مقاله بررسی معضلات بافت فرسوده شهر کرمان از منظر کالبدی

بخشی از مقاله

بررسی معضلات بافت فرسوده شهر کرمان از منظر کالبدی

چکیده

شهرها به عنوان یکی از سکونتگاههای بشری در طول زمان به وجود آمده، رشد کرده و دگرگون شده و دوران جوانی و پیری را تجربه کردهاند. آثار به جا مانده از گذشته شهرها، به صورت بافت تاریخی، بافت قدیم و بافت فرسوده ظاهر میشوند. مجموعه خصوصیات کالبدی بافت تاریخی یادشده در شهرهای کشور متأثر از مجموعهای از عوامل گوناگون محیطی، اجتماعی و اقتصادی است که هر یک با شدت و ضعفی متفاوت از این عوامل تأثیر میپذیرند. هسته اولیه برخی شهرها، ارزش تاریخی داشته و به عنوان یک فضای شهری ارزشمند، شایسته محافظت است؛ لذا بهسازی و نوسازی میگردد تا حفظ شده و از ارزش تاریخی آن استفاده گردد؛ اما بافت فرسوده و فاقد ارزش تاریخی، به سرعت تخریب شده و مورد استفاده مجدد قرار میگیرد، به علت اراضی معطل مانده و فواصل بین آن بخش قابل توجهی از بافت قدیمی هسته مرکزی شهر کرمان از هرگونه کاربری خالی مانده و برخی خدمات رسانیها در برخی مناطق شهری را با مشکل اساسی مواجه کرده است. از طرفی بافت فرسوده، یکی از معضلات بغرنج شهری است و مسئولان و دست اندرکاران شهرها سعی در نوسازی آن دارند، تا ضمن جلوگیری از پدید آمدن معضلات شهری، فضای لازم برای سکونت شهروندان نیز فراهم گردد. شهر کرمان را می توان نمونهای از این دسته از شهرها نام برد که در کنار بافت کهن و بافت جدید درحال گسترش، بافت فرسودهای دارد که باید برای نوسازی آن اقدام کرد. با توجه به موضوع مورد مطالعه، هدف تحقیق حاضر، شناسایی بافت تاریخی و فرسوده شهر کرمان، ضرورت بهسازی و نوسازی آن میباشد. روششناسی تحقیق، توصیفی-تحلیلی است. نتایج کلی تحقیق نشان میدهد که در بافت قدیم شهر کرمان، به علت تمرکز فعالیتهای اقتصادی و باریک بودن معابر شهری بار ترافیکی شدیدی در این محدوده پدید آمده است، که لازم است اقدامات موثری جهت کاهش بار ترافیکی صورت گیرد.

کلمات کلیدی: بافت قدیم، بهسازی و نوسازی شهری، ساختار فضایی و کالبدی، شهرکرمان

1

-1 مقدمه

شهرنشینی و به تبع آن توسعه شهری، یکی از پدیدههای عمده دوران مـعاصراست. اهمیت این مسأله به حدی است که قرن حاضر را قرن توسعه شهرها مینامند. شهرنشینی، به مفهوم امروزی آن از کشورهای صنعتی آغاز شد و در نیمه دوم قرن بیستم به صورت پدیدهای جهان شمول درآمد(ژان باستیه و همکاران، 1377، .(5 هسته مـرکزی و قدیمی شهرهای تاریخی با تحمیل طرح های ناقص شهری مواجه بوده و در نتیجه اجرای این طرحها آسیبهای فراوان در سیمای آنها ایجاد شده است، بسیاری از مدیران و مسئولان اداره این شهرها، اعم از اعضای شوراهای شهر، شهرداران، برنامه ریزان شهری و مدیران میراث فرهنگی از درگیر شدن با مسائل و معضل های بافت تاریخی و سامان دادن به آنها به شدت اکراه دارند و نمیدانند که چگـونه میتوان از این مناطق برای تأمـین نیازهای امروزی استفاده نمود؟ آنها در مجموع ترجیح میدهند تا با کنار گذاشتن تمامی مشکلات و پیچیدگی های موجود همه چیز را از نو شروع کنند، آنها از توسعه و گسترش شهر، تصویری یک بعدی دارند و آن را با تخریب بافتهای تاریخی یکسان می پندارند” خاکساری ،ٌَََ ،.(15 با نگاهی به شهرهای تاریخی اروپا که در آنها بافت تاریخی شهرها یکی پس از دیگری برای استفاده امروزی مرمت و نوسازی میشوند، میتوان رهیافت مناسبی را بـه دست آورد؟×این رهیافت چیزی نیست جزء استفاده مناسب دوباره از بخش قدیمی شهرها به منظور افزایش کارایی کاربریها، چنین روش و رهیافتی، باید موضوع پیوند بافت تاریخی و جدید شهر توسط مسئولان، کارشناسان ، مهندسان وشهرسازان مورد توجه خاص قرار گیرد (تولایی،.(1379 در این کشورها که شهرنشینی در آنها زودتر از کشورهای درحال توسعه آغاز گردیده است و به تبع آن، بافت قدیم شهرها از قدمت طولانیتری برخوردار است، بافت قدیم به عنوان یک بافت با ارزش حفظ میشود؛ به طوری که بافت مرکزی شهرهایی چون لندن و پاریس به عنوان یک بافت تاریخی و فرهنگی اهمیت و اعتبار یافته است. در ایران شهرها به تناسـب قدمت خود دارای بافت قدیم یا فاقد اعتبار هستند. شهرکرمان به دلیل تاریخ طولانی خود، دارای بافت قدیم و فرسوده اسـت و حفظ و احیاء، بازسازی و نوسازی آن به تناسب اهمیتی که دارند، ضرورت است(غضنفر پور،1391،×(172این ذهنیت از بافتهای فرسوده که بیشتر آشفتگی بافت را نمایان میکند، مانعی برای تعریف جامعی از بافتهای شهری مشکل دار که نوسازی در آنها کاسته شده و در نهایت رو به فرسودگی نهادهاند، میشود. اگرچه بافت قدیمی شهر کرمان، یکی از زیباترین و با هویتترین بافتهای شهری سنتی ایران به شمار میرود. با این حال این بخش از شهر که میتوانست، مطبوعترین فضاهای عمومی شهر و زیباترین واحدهای مسکونی را به ساکنین خود عرضه کند، درحال حاضر تقریبا به صورت غیر مسکونی درآمده است. در ارتباط با موضوع مورد مطالعه تحقیقات زیادی صورت گرفته است که در ذیل به آن اشاره میشود:
نریمانی، درکتاب خود با عنوان بهسازی بافت تاریخی به ارائه راهکارهای منظم براساس ساماندهی بافت شهرها پرداخته است و تجارب بعضی ازکشورها، احیای بافت قدیم شهرها را مطرح کرده است( نریمانی،8،.(1379 علیزاده، در مقالهای با عنوان" تحلیل کالبدی بافت قدیم شهر بوشهر " در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده است که شهر بوشهر دارای دو بافت جدا از هم است که بدون در نظرگرفتن شرایط اقلیمی شهر، ساخت و ساز در آن صورت گرفته است و باعث شده که شهر دارای نقشهای آشفته باشد و از طرف دیگر، جنگ تحمیلی سبب از بین رفتن این بافت شده است(علیزاده،1386 ،.(123 کوچکی، در پایان نامهای با عنوان" تحلیل ساختار کالبدی - فیزیکی بافت قدیم شهر خرم آباد " به شناسایی ساختار فضایی-کالبدی و شناخت عوامل تخریبکننده و محدود کننده بافت قدیم شهر خرم آباد پرداخته است و به این نتیجه رسید که آنچه سبب فرسوده شدن بافت قدیم شده است، عوامل محیطی و توسعه فیزیکی شهر بوده است( کوچکی،1386، .( 166 وفایی، در پایان نامهای با عنوان " تحلیل فرآیند شکلگیری کالبدی بافت قدیم شهر کاشان " به این نتیجه رسید که علاوه بر اینکه شهرکاشان به عنوان شهرتاریخی شناخته میشود، آنچه سبب تغییر فرم بافت قدیم و فرسوده شدن شده تغییر ساختارکلی شهر از تک هستهای به چند هستهای بوده است(وفایی، 1386 ،.(213 تحقیق حاضر درصدد بررسی بافت فرسوده شهر کرمان و دادن پاسخ کارشناسی به مشکلات و معضلات این بخش شهری است.

2

-2 مبانی نظری تحقیق

بافت قدیم، بافتی است که گرداگرد هسته اولیه شهرها یا بافت تاریخی تنیده شده است. مرحله شکلگیری این بافت به اواخر دوره قاجار یعنی قبل از تغییرات و دگرگونیهای جدید میرسد(مشهدی زاده، دهاقانی ،1373،.(425اصولاً بافت قدیمی و فرسوده، بافتی است که در فرایند زمانی طولانی شکل گرفته و تکوین یافته و امروز در محاصره تکنولوژی عصر حاضر گرفتار گردیده است، چنان چه این بافت در گذشته به اقتضای زمان دارای عملکردهای منطقی و سلسله مراتبی بوده، ولی امروز از لحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی شده و آن گونه که باید و شاید نمیتواند جوابگوی نیاز ساکنان خود باشد(حناچی،1382،.(22 واژه بافت فرسوده در نیمه اول دهه هشتاد با شوک تکان دهنده و ویرانگر زلزله بم با پشتوانههای برگرفته از دهه 70 و حمایتهای نظری متخصصان رشتههای شهرسازی وارد ادبیات جغرافیایی رایج شد. بافت فرسوده شهری را می توان کل و یا آن بخش از فضای شهری دانست که نظام زیستی آن، هم از حیث ساخت و هم از حیث کارکرد اجزای حیاتی خود دچار اختلال و ناکارآمدی شده است(کمانرودی،1386،.(30 آسیب شناسی شهری و شناسایی بافتهای فرسوده و قدیمی از یک سو و شناسایی ریشههای ایجاد چنین بافتهایی از سوی دیگر سبب یافتن راه حلی برای کاهش بافتهای مساله دار در شهر میشوند. بافت فرسوده شهری یکی از موارد مطرح در کلیه شهرهای کشور است که هرکدام متناسب با شرایط انسانی و طبیعی خود نیازمند مداخله و اصلاح است، از آن جایی که بافت فرسوده در اکثر شهرها هسته اولیه شکلگیری شهر را شامل میشود. این امر موجب اختلال در شکل گیری ارتباط و وحدت فضایی بین بخشهای مرکزی، میانی پیرامونی میگردد(شفقی،1376،.(1 بافتهای قدیمی، به دلیل قدمت و فرسودگی و تخریب ناشی از آن و کمبود و حتی نبود تاسیسات و تجهیزات شهری دچار نارسایهایی در پاسخ گویی به نیازهای امروز زندگی شدهاند؛ به همین دلیل، جمعیت بومی ساکن این بافتها به حاشیه شهرها مهاجرت میکنند و مهاجران روستایی و اقشار کم درآمد، جایگزین آنها میشوند. به تبع بی ثباتی اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی در این محلهها پدید میآید و افزایش می یابد، در نتیجه روند فرسودگی و تخریب بافت شهری ادامه پیدا میکند(شماعی و پوراحمد،1384،.(28 در دوره تحولات جدید شهرنشینی و مشکلات ناشی از آن، مراکز و بافتهای تاریخی شهرها بیش از سایر نقاط شهری درمعرض تاثیرات نامطلوب توسعه شهری قرار گرفتهاند، چنان که پیامدهای این موضوع را درسیمای اکثر شهرهای جهان و به ویژه شهرهای ایران، به روشنی می توان دید؛ تا آنجا که لزوم احیای بافتهای شهری در مسیر تحولات جدیدی، ناگزیر مینماید. اهمیت توجه به احیاء و بهسازی بافتهای فرسوده ازجنبههای مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی قابل تعمق و بررسی است و یکی از مهمترین فاکتورهای دستیابی به توسعه پایدار، درونزا و رشد هوشمند است(رهنما، 1388، .(12-13 امروزه با توجه به رشد و گسترش شهرها و آهنگ پر شتاب افزایش جمعیت شهری، نیاز به فضا و مکان برای تامین فضاها و خدمات مورد نیاز شهرنشینان بیش از هر زمان دیگر افزایش یافته است و در راستای پاسخ به این نیاز، توجه به بافتهای فرسوده به عنوان پتانسیل موجود در شهرها بیش از هر زمان دیگر احساس میشود. در ایران غالبا روند اضمحلال شهرها با روند فرسودگی بافتهای قدیم شهری همراه بوده است. مهمترین مساله ناپایداری بافتهای شهری در شهرهای ایرانی زمانی بروز کرد که بافتهای شهری قدیم نتوانست پاسخگوی نیازهای جدید زندگی مدرن و تجددی که از دوران قاجاریه شروع شده بود، باشد(عندلیب ،1389،.(137 هر بافت شهری متشکل از دو بخش عمده می باشد، -1 کالبد( فرم) -2 کارکرد( نقش). بخشهایی از بافتهای شهری که کیفیتهای کالبدی و کارکردی آن ها کاهش یافته و مختل گردیده، بافت فرسوده نامیده میشود. فرسودگی بر دو نوع است، -1 کالبدی و -2 عملکردی. هرگاه فعالیت ها و کاربریها پاسخگوی نیازها باشند ولی کالبد آسیب دیده باشد و یا نظام فعالیتها به هم ریخته، کاربریها مختل میگردد. ولی اگرکالبد حفظ شده باشد، فرسودگی نسبی است و اگر هر دو نوع فرسودگی حادث شود، فرسودگی کامل است(عزیزی و همکاران، 1389 ،.(2 فرسوده شدن بافتهای شهری در گذر زمان را میبایست در فرآیند شهرنشینی و شهرسازی کشور مورد بازخوانی قرار داد. در چنین فرآیندی، رشدهای شتابان نقشی موثر و مداومی را در وسعتیابی شهرها از یک سو و در قدیم و جدید کردن فضاهای قبلی و ما بعد آن از دیگر سو، داشتهاند( باقریان، 1389 ،.(142 توجه به مولفههای کالبدی شهر و استفاده بهینه و مناسب ازاین ویژگیها، میتواند به عنوان ابزار مناسب و قابل درک در دستیابی به توسعه پایدار شهری مدنظرقرار گیرند. در مقابل بسیاری

3

از مولفههای توسعه پایدار شهری که جنبه کیفی دارند ( اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی)، مولفههای کالبدی میتوانند کاملا جنبه عینی داشته و به صورت فیزیکی، جایگاه و نقش خود را به نمایش بگذارند(مشارزاده، و همکاران، 1388 ،5 ).درسالهای اخیر بالاخص در قالب برنامه توسعه چهارم و پنجم توجه فزایندهای به مقوله بافتهای فرسوده شده است؛ به نحوی که با بررسی آنها میتوان دریافت، در حال حاضر ضمن اختصاص هزینههای کلان برای این امر، نهادهای مختلفی نیز مامور شدهاند . به هر حال در سالهای اخیر به کوشش سازمان نوسازی اقدامات گستردهای برای نوسازی بافتهای فرسوده صورت گرفته است( مرکز آمار ایران ،.(1375

- 1-2 فرآیند شکلگیری بافت فرسوده

هر بافت تاریخی در شهر را میتوان بافت فرسوده دانست، ولی هر بافت فرسوده، بافت تاریخی نمیباشد. لذا دامنه شمول بافت تاریخی بشتر از بافت فرسوده است و بافت تاریخی میتواند بافت فرسوده را در بر گیرد ( شماعی ،1380 ،.(64 بافت شهری به عنوان یک مجموعه زیستی همواره به عنوان ارگانیسمی زنده درحال تبادل ارتباطات درونی و بیرونی است. هرمجموعه زیستی متوازن شامل زیر مجموعههای متعددی است و به تعداد پارامترهای شناخته و ناشناختهای که یک مجموعه را متوازن نموده است، زیر مجموعه دارد که در ساز و کار آنها دخیلاند. این بافتها در برگیرنده ارزشهای معماری و شهرسازی و هویت ملی، نمایانگر خاطرات قومی و آثاری متعلق به تمامی نسلهای حاضر و آینده کشور است که در عین حال جایگزین ناپذیر نیز هستند (سرتیپی پور، 1385 ،.(237

مواردی که به عنوان زمینههای فرسودگی و محرکهای به حرکت درآوردن چرخه نامتعادل سازی بافت بر شمرده میشوند، هرچند در ابتدا علت نامتعادل سازی بافت هستند، اما پس از مدتی خود به معلول نیز تغییر شکل میدهند، به عبارت دیگر، این موارد ابعاد مختلف نامتعادل سازی را تشکیل میدهند، از این رو عدم تعادل ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیر ساختی، زیست محیطی و جمعیتی دارد(محمدی و همکاران،1388، .(70 تحقیقات انجام گرفته در زمینه ساماندهی و احیای بافتهای فرسوده شهرهای ایران نشان میدهد که یک خط مشی استانداردی برای احیاء و ساماندهی بافتهای قدیم و فرسوده شهری وجود ندارد، لذا بین دو بافت قدیم در دو شهر، رهیافتها و راهکارهای یکسانی را نمیتوان اجرا کرد، به این ترتیب برای دستیابی به احیای موفقیت آمیز نیاز به شناخت دقیق بافتهای قدیمی هر محله، کشور و شهر داریم( شماعی، 1380 ،.(157 در این میان بهسازی و نوسازی بافتهای قدیم شهری به دلایل زیر ضرورت دارد:

- جلوگیری از رشد افقی شهر(کرمان)، تامین زیر ساختهای مختلف مورد نیاز شهروندان.

- حفظ بافتهای تاریخی در واقع عنصری است که در بیشتر شهرهای ایران، نماد هویت شهر و مردم ساکن در آن است.
- جداکردن بافت فرسوده از بافتهای کهن که ارزش تاریخی دارند.

در واقع در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی، درنتیجه توسعههای بیرویه شهری، سبب شد تا به ندرت بهسازی و نوسازی شهری مورد توجه مسئولان قرار گیرد( پوراحمد، 1384 ،.(333

-2-2 دگرشکلی و ناهنجاری در ساختار شهر کرمان( بافت جدید و کهن شهر)

آنچه که بیننده در نخستین برخورد با شهر احساس میکند، وجود دو بافت متفاوت در کنار یکدیگر است. ویژگیهایی که در بافت قدیم وجود داشت و ناشی از شرایط اقلیمی، سنتهای فرهنگی و اجتماعی و دیگر عوامل سازنده محیط است، در بافت جدید کمتر به چشم میخورد و یا اصلا وجود ندارند. مشکلات بافت قدیم به علت تغییر شرایط زندگی و نظام اجتماعی، نه تنها توسط این بافت حل نشده، بلکه بافت جدید نیز خود مشکلی بر آن افزوده است.چون توسعه شهر به سمت » غرب، شمالغرب و جنوب-غربی« بوده است، لذا برای ارتباط بین شرق و غرب شهر، اجبارا باید بافت قدیم شهر را شکافت. اولین خیابان شرقی و غربی درشمال شهر، از وسط بازار شمالی - جنوبی شهر قدیم گذشته و آن را دو قسمت کرده است. خیابانهای اصلی دیگری نیز هستند که بافت قدیم را میبرد و کمبود سرویسهای شهری در اطراف این خیابانها از مشکلاتی است که این خیابانها در بافت قدیم شهر ایجاد کردهاند. با احداث این خیابانها کوچههای بافت قدیم کاربرد خود را از دست دادهاند ( قربی،1387،.(8 در دنیای اندیشه پردازی در موردمداخله در بافتها و فضاهای کهن شهری، دو گرایش و دیدگاه عمده وجود دارد: کارکردگرایی و فرهنگ گرایی. در دیدگاه کارکردگرایی، اولویت با مقوله اقتصادی بوده و محتوای فرهنگی از جایگاه مناسبی برخوردار نیست. دردیدگاه فرهنگ گرایی بلعکس، شرایط و ارزشهای فرهنگی عامل غالب در شکل دهی فضا تلقی میشود. دیدگاه کارکردگرا فضاهای شهری کهن را از دید مصرفی نگریسته، پس به دگرگونی اعتقاد دارد. درحالی که دیدگاه فرهنگ گرا به این فضاها به دید موزه می نگرد و از این رو امر به حفاظت مینماید( .(Trancik,1981 به طور کلی میتوان بافت کهن شهر کرمان را در حال حاضر در دو بخش عمده مورد بررسی قرار داد که شامل:

الف)- بخش مرکزی بافت این قسمت از بافت کهن که عمدتا شامل بازار و مجموعههای وابسته با آن میگردد، از اهمیت بیشتری برخوردار است و به

علت تراکم آثار با ارزش و حساسیت آن، نیاز به تهیه و اجرای طرح ها و برنامههای حفظ و احیاء خاص با تاکید بر حفاظت به آن دارد.

ب)- بخش حاشیهای شهر

احیاء و بازسازی این بخش از نظر حفظ ارزشهای فرهنگی - سنتی و سازمان فضایی، قابل توجه بوده و ضرورت دارد. این بخش عمدتا شامل محلههای مسکونی قدیمی، مراکز محلهها و بعضی از آثار با ارزش تاریخی میباشند.

در بافت جدید، شمالی - جنوبی بودن اکثر خیابانهای اصلی، استفاده نامناسب از مصالح، به کارنبردن تناسبات صحیح در تقسیمات شهری، تراکم و خدمات شهری و همچنین خانههای مسکونی، نشان دهندهی نوعی هرج و مرج در توسعه شهر و بی توجهی به سادهترین و در عین حال حتمیترین ضابطه موجود، یعنی شرایط اقلیمی میباشد. در صورتی که در بافت قدیم تمام این شرایط رعایت میشده و با به وجود آمدن بافت جدید در کنار بافت قدیم حیات این بافتها نیز به خطر افتاده است.

آنچه سبب متمایز شدن بافت شهرهای مشرق زمین با سایر کشورها شده، این است که این بافتها با توجه به شرایط اجتماعی - اقتصادی، شکل گرفته و حاصل رشد فرهنگ و تمدن شهرنشینی درطی قرون متمادی است. متاسفانه در برنامهریزی توسعه شهری دراین کشورها به این موارد کمتر توجه میشود و عمدتا الگو برداری و توسعه خود به خودی و ساخت و سازهای موجود دراین دسته از کشورها بدون پیوند با گذشته، چیزی جزء هرج و مرج به بار نمیآورد و این الگوها نهایتا محیطی را که تنها می تواند اماکنی به سبک غربی باشد به وجود آورده، که اغلب با شرایط و فرهنگ بومی آنها بیگانه است( غلامی، 1387 ،.(46

شکل(:( 2 بافت فرسوده شهر کرمان شکل(:(3 بافت کهن شهر کرمان

پویایی و زنده بودن بافت کالبدی، روابط اجتماعی و احساسی محکم میان ساکنان، دلپذیر بودن و مطلوبیت محیط زندگی، و بسیاری از دست آوردهای اجتماعی مناسب، یکی از اثرات سیمای شهری مطلوب بوده که در بافتهای قدیمی به طور کامل و قوی مطرح بوده است، اما امروزه تنها نامی از آنها باقی مانده است(طرح تفصیلی، 1371 ،.(83 افزایش بیرویه قیمت اراضی نزدیک به خیابانهای جدید الاحداث به علت هجوم خدمات تجاری از بازار و مراکز محلات قدیم به حاشیه آنها، از مشکلات دیگر شهر است. این افزایش بها، کم و بیش در امر ساختمان و مسکن نیز تاثیر منفی گذاشته و هجوم افراد معین را برای ساخت مسکن در زمان کوتاه مدت و با قیمت ارزان و فروش آنها را برای استفادههای غیر منطقی باعث میشود. آشفتگی بصری و ناهماهنگی بافت با این بناها از مشکلات دیگر این توسعه است. وسعت بافت تاریخی و کهن شهر کرمان بالغ بر 483 هکتار است که 186/8 هکتار آن سطح مسکونی است. جمعیت بافت قدیم شهر، سال به سال و دهه به دهه کاهش یافته ، چنان که در سال 1365 از کل جمعیت شهر که 254786نفر بوده است، تعداد 20912 نفر در بافت قدیم ساکن بودهاند. درحالیکه درسال 1375 از کل جمعیت شهر که 364979 نفر بود، تنها 10971 نفر در بافت قدیم سکونت داشتهاند. کاهش سریع جمعیت در بافت قدیم، انهدام، تخریب و فرسودگی منازل مسکونی و ساختمانهای این بافت را به همراه داشته است. تغییر و تحول مداوم جمعیت بافت قدیم، این بخش از