بخشی از مقاله
بررسی الگوهای ظهور شخصیت پایدار ورودی فضاهای مذهبی
چکیده
مقاله حاضر در پی یافتن عوامل موثر در شکل گیری شخصیت پایدار ورودی برخی فضاهای شهری مذهبی ایران و جهان می باشد. عدم توجه کافی به چگونگی بروز کالبدی و معنایی شخصیت فضاهای گوناگون باعث شده است که گاهاً بر شخصیت فضاهای مهمی نظیر فضاهای مذهبی خدشه وارد شده و ویژگی های ارزشی، فرهنگی و حتی کالبدی این گونه فضاها پایدار نماند. بنابراین پرداختن به این موضوع به سبب تاثیر شخصیت پایدار فضاهای مذهبی در تقویت پایداری اجتماعی و فرهنگی شهرها دارای اهمیت می باشد. از این رو این پژوهش با روش تحلیلی - تاریخی ورودی چند فضای مذهبی پایدار را در بازه زمانی حدوداً 300 ساله (قرون 16 - 19 میلادی، مطابق با قرون 10 - 13 هجری قمری) از نظر عوامل شخصیت دهنده ظاهری و درونی به فضا مورد واکاوی قرار داده است. این عوامل در بعد ظاهری شخصیت شامل پلان و عناصر مستقر در فضا و در بعد درونی شخصیت شامل جو حاکم
بر فضا و سلسله مراتب حضور می باشند.
واژههای کلیدی: شخصیت پایدار، ورودی فضاهای مذهبی، فضاهای مذهبی پایدار
66
(1 مقدمه
واژه پایداری در لغت به معنای جاویدان و ماندنی بودن می باشد. در انگاشت پایداری علاوه بر سرمایه های مادی و محیطی، به سرمایه های پسامادی نظیر اندوخته های ارزشی، فرهنگی، اصول زیبایی شناختی، هویت جمعی و ... نیز توجه کافی شده است. در بعد غیرمادی، پایداری از آن شهرهایی است که تداوم فرهنگی را ارتقا بخشیده، زمینه حفظ و ارتقای هویت جمعی را فراهم آورده و بر ارزشها، فرهنگ، شعور، توانایی آموختن، تصورات ذهنی، اطلاعات شهری و نیز حس ارتباط در زمان و مکان بیفزایند. از این رو فضای شهری که به نوعی تبلور ماهیت زندگی جمعی در شهرهاست بایستی به عنوان یک محور اساسی در مطالعات مربوط به پایداری شهری مورد توجه و تاکید قرار گیرد. ورودی به عنوان یکی از پنج دسته کلی فضای شهری، عرصه ای است که زمینه ورود به فضا را در افراد فراهم کرده و محل توقف و انتظار در جلوی بنا را از فضای عبوری راه متمایز می کند. ورودی فضاهای مذهبی نیز با بار معنایی ویژه ای که به استناد به عوامل فیزیکی در ذهن ایجاد می کنند، آداب ورود به این مکان معنوی را برای افراد یادآور می شوند. این بار معنایی فضا ناشی از شخصیت ویژه ای است که فضاهای مذهبی در قیاس با سایر فضاهای شهری دارند. در واقع می توان چنین گفت که همان گونه که انسانها با توجه به ویژگی های فرهنگی، مذهبی، تاریخچه فردی و با توجه به نقشی که در جامعه می پذیرند، رفتار، شخصیت و حتی پوشش هایی با فرم ها و رنگ های متفاوت دارند، فضاهای شهری گوناگون نیز با توجه به نقش و جایگاه خود شخصیت های مختلفی خواهند داشت. بر این اساس در تعریف شخصیت فضای شهری آمده است که نشانه های صوری، فیگورها و عناصری که در یک فضای شهری نقش دارند، حال و هوایی ویژه در آن فضا ایجاد می کنند که در سنجش با شخصیت انسانی شخصیت فضای شهری نامیده می شود و همان گونه که شخصیت افراد الگویی نسبتاً پایدار در طول زمان دارد، شخصیت فضای شهری نیز می تواند به شخصیت پایداری تبدیل
شود که ویژگی های آن فضا را ماندنی کند. حفظ این شخصیت در فضاهای مذهبی به عنوان پایگاه احساسی، اعتقادی و ارزشی بشر، می تواند در کنار سایر عوامل بخشی از ارزشها، فرهنگ و هویت جمعی شهرها را بصورت پایدار حفظ نماید.
در این مقاله پس از معرفی شخصیت فضای شهری، ویژگیهای ورودی فضاهای مذهبی پایدار بیان می شود. سپس هفت فضای شهری مذهبی پایدار از لحاظ کالبدی و معنایی، در ایران و جهان برگزیده شده و مهمترین ویژگیهایی که بایستی برای ظهور شخصیت پایدار در ورودی یک فضای شهری مذهبی مورد توجه قرار گیرند، از 4 منظر دسته بندی خواهند شد.
سوالات تحقیق:
- چه عواملی موجب پایداری شخصیت ورودی فضاهای مذهبی می شوند؟
- الگوهای موثر در شخصیت پایدار فضاهای مذهبی چگونه می توانند موجب تمایز شخصیت فضاهای مذهبی مختلف شوند؟
(2 شخصیت فضای شهری و عوامل شکل دهنده به شخصیت پایدار فضا
شخصیت به معنای فردیت و منحصر به فرد بودن است. بعضی ها این واژه را با عنوان»پرسوناژ« و عده ای با عنوان »کاراکتر«می شناسند. در واقع شخصیت عبارت است از الگوی نسبتاً پایدار صفات، گرایشها یا ویژگیهایی که تا اندازه ای به رفتار افراد دوام می بخشد( فیست و گریگوری جی،.(12 :1384 از این تعریف چنین برمی آید که شخصیت مفهومی است که در صورت ایجادشدن ، این پتانسیل را دارد که در طول زمان پایدار بماند.
در رابطه با شخصیت محیط شهری نوربرگ شولتز[1] معتقد است که کیفیت نشانه های صوری، گونه ها و فیگورها در پیوند با یک محیط ویژه وابسته به ویژگی ای از محیط است که دارای حس و حالی ویژه بوده و ما انسان ها در سنجش با شخصیت انسانی آن را شخصیت مکان می نامیم ( پاکزاد، .( 128 - 129 : 1388
در واقع همان گونه که انسانها با توجه به ویژگی های فرهنگی، مذهبی، تاریخچه فردی و با توجه به نقشی که در جامعه می پذیرند، رفتار، شخصیت و حتی پوشش هایی با فرم ها و رنگ های متفاوت دارند، فضاهای شهری گوناگون نیز با توجه به نقش و جایگاه خود شخصیت های مختلفی خواهند داشت. رلف[2] نیز معتقد است که مکانها توسط باورها، فعالیت ها و اعمال انسانی دارای شخصیت می شوند( رلف، (4 : 1389 همچنین نوربرگ شولتز در مقاله »پدیده مکان« اظهار می دارد: اعمال گوناگون افراد در فضا، مکانهایی با کاراکترهای گوناگون را می طلبد؛ به عنوان مثال یک واحد مسکونی باید حفاظت کننده باشد، یک اداره باید کارا و عملی باشد و یک کلیسا باید مقدس باشد( همان: .(56 از طرفی شناسه های کاراکتر مکان از داده های حواس محسوس گرفته تا خصوصیات کمتر قابل رویت، نظیر حال و هوا، روح و قداست و ... متغیر است ( پرتوی، .(149 : 1387 این بدین معنی است که فضاهای عمومی موفق با حضور مردم شخصیت می یابند، از این طریق کاراکتر این گونه فضاها از درون تقویت می شود( کارمونا و دیگران، .(195 :1388 بنابراین واضح است زمانی که مفهوم شخصیت فضای شهری با حضور و مشارکت مردم گره می خورد، در طول زمان سبب ایجاد خاطره انگیزی و هویت جمعی در چنین مکانهایی می گردد.
علاوه بر حضور انسان در فضا، کاراکتر مکان طبیعی یا مصنوع را می توان با مفاهیمی همچون محصوریت، گشودگی، پهنا، باریکی، تیرگی و گرفتگی، درخشندگی و... نیز توصیف نمود؛ کیفیاتی که به طراحی و مدلسازی تجسمی، تناسب، ریتم، مقیاس، بعد، مصالح، بافت و رنگ متکی هستند( پرتوی، .(111 : 1387 نوربرگ شولتز نیز خصوصیات اصلی محیط نظیر صدا، توپوگرافی، نورپردازی و کیفیات فضایی را موجب ارتقاء کاراکتر خاص هر مکان می داند( شولتز، .(31 :1389 او همچنین معتقد است که دیوار، کف و سقف به فضای شهری شخصیت می بخشند( همان : .(97 ویلیام الیت نیز معتقد است یک ساختمان خوب با یک معماری منحصر به فرد بایستی شخصیت خود را نه فقط در نما بلکه در پلان مورد نظر بنمایاند(.(Broadbent, 1990: 214 بنابراین کاراکتر فضا از یک طرف به اتمسفری جامع و عمومی اشاره دارد و از طرف دیگر به فرم واقعی و ماهیت عناصر تعریف کننده فضا. این تعریف بدین معنی است که عوامل گوناگونی در ایجاد شخصیت یک فضا نقش دارند که می توانند هم در ابعاد درونی و هم در ابعاد ظاهری فضا ظهور کنند. در واقع زمانیکه این ابعاد متناسب با نوع و کارکرد فضای شهری به کارگرفته شوند می توانند شخصیت فضای شهری را در طول زمان به گونه ای پایدار حفظ کنند.
(3 فضاهای مقدس و مذهبی
اماکن مقدس مکانهایی هستند که به انسانها فرصت می دهند تا احساس ها، عاطفه ها، تعلق ها و پیوندهای آدمیان در مقیاس فردی و جمعی به ژرفا برده شود. فضاهای مذهبی مانند حرم ها، معابد، مساجد و... فضاهایی هستند که در آنها ارتباط انسانها به صورت رمزی با جهان دیگر( جهان مافوق) به گونه ای آیینی امکان پذیر می
شود. این گونه فضاها همواره نمایشی از هویت اجتماعی، فرهنگی و تاریخی شهرها بوده اند. مکان های مقدس مراکز جهان هستند، نقاطی که در آنها ارتباط بین زمین و آسمان امکان پذیر است و شاید به همین علت است که دخل و تصرف و ناپایداری در چنین فضاهایی از نظر مردم هیچ گاه پسندیده نبوده و بایستی به گونه ای شایسته در طول زمان پایدار بماند.
هنر ساخت بناها در چنین فضایی بایستی مطابق با ارزشهای فضا بوده و با هدف اثبات وحدت طبیعت و وحدانیت الهی باشد. از این رو هنر اسلامی بایستی دارای ابعاد زیر باشد: (رحمتی، (10 -17 :1376
- تجلی حقیقت محض بوده و جهت زیباتر و دلپسندتر بودن ، هرچه خالص تر باشد.
- محیطی برای احساس از حضور نامرئی الهی آماده کند.( فضایی قدسی و روحانی بوجود آورد)
- محیطی با وقار و متین بوجود آورد.
- نمایش دهنده عدل الهی باشد.( این امر در تناسبات فضا جلوه می کند)
- به گونه ای باشد که فرد سلسله مراتب حضور و ورود را احساس کند.
بنابراین فضاهای مذهبی گوناگون نظیر مساجد و کلیساها نیز با توجه به حریم و قلمروی ارزشی خاص خود دارای شخصیت ویژه ای بوده و شرایط خاصی را برای حضور افراد و شکل دهی به اجزایی که در چنین فضاهایی نقش دارند، ایجاب می کنند.
(4 ورودی، ویژگیهای آن و ورودی فضاهای مذهبی
ورودی هر فضا اولین مکانی است که با حضور در آن خصوصیات کلی فضا، آداب ورود، حد خصوصی و عمومی بودن و سایر ویژگیهای فضا کشف می شود. ورودی بیش از هر چیز، مفصلی برای اتصال دو مکان است و نه تیغه ای برای تفکیک آنها ( پاکزاد، .(84: 1388 این مکان همواره دارای حال و هوایی خاص و بار معنایی ویژه ای است که با استناد به عوامل فیزیکی و ذهنی، آداب ورود به یک مکان را یادآور می شود. ورودی دارای کارکرد انتقالی، اجتماعی، اقتصادی و نظارت بر ارتباط بوده و تبدیل پذیری و نفوذپذیری از توقعات موضوعی[3] این فضای شهری می باشد. به همین منظور لازم است در این مکان حریم ها و فضاهای بیرون و درون به آرامی و ظرافت به یکدیگر تبدیل شده و بر تبدیل پذیری رفتارها نیز تاثیر بگذارد.
لازمه نفوذپذیر بودن ورودی نیز اینست که عرصه های دو طرف آن مطلقاً از یکدیگر تفکیک نگردند و بتوانند بطور نسبی و بصورت ملایم و نه ناگهانی در هم نفوذ کنند. بنابراین بایستی نقش عنصر واسطی را از نظر نور و تاریکی، خصوصی و عمومی بودن و... ایفا نموده و مسیر دید از یک عرصه به دیگری در برخورد با ورودی بسته نشود( پاکزاد،.(2-7 : 1386 در فضاهای مذهبی نیز ورودی به همراه شبستان و محراب جزء نخستین بخش های سازنده این فضاها نظیر مساجد اولیه بوده و نحوه قرارگیری آن در چگونگی شکل گیری سایر عناصر و حتی آسایش افراد و جذابیت روانی آنان موثر بوده است.
فضای ورودی در مکان های مذهبی اولیه به ساده ترین شکل فضایی و کالبدی خود یعنی بصورت یک یا چند درگاه بوده و تنها یک اصل در تعیین موقعیت ورودی بیشتر این مساجد نقش داشته است و آن اصل عدم ورود به مسجد از مکان هایی واقع در جبهه قبله یا حداقل عدم ورود از نقاط و مکان هایی در نزدیکی محراب بوده که دلیل این امر جلوگیری از برهم خوردن تمرکز حواس نمازگزاران به هنگام ورود و خروج افراد به مسجد بوده است( سلطان زاده، .(16 :1372 به تدریج فضای ورودی در دو ترکیب اولیه شکل گرفت : در ترکیب اول فضای ورودی از یک درگاه ساده، سپس دالان و سپس ایوان تشکیل می شد و در ترکیب دوم فضای ورودی از ایوان، سپس پیش طاق در کنار معبر ، درگاه، دالان و دوباره از ایوانی در کنار صحن تشکیل می شده است( همان : .(23 شکل تکامل یافته این ترکیب ها به تدریج به هفت جزء- فضا شامل جلوخان، پیش طاق، درگاه، هشتی، دالان،
ایوان و ساباط رسیده است( همان : .(11 در همه این ترکیب ها ورودی بصورت مستقیم و موازی با جهت قبله و در ارتباط با وضوخانه ساخته می شده است و افراد در نخستین نگاه شبستان، ایوان یا گنبدخانه واقع در جبهه قبله را که عموماً از لحاظ طراحی از اهمیت بیشتری نسبت به سایر فضاها برخوردار بودند مشاهده کرده و به شکلی محترمانه و متناسب در امتداد مسیری مستقیم وارد می شده اند ( همان: .(25 اما در مواردی مانند مسجد امام اصفهان نیز به دلیل وجود اختلاف میان جهت ضلع میدان و جهت قبله، فضای ورودی با چرخشی 45 درجه با ظرافتی خاص هم با جهت معبر و هم با جهت قبله هماهنگ شده است.
با توجه به ویژگیهای ورودی فضاهای مذهبی چنین برمی آید که ورودی بایستی به گونه ای سازماندهی شود که به عنوان زمینه ای جهت درک شخصیت و مفاهیم معنایی و ارزشی یک فضای مقدس عمل کرده،دارای سلسله مراتبی برای حضور باشد.
(5 ابعاد ظاهری و درونی تاثیرگذار در شخصیت پایدار ورودی فضاهای شهری مذهبی
