اي که می توان آن را » خود همانی با فضا « تعبیر کرد.
هویت مکانی ، بخشی از زیر ساخت هویت فردي انسان و حاصل شناخت هاي عمومی او از جهان فیزیکی است که انسان در آن زندگی می کند. هویت مکانی ، ممکن است به عنوان زیر بناي خود شناسی درك شود که متشکل از ادراکاتی درباره جهان واقعی است که فرد در آن زندگی می کند.
در مرکز این جهان واقعی ، ادراکات گذشته محیطی شخصی است ، گذشته اي متشکل از مکان ها ، فضا ها و ویژگی هاي آن ها به صورت سودمند و مو ثر در تامین نیاز هاي زیست شناختی ، روان شناختی ، اجتماعی و فرهنگ شخص به کار گرفته شده اند. هویت مکانی پیوند نزدیکی با هویت شخصی پیدا می کند (رضازاده، حیدري، 1389، .(84
-7-2 ادراك منظر شهري
منظر شهر برآیند مجموعه ادراکات محسوس و ذهنیت انسان از محیط شهري است. در ابتدا ادراکات محسو س نتیجه تأثیر همه ي عواملی است که حواس انسان را متأثر میکند .در مرحله بعد شناخت محسوس از محیط در ترکیبی مادي- معنوي با ذهنیت و خاطرات افراد موجودي جدید خلق میکند که منظر نام دارد.
ادراك منظر شهري در نخستین گام، ادراکی محسوس است که موجب لذت، نشاط، آزردگی، ترس و سایر واکنشهاي حسی آدمی می شود. در حقیقت عمده ترین اثر کیفیت سیماي شهر در محدوده این گروه از واکنشهاي روحی به ظهور می رسد. ادراکات محسوس از منظر شهر، تنها در زمینه عناصر بصري نبوده، بلکه سروصداي محیط، بو و سایر عوامل تأثیر گذار بر حواس انسانی نیز در شکلدهی به آن ایفاي نقش میکنند (کالن،.(1377
-1-7-2 لزوم پرداخت به مقوله هویت در منظر
بحث پیرامون مقوله هویت، بحثی نوستالژیکی یا توام با نگاه حسرت بار به گذشته نیست زیرا این تلقی به استنباط نادرستی از ماهیت برمی گردد که آنرا امري انتزاعی وثابت در طول زمان فرض می کند. هویت اجتماعی و حافظه جمعی در جایی حفظ می شودکه وقتی فرد درآنجاست، حس کند فضایی در آن مستقر است که با جاهاي دیگر فرق دارد. اگر شما احساس کنید در جایی هستید که در آن تداوم تاریخی وجود ندارد، یکی از ارکان مهم زندگی اجتماعی زیر سوال می رود واحساس عدم تعلق به جامعه وعدم هویت می کنید جامعه باید از انسجام کافی نمادین در سیما برخوردار باشد. شهري که هی چ خیابانی در آن حالت تاریخی ندارد، احساس عدم هویت را القا می کند. سیماي نامطلوب می تواند در نهایت منجر به عدم تعلق محیطی شود تا آن جا که حتی ممکن است فرد تصمیم بگیرد محل سکونت خود را ترك گوید. بنابراین نادیده انگاشتن هویت در برنامه ریزي وطراحی منظر، می تواند منجر به شکست طرح شود(مسعود لواسانی،.(1388
-8-2 تعریف ورودي
ورودي شهر،نخستین فضاي شهري است که مسافرین با آن برخورد می کنند. بنابراین می توان چنین پنداشت که نخستین تصویر ذهنی از یک شهر از طریق مبادي ورودي آن ایجاد می شود.این تصویر ذهنی در ارزش گذاري مخاطب بر کیفیت محیطی بطن شهر(از طریق پیش داوري) بسیار تاثیر گذار است. یک ورودي موفق ورودي اي است که بتواند در حین ورود، دریافتی سریع و چشم اندازي نسبتا فراگیر از یک شهر را در اختیار مخاطب(وارد شونده) قرار دهد.
ورودي شهر دربرگیرنده ي یک مسیر حرکتی است که جریان ورود به شهر (از بیرون به درون) از طریق آن میسر می شود. این عرصه که حد فاصل بستر طبیعی بیرون شهر و محیط مصنوع درون شهر می باشد ضمن آنکه از مختصات نسبی هر دو محیط (بیرون و درون) بهره برده است از شخصیت و هویت مستقلی نیز برخوردار می باشد.
-9-2 نقش هاي ورودي شهر
ورودي ازشهر هاي گذشته تا امروز را می توان در قالب نقش هاي زیر بررسی نمود که گذر زمان اهمیت این نقش ها را دگرگون نمود و به تعریف وظایف جدید از ورودي پرداخته است.
-10-2 ویژگی هاي موضوعی ورودي شهرها
مهمترین کارکرد مبادي ورودي ، آفرینش احساس ورود به شهر در مخاطب متحرك می باشد . این احساس ماحصل تعامل سه مفهوم» ورود روانی » «، ورود تصویري « ، » ورود فیزیکی « است . این مفاهیم هر یک در بخشی از عرصه ي مبادي ورودي محقق می شوند . به منظور پرهیز از یکمرتبگی در ورود به شهر لازم است سیر طبیعی و متعارف ورود به شهر بدین شرح صورت پذیرد :
الف) ورود روانی : در بخش هاي اولیه مبادي ورودي ، مخاطب به صورت ملموس تغییر کیفیت محیط پیرامون مسیر حرکتی را درك می کند . این موضوع از طریق ظهور علائم ، نشانه هاي راهنما و نیز محدثاتی که متعارفا در پیرامون شهرها واقع می باشند (مانند سیلو، نیروگاه و ...) ویا تغییر آهنگ حرکات وسایل نقلیه ایجاد می گردد . این تغییر کیفیت ، مخاطب را به لحاظ روانی منتظر ورود به شهر می کند . در این مرحله هیچ گونه نشانه ي عینی از شهر وجود ندارد.
ب) ورود تصویري (بصري) : با ظهور اولین نشانه ي بصري از شهر ، مرحله ي ورود تصویري به شهر آغاز می شود
.گاه این نشانه ي بصري دورنمایی از کل شهر است (بخصوص در رابطه با شهر هایی که نسبت به ورودي در ارتفاع و یا در گودي قرار دارند) . در برخی از موارد نیز این نشانه بصري ناشی از تغییر متداوم نسبت عرصه هاي ساخته شده پیرامونی به عرصه هاي رها (نسبت پر و خالی) و ظهور ساخت و ساز هاي حاشیه اي است.
ج) ورود فیزیکی : به تدریج و در تداوم حرکت حس نزدیک شدن به شهر به حس حضور در شهر تبدیل می شود. آن بخشی از ورودي که ناظر بر حس حضور در شهر می باشد ، عرصه ي فیزیکی خوانده می شود (ابلقی ، پورجوهري،.(1385
-11-2 توقعات موردي از ورودي شهر
مانند هر ورودي دیگر شخ ص انتظار دارد که در زمان ورود پذیرفته شود و احساس ناخوشامد بودن به او دست ندهد بنابراین اولین توقعی که از ورودي شهر می رود ، پذیرندگی است. به همین دلیل فضاهاي طرفین ورودي از اهمیت بسیار زیادي برخوردارند. حفظ و تقویت دیدها بخصوص دید به مناظر و نقاط شاخص طبیعی یا مصنوع محل به فرد حس ورود به آن محل خاص را می دهند. شخص علاوه بر اینکه در بدو ورود می خواهد نیاز هاي خود را تامین کند. نیازمند تشخیص سریع مسیرها و تصمیم گیري است. وضوح ورودي شهر به خصوص به دلیل حاکمیت سواره اهمیت زیادي دارد بنابراین خوانایی توقع دیگري است که از ورودي شهر انتظار می رود. حذف موانع دید و تنظیم سکانس بندي ها و سلسله مراتب بر این خوانایی می افزاید.از سوي دیگر افراد انتظار دارند که ورودي شهر معرف خصوصیات و عناصر شاخص هویتی همان شهر باشد. از اینرو تشخص هر ورودي که آن را از سایر نقاط متمایز کند اهمیت زیادي دارد .
