بخشی از مقاله
بررسی معماری مراکز حساس نظامی و غیرنظامی با رویکرد پدافند غیرعامل
چکیده:
امروزه با استفاده از برنامه های جامع مدیریت بحران می توان با بکارگیری اقدامات موثر همراه با طرح های کاربردی و حتی الامکان کم هزینه و چند منظور ه در مرحله آمادگی قبل از بحران، به میزان زیادی از شدت و گستردگی خسارات و تلفات ناشی از خطرات طبیعی(سیل، زلزله) و تهدیدات انسان ساز (جنگ) کاست. درصد احتمال وقوع این خسارات و تلفات بر مراکز حیاتی نظیر مکان های نظامی (پادگان ها، انبارمهمات و تجهیزات، قرارگاه های نظامی، محل اجتماع نیروهای انسانی و ...)-مکان های سیاسی(مقرهای حکومتی،ارگان های دولتی و...)- مراکز خدماتی(بیمارستان ها و...) که انهدام کل یا قسمتی از آنها موجب بروز بحران، آسیب و صدمات جدی در بخش های نظامی، فرماندهی، تولیدی، اقتصادی، پشتیبانی- دفاعی و...می شود بالاست. با توجه به مطالب ارائه شده یکی از این مراکز، محل پادگان ها و استقرار سربازان وظیفه است . در این ساختمان بنا به خصلت وجودی اش باید نظم نظامی حکم فرما بوده و کاربری خود را حفظ کند تا از هر خطر احتمالی مصون و محفوظ بماند.از مهمترین تمهیدات لازم در این زمینه به کارگیری اصول پدافند غیر عامل به عنوان راهکاری جهت کاهش خطر پذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارایی پس از وقوع خطر است که باید د ر سطوح مختلف برنامه ریزی معماری مورد توجه قرار گیرد. در مقاله حاضر ابتدا به تعریف وا ژه پدافند غیرعامل و مبانی نظری آن بر اساس متون مختلف به منظور ارائه راهکار، پرداخته. سپس برنامه ریزی و حتی طراحی معماری در حیطه( فرم- احجام- پلان- نما- بازشوها- سیرکولاسیون داخلی و... )با مبانی پدافند غیر عامل صورت خواهد گرفت.
واژگان کلیدی: پدافندغیرعامل، معماری، پادگان، سرباز خانه، سربازی
-1مقدمه
-1-1 پدافند:
از نظر واژه شناسی، »پدافند« از دو جز »پد « و »آفند« تشکیل شده است. در فرهنگ و ادب فارسی پاد یا پد پیشوندی است که به معانی ضد، متضاد، پی و دنبال بوده و هرگاه قبل از و اژه ای قرار گیرد معنای آن را عکس می کند. واژه آفند نیز به مفهوم جنگ، جدل، پیکار و دشمنی است.
صدری افشار واژه پدافند را از نظر لغوی همتراز با واژه دفاع و مشتمل بر کارهایی که برای پیشگیری از حمله دشمن یا پیروزی او در حمله انجام می گیرد بیان نموده است . او واژه دفاع را فقط دارای معنای نظامی دانسته و معانی زیر را برای آن برشمرده است:
-ایستادگی در برابر حمله یا پیشگیری از پیامدهای آن
-هرعملی برای پیشگیری از پیروزی دشمن یا حریف
-افراد، نیروها یا وسایلی که این کار بر عهده آنهاست مثل دفاع ضد هوایی
بدین ترتیب وی هیچگونه تمایزی میان تعریف دو واژه پدافند و دفاع قائل نشده است . ارتش، پدافند را شامل کلیه اقداماتی می داند که به منظور محدود نمودن آثار حملات دشمن است.
پدافند در مفهوم کلی مجموعه اقداماتی است که بهمنظور دفع، خنثی سازی، کاهش تاثیر اقدامات آفندی دشمن و جلوگیری از دستیابی دشمن به اهداف خودی انجام میگیرد.(طیاری، 1368، (10
امروزه این واژه در ادبیات فنی طیف بسیار وسیع و گسترده ای از مفاهیم و اقدامات برنامه ریزی، طراحی و اجرا را در سه مرحله قبل از بحران ( به صورت آمادگی و هشدار )، حین بحران(به صورت شیوه های مواجهه ) و بعد از بحران (به صورت شیوه های مقابله و مواجهه و بازتوانی) شامل می شود.
در این شرایط نوع خطر و تفاوت های ماهوی سوانح مختلف با یکدیگر از قبیل تفاوت های میان انواع آسیب پذیری و عوامل موثر در آن ، در هریک از انواع سوانح، لزوم ارزیابی خطر، برنامه ریزی، ارائه اصول و تمهیدات مناسب جهت کاهش خطر پذیری در برابر هر یک از انواع سوانح را خاطر نشان می نماید.
پدافند به دو صورت انجام می شود پدافند عامل و پدافند غیر عامل
-1-2پدافند عامل:
پدافند عامل به کارگیری تجهیزات نظامی برای جلوگیری از ورود جنگ افزار های متخاصم به داخل خاک کشور است.(شفیعی، 1368، (12
-1-3پدافند غیرعامل:
پدافند غیرعامل نیز اقداماتی است که موجب کاهش ضرر و زیان در مقابل عملیات های خصمانه جنگ افزار ها ی دشمن و تهدیدات خارجی با هزینه کمتر و بکارگیری ترفند و شیوه های غیر مسلحانه نظیر : استتار و اختفا و ایجاد سرپناه برای تاسیسات مهم و استراتژیک، پوشش، پراکندگی، تفرقه و جابجایی، فریب، مکان یابی و ... انجام میشود و در این نوع پدافند از هیچگونه سلاحی استفاده نمیشود. (شفیعی، 1368، (13 با اجرای آن می توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.
وجه تمایز بین پدافند عامل و غیر عامل را عامل انسان می دان ند. به این معنا که پدافند عامل را ابزاری می داند که نیاز به مدیریت مستقیم و کاربری انسانی دارد و مشتمل بر ابزار و آلات جنگی، سازماندهی، آموزش و مدیر یت نیروهاست که در شرایط عدم حضور انسان، آن ابزار به خودی خود فاقد اعتبار است . در حالی که پدافند غیر عامل را امکانات معماری در زمینه مهندسی جنگ می داند، به گونه ای که بدون ابزار و توانمندی، نیروهای رزمی و دفاعی را افزایش ده د. (شفیعی، 1368، (15 مانند پناه گرفتن درون سنگر یا استقرار در نقاط مرتفع . پدافند غیر عامل نیازی به حضور انسان نداشته و هر کسی آنجا را متصرف شود، راندمان دفاعی بیشتری در جنگ خواهد یافت.
برای اولین بار واژه پدافند غیرعامل در کتاب پناهگاه حفاظتی موقتی دیده ش د. جلوگیری از عوارض شیمیایی . میکروبی. هسته ای در سال 1954 میلادی در ستاد فرماندهی آمریکا، دستور العمل کار قرار گرفت تا جوابگوی پدیده جدید تهاجم شدید و غافلگیرانه اتمی باشد . در این کتاب اصول طراحی پناهگاه و ورودی ها، اطاق تصفیه هوا، معماری داخلی و وسائل داخلی پناهگاه ها مورد بررسی و طراحی قرار گرفته است .
پس از رخداد واقعه 11 سپتامبر، سازمان مدیریت بحران فدرال آمریکا، جهت کاهش خطر تهدیدات تروریستی، به تفصیل به بحث پدافند غیر عامل در معماری پرداخته و تمهیدات متعددی را با توجه به کاربری های مختلف ارائه کرده است و همچنین ایجاد فضای امن پناهگاه ی در هر ساختمان را جهت استفاده در هنگام وقوع انواع خطرهای طبیعی و تهدیدات انسان ساز مورد تاکید قرار داده است.
-1-4دفاع غیر نظامی:
در منابع لاتین، عبارت دفاع غیر نظامی یا دفاع شهری مفهومی دو بعدی دارد . در گروه اول، دفاع غیر نظامی محافظت از غیر نظامیان در شرایط جنگی معرفی می شود و از این رو مشتمل بر بخشی از دفاع ملی است که در پی تمهیدات لازم به منظور کسب آمادگی کافی در برابر هر گونه حمله احتمالی یا باج خواهی از یک کشور می گردد . ( اصغریان جدی، 1383، (23 طبق این تعریف، دفاع غیر نظامی باید ایمنی اکثریت جمعیت غیر نظامی کشور و ادامه حیات آنان در زمان جنگ را تضمین نماید.
دفاع غیر نظامی به صورت سیستماتیک اهداف زیر را دنبال می کند:
-به حداقل رساندن آثار حاصل از حملات نظامی بر جمعیت غیر نظامی
-مقابله فوری با شرایط اضطراری حاصل از چنین حمله ای
-بازیابی و برقراری تسهیلات و خدمات آسیب دیده در نتیجه چنین حمله ای
در این گروه از تعاریف نحوه مواجهه و مقابله با آثار ناشی از حملات نظامی مورد تاکید قرار دارد و از این رو عبارت دفاع غیر نظامی از نظر مفهومی معادل با عبارت پدافند غیر عامل محسوب می گردد.
در گروه دوم دفاع غیر نظامی بر محافظت از شهروندان در برابر آثار بلایا تاکید می نماید و بنابراین طیف اهداف، اقدامات و روش های مقابله، گسترش می یابد . به همین دلیل می توان تعریف اخیر از دفاع غیر نظامی را یک تعریف عام محسوب نمود که پدافند غیر عامل بخشی از آن محسوب می گردد. ( اصغریان جدی، 1383، ( 25 برای مثال در کشور سوئیس دفاع غیر نظامی به معنای برنامه ریزی برای مقابله با آثار حوادث طبیعی و غیر طبیعی و نجات دادن جان مردم و ایجاد فضای امن چه در زمان وقوع حملات نظامی از سوی دشمن و چه در هنگام بروز حوادث ناگوار طبیعی همچون سیل، زلزله، طوفان، آتش سوزی و ...( در زمان صلح) تعریف می شود.
همچنین در کشور آلمان، دفاع غیر نظامی، محافظت از افراد با بکارگیری روش های غیر نظامی در مقابل خرابی های ناشی از جنگ و نیز در پیش بینی های ضروری در زمان صلح تعریف شده است . (شفیعی ، 1368، (19 طبق این تعریف، دفاع غیر نظامی در زمان جنگ جز لا ینفک پدافند غیر عامل و در زم ان صلح عنصر مهمی در مدیریت بحران محسوب می شود . در این راستا هدف اصلی از پدافند غیر عامل در زمان جنگ انجام اقدامات پیشگیرانه و تهیه ملزومات محافظت از افراد خودی در داخل مرزهای ملی تعریف شده است.
در سال 1977 میلادی تمهیدات قانونی بین المللی در قالب پروتکل I ژنو چارچوب حقوقی لازم به منظور نحوه رفتار با غیرنظامیان در زمان جنگ و نیز وظایف دول جهان در زمینه ارائه و اجرای طرح ها و برنامه های دفاع غیرنظامی را فراهم نمود. این پروتکل دلالت بر لزوم انجام اقدامات معینی به منظور دفاع از غیرنظامیان و تضمین محافظت از آنان در زمان جنگ است.
کشورهای مختلف جهان به منظور تامین محافظت از شهروندان خود در برابر انواع بلایای طبیعی و انسان ساز، روشهای مختلفی را به تناسب دیدگاه غالب در زمینه مقابله غیرعامل با بحران، نوع بحران و امکانات در دسترس بکار می گیرند. اهم این روش ها عبارتند از :
پیشگیری و هشدار مشتمل بر هشدار و اعلام خطر، ایجاد پناهگاه ها مواجهه مشتمل بر تخلیه یا استقرار در پناهگاه ها امداد و نجات
بررسی دیدگاههای فکری تعدادی از کشورهای پیشرفته در امر محافظت از غیرنظامیان در برابر تهاجم های نظامی گویای آن است که از دیدگاه پدافند غیرعامل، یک طرح کارآمد می بایست تلفات جانی را به حداقل ممکن کاهش دهد، خسارات زیربنایی را به حداقل برساند و ابعاد و دامنه آسیب ها را هر چه بیشتر محدود نگاه دارد.
پدافند غیرعامل در ایالات متحده امریکا دارای ابعاد بسیار گسترده ای است . گرچه تاکید اصلی در این زمینه بر افزایش فوق العاده توان تهاجمی و بازدارندگی است،(شفیعی، 1368، (27 ولی دیگر اقدامات و تمهیدات پدافندی نظیر مقابله با شرایط حین و پس از وقوع حمله عمدتا حملات هسته ای نیز دیده شده اند . این تمهیدات کلیه مراحل عمل در پدافند غیرعامل مشتمل بر آمادگی (اعلام خطر)، مواجهه (تخلیه عمودی یا افقی محل)، مقابله (نجات و کاهش دامنه آسیب ها) و بازتوانی پس از وقوع حمله را در بر می گیرد.
-2معماری:
معماری یا مهرازی هنر و فن طراحی و ساختن بناها، فضاهای شهری و دیگر فضا های درونی و بیرونی برای پاسخ هماهنگ به نیازهای کارکردی و زیباشناسانه است. در ساده ترین و ابتدایی ترین تعریف، به معماری به عنوان یک حرفه و فن نگریسته میشود که براساس آن یک فضا به طور عمده باید براساس کارکرد بنا و اصول سازه و فن ساختمان و سپس شرایط محیطی، طراحی و ساخته شود . معماری براساس این تعریف بیشتر به عنوان یک تخصص فنی، حرفه ای و اجرایی مورد توجه قرار میگیرد. این نگرش در بسیاری از مراکز آموزشی در کشورهای آلمان و اتریش دیده می شود و بر پایه آن معماری و عمران بسیار نزدیک به هم دیده می شود.
در تعریف دوم، معماری به صورت عمده، به عنوان یک حرفه و رشته فنی ـ هنری نگریسته می شود که بر پایه آن در طراحی یک فضا، افزون بر جنبه های سازهای و فنی باید به نکات و خصوصیات هنری فضاکاملاً توجه کرد.
آرایش فضاهای ساختمانی و نحوه ارتباط آنها با اطراف می تواند امکانات ویژه ای را برای نجات جان افراد ایجاد نموده و باعث بهبود عملکرد سیستم و کاهش آسیب پذیری آن گردد . تعیین طرح هندسی بنا، موقعیت بازشوها، نحوه دسترسی ها و همچنین پیش بینی فضای امن به عنوان فضایی چند عملکردی برای هر ساختمان در زمان صلح و جنگ بر عهده معماری می باشد. معمار باید با توجه به کاربری بنا و نیازهای آن فضا هایی را طراحی نماید که علاوه بر عملکرد پدافندی در زمان جنگ، در زمان صلح نیز کاربری مناسبی داشته باشد.
-2-1 پدافند غیرعامل در معماری:
رعایت ملاحظات پدافند غیر عامل در طراحی معماری، به عنوان یک ابزار ، قدرت دفاعی را بالا می برد و نیاز به امنیت را به خوبی پاسخ گویی می کند . معماری و شهرسازی به عنوان یک واسطه، قدرت دفاعی را بالا می برد و در ارضای نیاز به امنیت در سلسله مراتب پله ای مازلو اثر مثبت داشته و باعث بقای انسان می گردد . برای مثال اثرات موج انفجار ناشی از بمباران هوائی ، نه تنها باید در برنامهریزی کلان یک مجتمع زیستی منظور گردد، بلکه باید در جزئی ترین حوزه مهندسی مانند ساخت درب و پنجره و جنس مصالح ساختمان مانند شیشه نیز به صورت همه جانبه و متعادل بررسی شود تا طرح "پایدار" باشد. (اصغریان جدی، 1383، (33 تدابیر پدافند غیرعامل در معماری و شهرسازی می تواند علاوه بر کاهش خسارات تهدیدات انسان ساز (جنگ و بمباران هوایی و ...)، جهت کاهش خطرپذیری در برابر انواع خطرات طبیعی نیز مفید واقع شود . تلفیق طراحی پدافند غیرعامل، برای مقابله با خطرات طبیعی مانند زلزله علاوه بر تهدیدات انسان ساز، در زمان صلح و جنگ، باعث "پایداری" طرح دفاعی می گردد . . (اصغریان جدی، 1383، (37
-2-2الزامات معماری در پدافند غیرعامل:
با توجه به مراحل تهاجم دشمن که شامل شناسایی، حضور، بازشناسی، نشانه روی، ایراد خسارت و فرار است، به کارگیری هریک از این الزامات و عوامل در طراحی پدافند غیرعامل به نوبه خود در یک یا چند مرحله از مراحل تهاجم دشمن خلل ایجاد کرده و دشمن را از دستیابی به هدف ناکام خواهد گذاشت . الزامات معماری در جدول به گر وه های خاصی طبقه بندی شده است. این گروه ها عبارتند از :
برنامه ریزی: شامل مکان یابی و آرایش استقرار، موانع، پراکندگی و مدیریت ساخت و بهره برداری اغتشاش در دید دشمن شامل ضد مراقبت دید دشمن شامل استتار ، اختفاء و عوامل فریب طراحی: شامل معماری داخلی، فضاهای چند عملکردی، ورودی و خروجی های معمولی و اضطراری، مرمت پذیری ، نمای داخلی و خارجی ساختمان ساخت: شامل شبکه های زیرساخت ، تاسیسات و استحکامات
