بخشی از مقاله
بررسی مشکلات به کارگیری روشهای فعال تدریس توسط معلمان دوره ابتدایی (مطالعه موردی شهرستان هوراند)
چکیده
در روند تعلیم و تربیت، روشهای فعال تدریس به منزله ابزارهای کار معلمان تلقی میگردند، با توجه به اهمیت موضوع در این تحقیق مشکلات به کارگیری روشهای فعال تدریس توسط معلمان دوره ابتدایی منطقه هوراند مورد بررسی قرار گرفت. در این پژوهش از روش توصیفی از نوع پیمایشی استفاده شد و جامعه آماری را کلیه کلاسهای دوره ابتدایی منطقه هوراند در پایههای مختلف در سال تحصیلی 92-93 همراه با آموزگاران کلاسها و مدیران مدارس تشکیل دادند و 20 درصد کلاسهای تشکیلدهنده جامعه آماری، حجم نمونه آماری را تشکیل دادند که با روشهای نمونهگیری طبقهای متناسب با حجم تصادفی ساده انتخاب شدند. جهت بررسی مشکلات مربوط به یاددهنده و مشکلات مربوط به یادگیرنده از پرسشنامه محقق ساخته و جهت بررسی مشکلات مربوط به برنامهریز و مشکلات مربوط به کلاس درس از روش مشاهده و تکمیل چک لیست مربوطه و از روش مصاحبه نیز جهت بررسی مشکلات به کارگیری روشهای فعال تدریس استفاده شد. نتایج بدست آمده نشان میدهد عدم آشنایی معلمان با دانش استفاده از روشهای آموزش فعال با میانگین 3/40 مسایل مربوط به دانش محتوا و دانش آموزش مرتبط با محتوا با میانگین 3/47 مسایل مربوط به انتخاب اهداف آموزشی با میانگین 3/51 ، مسائل مربوط به ارزیابی یادگیری دانشآموزان با میانگین 4/06 ، عدم استفاده از طراحی آموزشی با میانگین 3/96 ، مسایل مربوط به تعامل دانشآموزان با یکدیگر با میانگین 3/52 ، ویژگی های گروه سنی دانشآموزان با میانگین 3/59 و سطوح متفاوت مهارت آنها با میانگین 3/51 بیش از سطح متوسط موجب عدم به کارگیری روشهای فعال تدریس شده است. بین نظرات معلمان و مدیران، معلمان مسایل فوق را با میانگین بالاتر نسبت به مدیران ارزیابی کردهاند.
کلمات کلیدی: روشهای فعال تدریس، دوره ابتدایی، معلمان، شهرستان هوراند.
.1 مقدمه
از زمانی که تعلیم و تربیت رسمی شکل گرفت، افرادی به عنوان معلم، افرادی دیگر به عنوان دانشآموز و مکانی به عنوان کلاس آموزشی تعیین شد. از آن زمان، عدهای مطالبی را به دانشآموزان، آموزش میدادند که نوع روش تدریس آنها بیشتر به مطالب آموزشی بستگی داشت. برخی فنون و مطالب به شکل عملی آموخته میشد که در حقیقت به کارگیری روش تدریس فعال بود، برخی مطالب نیز به شیوه حفظی و تمرین و تکرار آموخته میشد که در حقیقت به کارگیری روش تدریس
1
غیرفعال بود، این دو شیوه از دو نوع طرز تفکر نشات میگرفت. یکی آن که براساس آن معتقد بودند ذهن انسان همانند لوح سفیدی است که در بدو تولد نقشی در آن وجود نداشته و از محیط متاثر میشود و نقش میپذیرد و میتواند از اطلاعات و معلومات انباشته شود. بر این اساس، مهمترین امتیاز کودکان بر یکدیگر، داشتن قوه حافظهی قوی و جذب مطالب و حقایق بود (مشکلانی، .(1376 نوع دیگری از طرز تفکر این است که ذهن به عنوان منبعی فعال است و هر نقش، اطلاعات و معلومات را به همان شکل که از محیط میگیرد، در خود جای نمیدهد. ذهن موجودی فعال است، مطلب را میگیرد، تجزیه و تحلیل میکند و در واقع انبار ذخیره اطلاعات نیست (دان هیل، .(1995
در روش تدریس مورد تاکید دو نوع طرز تفکر متفاوت است. روش تدریس مورد تاکید در طرز تفکر نوع اول، روش تدریس منفعل است، دانشآموزان فقط به گوش کردن مطالب میپردازند یا مطلبی را حفظ میکند. روش تدریس مورد تاکید در طرز تفکر دوم، می تواند فعال باشد، یعنی دانشآموزان در جریان آموزش، نقش فعالی خواهند داشت و کارشان صرفاً حفظ کردن و یا به خاطر سپردن اطلاعات و معلومات نیست، بلکه از قدرت تجزیه و تحلیل برخوردار هستند (مشکلانی، .(1376 در روند تعلیم و تربیت، روش های فعال تدریس به منزله ابزارهای کار معلمان تلقی میگردند، هر اندازه که با روشهای متفاوت آشنا باشیم ابزارهای متعددی را در اختیار خواهیم داشت. توسط این ابزارهاست که میتوان محتوا و مواد دلخواه را با توجه به عامل زمان و مکان در اختیار دانشآموزان قرار داد (قورچیان، .(1379 روشهای فعال تدریس جزو مهارتهای حرفهای معلمان محسوب میشود و هنوز معلم در کیفیت انتخاب و اجرای آن هاست. از آنجا که اطلاعات و توانایی های افراد متفاوت است، نحوه یادگیری و چگونگی آموزش آنها نیز متفاوت خواهد بود. به این سبب، معلمان باید به روش های گوناگون تدریس مجهز باشند تا بتوانند بر اساس توانایی فراگیران خود، تدریس مطلوبی را ارائه دهند. امروزه روش های فعال تدریسی که بتواند فعالیتهای دانشآموزان را تقویت و یادگیری را به یک جریان دو سویه تبدیل کند، از اهمیت ویژهای برخوردار میباشد. ولی متاسفانه امروزه اغلب فرآیندهای آموزشی، آثار و اهداف مورد نظر یادگیری را به دست نمیآورند و کلاس، محل تکثیر دانش و اطلاعات میشود و معلم میکوشد کلیه مفاهیم را در ذهن دانش آموزان انبار کند و خلاقیت، نوآوری و رشد استعدادهای آنان را نادیده بگیرد که چنین یادگیری نیز پایدار نخواهد ماند (فضلی خانی، .(1378
.2 پیشینه تحقیق
برای یادگیری مطلوب و تربیت عقلانی دانشآموز، شیوههای تدریس فعال یکی از موفقترین راهکارهای آموزشی است نظریههای موجود و یافتههای تحقیقات انجام شده، گواه این مطالب است که دانشآموزانی که با فرآیند یاددهی ـ یادگیری فعال، آموزش دیدهاند نسبت به سایر دانشآموزان پیشرفت تحصیلی بهتری دارند (فقیهی، .(1379 درمورد فرآیند یاددهی ـ یادگیری و روش های آموزش، دو دیدگاه متفاوت وجود دارد.
دیدگاه نخست: رویکرد رفتاری و تدریس نتیجه مدار است. در این دیدگاه رفتارگرایان بر این باورند که بسیاری از رفتارهای انسان در اثر شرطی شدن آموخته میشود و از همین شیوه باید برای تدریس مواد و محتویات درسی استفاده کرد (احمدی، .(1380
دیدگاه دوم: رویکرد شناختی و تدریس فرآیند مدار میباشد که یادگیری حاصل کوشش ذهنی یادگیرنده و فرآیندهایی است که از طریق آن، فرد بر اساس اطلاعات دریافت شده به تنظیم مجدد مفاهیم و تجاربی میپردازد که در نهایت به ایجاد الگوی جدیدی از بینش منجر میشود. در این دیدگاه، بر خلاف رویکردهای رفتاری که صرفاً به روابط میان درون دادههای محیطی و برون دادههای رفتاری پرداخته میشود، برای فرآیندهای ذهنی به عنوان یک عامل مهم، نقش اساسی در نظر گرفته میشود. در این دیدگاه، یادگیری حاصل بینشی است که یادگیرنده در ذهن خود به آن دست مییابد و محصول این بینش، به صورت تغییر در دانشها، مهارتها، نگرشها در رفتار فرد ظاهر می شود (سیف، .(1370
2
در روشهای تدریس فعال، یادگیری بیشتر به صورت یک فرآیند در نظر گرفته میشود. در روشهای تدریس فرآیندی که به روشهای فعال، اکتشافی و ارگانیک شهرت دارند، نقش اصلی به یادگیرنده واگذار میشود، اوست که با کوشش جسمی، عاطفی و عقلی خود در فرآیند یادگیری درگیر میشود. در این روشها معلم بیشتر در نقش تسهیلکننده و ایجادکننده فرصتهای مناسب برای یادگیری ظاهر میشود (احمدی، .(1382 روش های فعال تدریس ابزارهایی هستند که معلمان توسط آنها به اهداف تعلیم و تربیت میرسند. در این روشها یکی از شرایط لازم برای اهداف تعلیم و تربیت و دستیابی به آن، نقشی است که در جریان یادگیری به عهده شاگرد گذاشته میشود به عبارت دیگر یادگیری وقتی صورت میگیرد که دانشآموز خود به یادگیری اقدام کند (جویس و همکاران، 2000، ترجمه بهرنگی، .(1381
نتایج یک تحقیق با عنوان بررسی موانع بهرهگیری از کتب روشها و فنون تدریس از دیدگاه معلمان تهران نشان میدهد، عدم آگاهی آموزگاران و مدیران از مفهوم واقعی روشها و فنون تدریس و اهمیت ندادن و توجه نداشتن به تحقق اهداف آموزشی، کمبودهای مالی معلمان و فقدان نظارت و راهنمایی متناسب در مدرسه و عدم ارزشیابی مطلوب، عوامل عدم بهرهگیری از روش ها و فنون تدریس شده است (رعیت رستمی، .(1376 نتایج تحقیق سفیدگر (1380) با عنوان عوامل مؤثر در بهبود کیفیت تدریس و استفاده معلمان از روشهای فعال در مدارس راهنمایی شهرستان نائین نشان داد استفاده از وسایل آموزشی، استفاده از آزمایشگاه، شرکت در کلاسهای ضمن خدمت، تخصصی شدن رشته تدریس دبیران، تعیین اهداف تدریس و ارزشیابی موجب استفاده بهتر از روشهای فعال تدریس میگردد. نتایج تحقیق فقیهی (1379) نشان میدهد کلاس معلمانی که با روش یادگیری مشارکتی و فعال تدریس اداره میشوند، موفقتر از کلاسهایی است که معلمان، دانشآموزان را با روش سنتی آموزش میدهند و این تفاوت قابل توجه و معنیدار است.
روشهای تدریس از زوایای گوناگون قابل طبقهبندی میباشد که مهمترین آنها عبارتند از: روشهای تاریخی و روشهای جدید که در این تحقیق روشهای جدید مدنظر میباشد.از نظر دیگر نیز روشهای تدریس به روشهای فعال و دوسویه، روشهای مشارکتی و روشهای غیرفعال و یک سویه تقسیم میگردد (فضلی خانی، .(1382 با توجه به اهمیت استفاده از روشهای آموزش فعال متاسفانه امروزه اغلب تلاشهای آموزش در گرو تقویت حافظه و یادسپاری است که بدون نفی اهمیت آن، باید خاطرنشان ساخت که این تنها به یکی از ابعاد آموزش و پرورش توجه دارد. آموزش و پرورش باید در جهتی صورت گیرد که حصول به اهداف آن از جمله رشد جسمی، ذهنی، هنری، عاطفی، اجتماعی، معنوی، روحی، پرورش استعدادها، قابلیتهای فردی، شغلی، تحصیلی و ... دانشآموزان را تسهیل کند. با توجه به این که روش های فعال تدریس دسترسی به این اهداف را تسهیل میکند، ولی کمتر مورد استفاده قرار میگیرد. لازم به توضیح است از میان انواع روشهای فعال تدریس، مشکلات بکارگیری روش های فعال استقرایی، بدیعه پردازی، دریافت مفهوم، ایفای نقش و یاران در یادگیری در این تحقیق به عنوان متغیر بررسی میشود.
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، سؤال اساسی این است که چه مشکلاتی جهت استفاده معلمان دوره ابتدایی از روشهای فعال تدریس استقرایی، بدیعه پردازی، دریافت مفهوم، ایفای نقش و یاران در یادگیری در شهرستان شهرضا وجود دادر. به عبارت دیگر در این تحقیق مشکلات به کارگیری روش های فعال تدریس در چهار سطح: (1 مشکلات مربوط به یاددهنده (2 مشکلات مربوط به یادگیرنده (3 مشکلات مربوط به برنامه ریز (4 مشکلات مربوط به کلاس درس به عنوان متغیر مورد بررسی قرار میگیرد. در سطح اول مشکلات مربوط به عدم آشنایی معلمان با دانش استفاده از روشهای آموزش فعال، مسائل مربوط به دانش محتوا و دانش آموزشی مرتبط با محتوا، در سطح دوم مسائل مربوط به تعامل دانشآموزان با یکدیگر، ویژگیهای گروه سنی و سطوح متفاوت مهارت آنان، در سطح سوم حجم زیاد کتب درسی، کمبود وقت و فقدان نظارت و راهنمایی و در سطح چهارم مشکلات مربوط به کمبود منابع و مواد آموزشی، چیدمان نامناسب کلاس و تعداد دانشآموزان مورد بررسی قرار میگیرد.
3
.3 اهداف پژوهش
هدف کلی: بررسی مشکلات به کارگیری روشهای فعال تدریس استقرایی، بدیعه پردازی، دریافت مفهوم، ایفای نقش و یاران در یادگیری توسط معلمان دوره ابتدایی منطقه هوراند
اهداف جزئی
1. بررسی مشکلات به کارگیری روش های فعال تدریس مربوط به یاددهنده
2. بررسی مشکلات به کارگیری روش های فعال تدریس مربوط به یادگیرنده
3. بررسی مشکلات به کارگیری روش های فعال تدریس مربوط به برنامهریز
4. بررسی مشکلات به کارگیری روش های فعال تدریس مربوط به کلاس درس
..5 بررسی مشکلات به کارگیری روشهای فعال تدریس با توجه به متغیرهای جنسبت، پایه تحصیلی، مدرک تحصیلی، سنواخت خدمت، محل خدمت (شهر - روستا).
.4سؤالهای پژوهش
روشهای فعال تدریس در این تحقیق به عنوان متغیر در نظر گرفته شده است و با توجه به اهمیت موضوع، مشکلات به کارگیری این روش ها را در چهار سطح:
الف ـ مشکلات مربوط به یاددهنده
È ـ مشکلات مربوط به یادگیرنده
Ì ـ مشکلات مربوط به برنامهریز
دـ مشکلات مربوط به کلاس درس ، مورد بررسی قرار میگیرد.
.5 روش پژوهش
با توجه به موضوع تحقیق و اهداف در نظر گرفته برای آن روش پژوهش توصیفی از نوع پیمایشی میباشد.
.1-5 جامعه آماری، نمونه و روش نمونهگیری
جامعه آماری این تحقیق به دو دسته تقسیم میشود:
الف - جامعه آماری اصلی: کلیه کلاس های درس دوره ابتدایی شهرستان هوراند در پایههای مختلف در سال تحصیلی 92-93 جامعه آماری اصلی تحقیق را تشکیل میدهند. جامعه آماری اصلی تعداد 35 کلاس درس میباشد. لازم به توضیح است این تعداد کلاس در 7 آموزشگاه ابتدایی قرار گرفتهاند.
ب - جامعه آماری تبعی: آموزگاران کلاسها و مدیران مدارس جامعه اصلی، تشکیلدهنده جامعه آماری تبعی میباشند. به عبارت دیگر85 نفر معلم و 20 نفر مدیر و مدیر آموزگار حجم جامعه آماری تبعی را تشکیل میدهند.
برای تعیین حجم نمونه آماری اصلی با استفاده از روش نمونه گیـری طبقـه ای متناسـب بـا حجـم، 20 درصـد کـلاس هـای تشکیل دهنده جامعه آماری اصلی (براساس نظر شورای محترم تحقیقات سازمان آموزش و پرورش استان) به تفکیـک پایـه و
4
جنس به صورت تصادفی ساده انتخاب گردید. معلمان کلاس ها و مدیران مدارس نمونه آماری اصلی حجم نمونه آماری تبعی را تشکیل می دهند. به عبارت دیگر 35 کلاس درس نمونه آماری این تحقیق می باشـد. 35 کـلاس درس مـورد مشـاهده و تکمیل چک لیست قرار گرفته و پرسشنامه توسط آموزگاران این کلاس ها تکمیـل و مـورد مصـاحبه قـرار گرفتنـد. 35) نفـر آموزگار). همچنین مدیران مدارس کلاس های فوق نیز پرسشنامه آموزگـاران را تکمیـل نمودنـد. 20) نفـر مـدیر در 7 واحـد آموزشی).
.2-5 ابزار جمعآوری دادهها
در این پژوهش روش جمعآوری دادهها به صورت میدانی میباشد. در روش میدانی از مشاهده مستقیم، پرسشنامه و مصاحبه نیمههدایت شده استفاده گردید. به عبارت دیگر برای دستیابی به شمکلاتی که معلمان جهت استفاده از روشهای فعال تدریس دارند (مشکلات مربوط به یاددهنده، مشکلات مربوط به یادگیرنده، مشکلات مربوط به برنامهریز، مشکلات مربوط به کلاس درس) از مشاهده، پرسشنامه محقق ساخته و مصاحبه نیمههدایت شده استفاده شد.
جهت بررسی مشکلات مربوط به یاددهنده و مشکلات مربوط به یادگیرنده در استفاده از روش هـای فعـال، پرسشـنامه بـین معلمان و مدیران نمونه آماری توزیع گردید. پرسشنامه از نوع بی نام و سؤالات آن از نوع بسته پاسخ می باشد کـه بـر اسـاس مقیاس پنج درجه ای لیکرت تنظیم گردید و شامل پنج طیف بسیار زیاد، زیاد، تا حدودی، کم و بسیار کم است. در صفحه اول پرسشنامه هدف از تحیق و ارسال پرسشنامه ارائه گردید و در ادامه ابتدا سؤالات عمومی شـامل جنسـیت، مـدرک تحصـیلی، سنوات تدریس، پایه تدریس و محل خدمت مطرح و سپس 47 سؤال مربـوط بـه مشـکلات بـه کـارگیری روشهـای فعـال تدریس از نظر عدم آشنایی، دانش محتوا، انتخاب اهداف آموزشی، ارزیابی یادگیری، طراحی آموزشـی، تعامـل دانـشآمـوزان، ویژگی های سنی و سطوح متفاوت مهارت دانش آموزان بیان گردید. جهت بررسی مشکلات مربوط به برنامهریـز و مشـکلات مربوط به کلاس درس نیز از روش مشاهده کلاس درس و تکمیل چک لیست مربوط استفاده گردید. سـؤالات مصـاحبه بـه صورت نیمه هدایت شده تنظیم و فقط از معلمان نمونه آماری پرسیده شد.
.3-5 تعیین روایی
برای تعیین روایی سؤالات پرسشنامه، ابتدا متون تخصصی مطالعه و سپس از نظرات صاحبنظران، مدرسین و کارشناسان روشهای فعال تدریس استفاده گردید. در این تحقیق چون سؤالات پرسشنامه معرف مشکلات به کارگیری روش های فعال تدریس در بین معلمان دوره ابتدایی میباشد و محقق قصد اندازهگیری آنها را دارد، پرسشنامه دارای روایی محتوایی میباشد . لازم به توضیح است در تهیه سؤالات مصاحبه و چک لیست مشاهده نیز از نظرات مدرسان و کارشناسان استفاده شد. به عبارت دیگر سؤالات پرسشنامه، مصاحبه و چک لیست مورد تاًئید صاحبنظران قرار گرفت. اعتبار پرسشنامه براساس ضریب آلفای کرانباخ برآورد گردید. این ضریب برابر است با 0/87 که در سطح 1 = معنیدار میباشد و نشان میدهد پرسشنامه از اعتبار بالایی برخوردار میباشد.
جهت افزایش اعتبار چک لیست مشاهده کلاس درس نیز با تکرار مشاهده توسط همان مشاهده کننده 2) مرتبه توسط معلمان راهنما) نتایج یکسانی بدست آمد. در این روش فهرستی از رفتارهای موردنظر و مشکلاتی که مانع به کارگیری روشهای فعال تدریس میشود براساس نظر متخصصان تنظیم گردید و افراد مشاهده کننده با مشاهده هر مورد براساس چهار طیف اصلاً ، کم، تا حدودی و زیاد، به تکمیل چک لیست اقدام نمودند.
