بخشی از مقاله
چکیده
بافت های فرسوده بخش قابل توجهی از پهنه بسیاری از شهرهای کشورمان را تشکیل میدهند که به دلیل معضلات خاص خود از گستره حیات شهری خارج گشته و به بخش های مسئله دار شهرها تبدیل شده اند. این بافت ها علاوه بر مسائل و مشکلات کالبدی،ابعاد و کیفیات اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی شهر و فضاهای شهری را نیز دچار تنزل نموده و حضور انسان در فضاهای شهری را با معضل روبرو یا مختل میسازند.بنابر این زدوده شدن خاطرات جمعی و افول حیات شهری که به از بین رفتن سرزندگی و نشاط بافت منجر میگردد از عواقب افت شاخصه های کیفی در فضاهای شهری این پهنه های محسوب می شود.
اتخاذ تصمیمات صحیح و منطقی و انتخاب نوع مناسب و متناسبی از مداخله در بافت های فرسوده ،که به ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در این بافت ها نیز بپردازد،جهت بازگرداندن هویت و حیات شهری بدان ها ضروری به نظر میرسد.از آنجا که طراحی شهری به عنوان دانشی که به کیفیات محیط مصنوع میپردازد،از حرفه ها و دانش های دخیل در فرایند طرح بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده محسوب میشود .برخورد اصولی با مسائل بافت های مسکونی بیش از هر چیز نیازمند شناخت وضعیت فعلی بافت های مسکونی است ،امروزه برای محیط های مسکونی ما واژه بافت بسیار برازنده تر از محله است .در این نوشتار طراحی شهری به عنوان حرفه ای فرآیند نگر و راهبردی به دنبال حل مسائل و مشکلات کیفی فضایی درنوسازی بافت های فرسوده به مرحله اقدام گذاشته می شود.
-1 مقدمه
بافت فرسوده شهری
تا قبل از جریان انقلاب صنعتی، تغییرات جوامع شهری بسیار بطئی و نامحسوس بوده و به تبع آن، کالبد شهرها نیز با دگرگونی قابل توجهی مواجه نبود. همگام با تغییرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و فناوری های جدید، بافت های شهری با تغییر شکل و شالوده مواجه گردیدند. چرا که شهر نیز همچون سایر پدیده های انسان ساخت در طول زمان دچار تغییر، تحول، رشد و توسعه می گردد - کریمی، نظم فر، - 1395 این تحولات در شهرها باعث پیداش بافت هایی می گردد که از نظر کالبدی، اجتماعی و فرهنگی با هم متفاوت هستند. که از انها به عنوان بافت های فرسوده نام می برند. ابتدا کشور شده و تا قبل از آن از عنوان محلات قدیمی و غیر بهداشتی استفاده می شده است. - مومنی، - 1395
بافت فرسوده شهری عبارت از بافت هایی است که وجود عوامل و عناصر مختلف دران، کاهش ارزشهای کیفی محیط ایست انسان را فراهم می آورد و نقش ارزش های سکونتی، نوسازی در بافت متوقف می شود ومیل به مهاجرت در جماعت ساکن فزونی می یابد - کریمی، نظم فر، - 1395به عبارتی دیگر بافت فرسوده شهری به عرصه های از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تاسیسات و خدمات وزیرساخت های شهری آسیب پذی بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند. این بافت ها به دلیل فقر ساکنان و مالکین آن ها امکان نوساز خود به خودی را نداشته و سرمایه گذاران انگیزه ای برای سرمایه گذاری در آن ندارند - کریمی، نظم فر، - 1395
بافت های فرسوده شهری با عناوین گونگونی نظیر بافت توسعه نیافته، بافت ناکارآمد، بافت ناپایدار شهری و محلات قدیمی و غیر بهداشتی - نوروزی، - 1387 در ادبیات شهرسازی و مدیریت شهری کشور مطرح شده است. همه این عناوین می تواند صحیح باشد، چرا که اساسا این بافت ها با هر پسوندی، از روند توسعه شهری عقب افتاده اند. به همین جهت در تعریف بافت فرسوده می توان گفت: بافت فرسوده به بافتی از شهر اطلاق می شود که ارزش های شهروندی آن کاهش یافته و ساکنان آن از شرایط زندگی در محل خود رضایت و ایمنی خاطر نداشته و نیازهای اساسی آن ها برآورده نمی شود. - عندلیب، - 1387
-2 تعاریف مرتبط با بافت فرسوده
ارائه تعریف از بافت های شهری که بطور مشخص دچار فرسودگی هستند، قدری مشکل به نظر میرسد.بافت هایی در شهر که تحت عناوین مختلفی، ضعف های کالبدی اجتماعی و اقتصادی آنها بیان می شود متنوع هستند زیرا تقریبا هیچ محدوده شهری بدون مشکل وجود ندارد. - رئیسی ودیگران، - 1386 Inner city یکی از نام هایی است که به نوعی به این بافت ها اشاره می کند: در دهه های 1960 و 70 برنامه ریزان و طراحان محدوده های شهر مابین مرکز شهر و حاشیه شهر بااین عنوان یاد می کردند چراکه در دهه 1970 مسائل شهری به عنوان مسائل شهر درونی مطرح می شد. اما کم کم اصطلاح شهر درونی برای آن بخش هایی از شهر به کار گرفته شد که از سیستم طبیعی رشد و توسعه شهر بازماندند.
عموما یک شهر درونی به منطقه ای اطلاق می شد که دارای خانه های فقیر، میزان بالای بیکاری، اجتماعات ناپایدار و مشکلات اجتماعی بود - توکلی و همکاران، - 2015 بافت شهر عبارت است از دانه بندی و در هم تنیدگی فضاها و عناصر شهر که به تبع ویژگی های محیط طبیعی به ویژه توپوگرافی و اقلیم در محدوده شهر یعنی بلوک ها و محله های شهری بطور فشرده یا گسترده و با نظمی خاص جایگزین شده است - جهانیان، پژوهان، - 1390
بافت شهر ممکن است دچار فرسودگی شود که این مساله باعث بی سازمانی، عدم تعادل، عدم تناسب و بیقوارگی آن میشود - حبیبی و دیگران، - 1386 برخی از صاحب نظران، بافت های شهری را از نظر فرسودگی به دو نوع تقسیم کرده اند: فرسودگی نسبی، که در یکی از عناصر مهم فضای شهری یعنی کالبد یا فعالین رخنه می کند. :2 فرسودگی کامل: که در هر دو عنصر فضای شهری یعنی کالبد و فعالیت رسوخ می کند - حبیبی و مقصودی، . - 1381 بافت های فرسوده شهری، محدوده آسیب پذیر شهر از نظر سوانح و مخاطرات : محیطی بخصوص زلزله از یک طرف و نارساییهای عملکردی، کالبدی، زیست محیطی و اجتماعی-اقتصادی از طرف دیگر است که نیازمند شناسایی دقیق، جامع و مداخله آگاهانه و برنام هریزی شده به منظور ساماندهی آن می باشد.
از مهمترین ویژگی های این بافت ها بویژه بافت های درون شهری که آنها را به حوزه های مسئله دار تبدیل می کند، عدم توازن کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بسیارزیاد بابافت های پیرامونی شان می باشد - عباس زادگان، - 1384 بافت های فرسوده براساس ویژگی های کالبدی به انواع مختلفی تقسیم میگردند که عبارتند از: بافت های ناپایدار، بافت های نفوذ ناپذیر و باف تهای ریز دانه. باتوجه به اینکه ویژگیهای متفاوت هریک از این بافتها، راهکارهای مداخله در آنها نیز باید متناسب با این ویژگی ها باشد. از آنجا که بخش قابل توجهی از بافت های فرسوده همان بافت قدیم شهرها هستند تجسم عینی تمدن و فرهنگ هر جامعه و بستری مناسب برای عرضه و شناسایی شاخص های فرهنگی و تاریخی هر جامعه محسوب می شوند - شماعی و پوراحمد . - 1384
زاغه از دیگر واژه هایی است که به سکونتگاه های با وضع نامناسب کالبدی اجتماعی و اقتصادی اشاره می کند. در ذیل این اصطلاح برنامه های پاکسازی زاغه ها تعریف شده است که از برنامه های اصلی نوسازی شهری در نسل اول خود در آمریکا بوده است . - Cown r,2005 - بافت فرسوده: بافت فرسوده بخش هایی از بافت قدیم را در بر می گیرد که از لحاظ کالبدی، کیفیت بسیار نازلی دارند و با وجود قدمت نسبتا زیاد، از دیدگاه ساختاری و عناصر وابنیه دستخوش تغییر شده اند و از لحاظ کالبدی، معماری و مورفولوژیک واجد هیچ گونه ارزش تاریخی نیستند. در این گونه بافت ها ندرتا به تک بناهای ارزشمند برمی خوریم. - توکلی و همکاران، - 2015
نواحی کهن شهری که در زمان شکل گیری، فضایی پاسخگو به سلسله مراتب نیازهایی ساکنان خود بوده اند، در پی تحولات فن شناختی و تغییر در نیازهای زیستی، اجتماعی و اقتصادی اکنون فاقد عملکرد قوی اند. این نواحی زمانی محل و کانون ثروت و قدرت شهرها بودند، ولی در شرایط کنونی - در اکثر شهرها - از حیث برخورداری از زیر ساخت ها و خدمات شهری ضعیف و از حیث کالبدی نابسامان هستند - بوچانی، . - 1383
-3 روند نوسازی وبهسازی شهری در جهان
اینکه تصور شود که تحولات و توسعه بافت های شهری فقط به دست طراحان و برنامه ریزان شهری رقم می خورد، یک توهم اشتباه است. همچنان که اگر تصور کنیم که تنها خواست مالکان وسرمایه گذاران است که به توسعه های شهری شکل می دهد. - مدنی پور، - 1379 گاهی اوقات بازسازی شهری شامل پاک کردن زاغه ها و بازسازی کل منطقه می شود، ولی امروزه در اکثر مواقع به پاکسازی انتخابی و ایجاد تلفیقی از جدید و قدیم در طراحی این کار صورت می گیرد.
طی دو دهه آخر قرن بیستم، نوع جدیدی از پروژه های نوسازی شهری پدیدار شد. با تغییر ویژگی های جمعیتی حومه ها، تقاضا برای ساختن تسهیلات جدید در مراکز تجاری نیز تغییر پیدا کرد. مراکز شهری جدیدی همانند هسته های سنتی شهرها در حومه ها بوجود آمد. در مواردی این اتفاق به دلیل قرارگیری در کنار مسیرهای ارتباطی مهم ایجاد می شده است. آنچه دراین محدوده اتفاق افتاده، این است که بخش های دو و سه طبقه، جای خود را به ساختمان های بلندمرتبه مسکونی داده اند.این فرآیندها در موارد زیادی با هدایت طراحی شهری صورت پذیرفته اند. - لنگ، - 1386
-4 روند نوسازی شهری ایران
سابقه بازسازی و نوسازی شهرعا در گذشته های دور تاریخی ایران، جدا از نگاره های رایج جهانی نبوده و از همان قدمت و دیرینگی برخوردار است. با این وجود تغییرات فضایی- کالبدی قابل تاملی مقارن رنسانس اروپا - قرن هفدهم میلادی - در اصفهان صورت می گیرد که در نوع خود می تواند سرآغاز فعالیت های نوسازی مدرن شهری در ایران باشد.
