بخشی از مقاله
چکیده:
حوزهی جغرافیایی دشت درگز در استان خراسان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایاش وضعیتی دارد که شناخت کم و کیف تطور فرهنگی آن در دوره اشکانی میتواند پاسخگوی بسیاری از مسائل و پرسشهای مطرح درباره این دوران تاریک تاریخ ایران و این منطقه باشد و از طرفی میتواند ما را در درک بهتر تحولات فرهنگی شمال شرق ایران در دوران اشکانی یاری دهد. این پژوهش در قالب یک پروژه بازنگرانه در مطالعات میدانی دشت درگز به منظور روشن نمودن وضعیت فرهنگی منطقه در دوره اشکانی انجام پذیرفت؛ در این راستا بررسی دشت درگز در یک فصل انجام گرفت و در نتیجه تعداد 84 محوطه مربوط به دوران اشکانی شناسایی و مطالعه گردید. مطالعه گونه شناختی سفال اشکانی منطقه و نیز درک و دریافت کلی الگوی استقراری منطقه در دوره اشکانی از نتایج مهم این پژوهش است که احتمالاً نشانگر تغییرات جمعیتی یا تغییر الگوی پراکنش استقرارها نسبت به دوره قبل است.
مقدمه
درگز یکی از دشتهای میانکوهی ارتفاعات ترکمن- خراسان است. این دشت دارای 55 - 50 کیلومتر امتداد شرقی غربی و 35 - 30 کیلومتر امتداد شمالی جنوبی است. این دشت به نوار کوهپایههای شمالی کپه داغ یا ایتاک محدود و توسط کوههای کم ارتفاع زرینهکوه از پهنه بیابان قرهقوم جدا میشود - . - Kohl and Heskel 1980: 172 مهمترین رودخانههایی که در دشت درگز جریان دارند؛ رودهای زنگلانلو و درونگر هستند؛ که از کوههای االله اکبر و هزار مسجد سرچشمه میگیرند. شاخهای فصلی و دائمی این دو رودخانه تقریباً در تمام دشت پراکنده شدهاند. نتایج مطالعات و بررسیهای باستانشناسان نشان میدهد که در این دشت استقرارهای زیادی از ادوار مختلف فرهنگی در حاشیه این رودخانهها و شاخابههای فصلی- شان شکل گرفته است.
بخش پیش از تاریخ این استقرارها در پژوهشهای قبلی مورد مطالعه دقیق و علمی قرار گرفت اما مطالعات و پژوهشهای مربوط به دوران تاریخی و به ویژه اشکانی بسیار ناچیز بوده است. منطقه شمال شرق ایران در دورانهای تاریخی ماد، هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی قطع به یقین شاهد رویدادهای سیاسی مختلفی بوده است که متاسفانه امروزه ما از بسیاری از این رخدادها آگاه نیستیم و شناخت ما از این دورههای تاریخی در این منطقه حساس و استراتژیک که همانند پل ارتباطی بین شرق و غرب عمل میکرده بسیار نا چیز است.
نکته مهم موقعیت سوقالجیشی دشت درگز است. بطوریکه این دشت از دشتهای میانکوهی در سرحدات شمال شرق ایران است. این منطقه - شمال شرق - خاستگاه سلسله اشکانیان بوده و به این دلیل از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین به نظر میرسد دشت درگز نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه و همچنین دارا بودن شرایط و استعدادهای زیست محیطی مطلوب نقش موثری در حضور این قوم و روند به قدرت رسیدن پارتها داشته است.
موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای اقلیمی منطقه مورد مطالعه
درگز از جمله شهرستانهای شمال استان خراسان است که در طول جغرافیایی 59 درجه و 6 دقیقه و عرض جغرافیایی 37 درجه و 26 دقیقه واقع شده است - پاپلی یزدی، . - 244 :1367 مرکز این دشت، شهر درگز است. دو شهر دیگر نوخندان و لطف آباد به ترتیب در شمال غرب و جنوب شرق منطقه واقع شدهاند. منطقه در تقسیمات کشوری به چهار بخش نوخندان، مرکزی، لطف آباد و چاپشلو تقسیم شده است - نقشه - - 1فرهنگ آبادیهای کشور، . - 1:1356 دشت درگز؛ از طرف جنوب به وسیله رشته ارتفاعات عظیم منطقه یعنی رشتهکوه کپه داغ و هزار مسجد و از طرف شمال به صحرای قره قوم محدود میشود بنابراین از نظر منطقهای، این دو عامل تأثیر مهمی بر شرایط آب و هوای این شهرستان دارند - فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، . - 8-7 :1384 به طوری که؛ درجه حرارت از غرب به شرق افزایش مییابد.
- ولایتی، . - 97 :1370 طبق آمار دادههای هواشناسی موجود در ایستگاههای کلیماتولوژی درگز، حداکثر مطلق دما در این ناحیه 42 درجه سانتیگراد و حداقل مطلق دما -17 درجه سانتی گراد است. بنابراین دامنه اختلاف دمای این ناحیه 59 درجه سانتی گراد است - فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، . - 8 :1384 میزان بارش نیز در نواحی مختلف این سرزمین از وضعیت توپوگرافی و ارتفاع تبعیت میکند؛ به این دلیل در ارتفاعات و در دامنههای کوههای هزار مسجد میزان بارش حدود 400 میلی متر است و به طرف شمال و نواحی پست به علت تأثیر صحرای قره قوم و کم ارتفاع بودن، میزان بارش کاهش مییابد - همان: . - 9 از نظر منابع آبی دشت درگز و منابع سطحی آن، جزء زیر حوزه آبریز اصلی قره قوم است.
به طور کلی رودهای فصلی زیادی در این شهرستان جریان دارد که از اهمیت چندانی برخوردار نمیباشند اما رودهای اصلی آن عبارتند از: درونگر، زنگلانلو و لایینسو. سه سفره آب زیرزمینی نیز در این محدوده شناسایی شده که به وسیله ارتفاعات آهکی از یکدیگر جدا شدهاند. این سفرهها عبارتند از: الف - سفره آب زیرزمینی مسیر رودخانه درونگر، ب - سفره آب زیرزمینی بین جاده درگز- قوچان در شرق و حوالی»روستای تاج الدین« در غرب، ج - سفره آب زیرزمینی حوالی بخش چپشلو - ولایتی، . - 101- 100 :1370 این منطقه از نظر زمینشناسی در حوضه رسوبی کپه داغ قرار دارد. این حوضه به طول 600 و عرض 200 کیلومتر بر اثر حرکات کوهزایی بعد از تریاس میانی و پس از الحاق فلات ایران و توران به یکدیگر تشکیل شده است - ولایتی، » . - 115-96 :1370مورفولوژی منطقه در مراحل جوانی بوده و توپوگرافی رابطه مستقیم با ساختمانهای زمینشناسی دارد.
تاقدیسها، ارتفاعات و کوهها را، و ناودیسها اغلب دشتهای میانکوهی را تشکیل داده- اند - «افشار حرب، . - 9 :1373 به طور کلی دشت درگز به لحاظ ریختشناسی سه ویژگی شاخص و خوانا دارد: کوهپایهها که با شیب ملایم از همه طرف دشت را محاصره کردهاند و تنها در کنار شاخههای فصلی رودخانهها یا جاهایی که آب چشمهها به سطح دشت میرسد قابل کشاورزی هستند، دیگر عامل درههای رودخانههاست که مهمترین آنها دره رودخانه درونگر است که در مرکز دشت قرار دارد. ویژگیسوم، سطح دشت است که عموماً فاصله کنارههای درههای رودخانهای تا شیب کوهپایهها را پوشانده است - یوسفی زشکی و دیگران، 1391، . - 8 نقشه - 1 چپ: وضعیت جغرافیای سیاسی دشت درگز. راست: نقشه تقسمات کشوری درگز - یوسفی زشکی و باقی زاده، 1391، - 9
پیشینه پژوهش
چندین مسافر و جهانگرد طی قرن نوزدهم از دشت درگز گذشته و به توصیف جغرافیایی این دشت پرداختهاند. یکی از جهانگردانی که توصیف جغرافیایی نسبتاً مفصلی از دشت درگز ارائه کرده »کاپیتان ناپیر « بوده است.
