بخشی از مقاله
خلاصه
تسهیلات حساس، مراکزی هستند که محور و منشأ تمام تحرکات، فعالیتها و قدرت کشور میباشند. این مراکز به دلیل اهمیت بالای خود همواره در معرض تهدیدهای نظامی بوده و از این رو، مورد توجه هستند. صرف نظر از وجود تهدیدهای عامدانه، بروز مخاطرات طبیعی نیز برای این تسهیلات میتواند پیامدهای گستردهای را به همراه داشته باشد و پایداری و عملکرد سیستم را برای مدتی طولانی با چالش روبرو کند.
بر این اساس لازم است تا تسهیلات مختلف موجود در یک سیستم بر اساس چارچوبی جامع مورد ارزیابی قرار گیرند و میزان اهمیت آنها مشخص گردد. این اولویتبندی در تخصیص صحیح منابع در مواقع بحران نقشی کلیدی ایفا میکند. علاوه بر این، شناسایی تهدیدهای پیش روی یک سیستم و ارزیابی آنها در تعیین تهدیدات محتمل بسیار تأثیرگذار خواهد بود.
با توجه به راهکارهای مختلف جهت مقاومسازی این تسهیلات، لازم است استراتژی مناسب مقاومسازی با در نظر گرفتن تهدیدات محتمل برای هر یک از تسهیلات حساس، تعیین شود تا حداکثر بازدارندگی را برای سیستم به دنبال داشته باشد. چارچوب معرفی شده در این مقاله رویکردی جامع و یکپارچه به این موضوع داشته و ضمن بررسی جامع مطالعات پیشین در این زمینه، بهطور مختصر به نحوه پیادهسازی این مفهوم در بستر فناوری اطلاعات اشاره کرده است. لازم به ذکر است که چارچوب معرفی شده، استفاده از روشهای مختلف تصمیمگیری چندمعیاره را جهتکمّ یسازی قضاوتها و نیز منطق فازی را به منظور رفع ابهامات موجود در هر یک از تصمیمگیریها، پیشنهاد میدهد.
.1 مقدمه
پدافند غیرعامل و تابآوری از موضوعاتی است که در سالهای اخیر پژوهشگران و مدیران عملیاتی به طور قابل ملاحظهای به آن پرداختهاند و به شکلهای مختلفی در توسعه دانش و به کارگیری دستاوردهای آن اهتمام میورزند. تاکنون برای عبارت پدافند غیرعامل تعاریف متعددی ارائه گردیده و به عنوان یک تعریف کلی پدافند غیرعامل به دفاعی گفته میشود که متکی به تجهیزات و تسلیحات نظامی نیست. اغلب نظریه پردازان داخلی، پدافند غیرعامل را با تأکید بر بعد دفاع پیشگیرانه در برابر حملات دشمن - عامل انسانی - تعبیر کردهاند
در پدافند غیرعامل شهری، اهداف و مأموریتهای پدافند غیرعامل از اهداف کلان و کلی بر موارد مربوط به شهرها و جامعه شهری تمرکز پیدا میکندخصوصاً. اینکه حمله به شهرها در طول جنگ به عنوان یکی از موارد عمده تأثیرگذار بر امنیت شهرها مطرح بودهاند. لذا لازم است مدیران جامعه و شهرها برای وقوع چنین حوادثی آمادگی کامل داشته باشند تا آسیبهای وارده کاهش یابد
با توجه به ابعاد و روشهای گوناگون جنگها، پدافند غیرعامل نیز طیف وسیعی از اقدامات و روشها را به منظور مقابله با اثرات ناشی از آنها در بر میگیرد. در حال حاضر، روشها و تدابیر پدافند غیرعامل را به طور کلی میتوان شامل مباحث مکانیابی، مقاومسازی و استحکامات، پراکندگی، جابجایی، موانع و دسترسی، استتار، اختفا و فریب، تحرک و پوشش دانست - نشریه شماره یک پدافند غیرعامل، . - 1384 در این روش، باید شیوهها، ابعاد گوناگون و گستره وسیع تهدیدات، تهاجم و حمله دشمن مورد بررسی قرار گرفته و برای تکتک آنها با ارائه بهترین راهکارها در قبل و نیز در حین وقوع، تدبیر نمود.
آسیبپذیری از مفاهیمی است که در پژوهشهای مرتبط با پدافند غیرعامل بسیار به کار رفته است. بنا به تعریف میزان خسارت و صدمات ناشی از عوامل و پدیدههای بالقوه و یا بالفعل خسارت زا نسبت به نیروی انسانی، تجهیزات و تأسیسات با شدت 0 تا 100 درصد را آسیبپذیری میگویند
امروزه بحرانهای طبیعی را تابعی از خطر و آسیبپذیری میدانند و شدت یک بحران را به صورت حاصلضرب خطر و آسیبپذیری قلمداد میکنند و عامل اصلی که باعث شکلگیری بحران میشود، آسیبپذیری و »شرایط و وضعیت سیستم واقع در معرض خطر« است. بنابراین، با پذیرش تعیینکنندگی آسیبپذیری در شکلگیری بحرانهای طبیعی و خسارات جبرانناپذیر، ضرورت شناخت و فهم بهتر آسیبپذیری و انجام اقدامات متناسب با تهدیدهای احتمالی برای نیل به جامعهای پایدار و سازگار با بحرانهای طبیعی و غیرطبیعی بهخوبی روشن و آشکار میگردد.
اجتناب ناپذیر بودن وقوع جنگها در طول تاریخ بشری و وقوع حداقل 4 جنگ مهم در حریم مرزهای کشورمان پس از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ما را بر آن میدارد که همواره با انجام اقدامات و تدابیر مؤثر پدافندی، خود را آماده مقابله با تهدیدهای دشمن کنیم. رعایت اصول پدافند غیرعامل بهویژه اصل مکانیابی برای تأسیسات و مراکز ثقل - حیاتی، حساس و مهم - که بیشتر در شهرها قرار دارند، سبب جلوگیری از بروز خسارتهای زیاد به این مراکز در زمان بروز جنگ خواهد شد
مراکز استراتژیک یا مراکز ثقل طبق تعریف، مراکز و کاربریهایی هستند که به عنوان یک هدف بالقوه و ارجحیت دار برای حمله از طرف دشمن محسوب میشوند. با این حال روش تعیین مراکز ثقل در راستای اولویتبندی آنها از اهمیت خاصی برخوردار است. برای شناسایی مراکز ثقلعموماً میتوان به تئوریهای نظامی مربوطه استناد نمود. معروفترین تئوری در این زمینه مدل پنج حلقه واردن است. در این تئوری، مراکز ثقل یک کشور، به صورت سیستمی همانند اعضای یک بدن قلمداد گردیده و در صورت انهدام هر یک از مراکز ثقل، سیستم، پیکره و کالبد کشور مورد تهاجم فلج گردیده و قادر به ادامه فعالیت و حیات نخواهد بود.
بر اساس بخش 1016 قانون میهنی آمریکا - P.L. 107-56 - با عنوان »قانون حفاظت از تأسیسات حیاتی سال «2001، تأسیسات حیاتی شامل مواد غذایی، آب، کشاورزی، سیستمهای بهداشتی و خدمات اورژانسی، انرژی، حمل و نقل، بناهایملّی و نهادها، بانکداری و تأمین مالی، اطلاعات و مخابرات، صنایع دفاعی، پست و کشتیرانی هستند
یکی از گامهای مهم در فرایند طرحریزی و اجرای اقدامات پدافند غیرعامل، سنجش آسیبپذیری این مراکز در چینیجاهای شهری و اثرگذاری آنها بر بافت شهری است. بدین ترتیب جهت اجرای این کار، اولویتبندی مراکز استراتژیک از اهمیت برخوردار است. به منظور اولویتبندی مراکز استراتژیک روشهای مختلفی قابل پیشنهاد است، برای این منظور میتوان از روش ارزیابی اولیه، روش ماتریس SWOT، روشهای تصمیمگیری چندمعیاره و غیره بهره برد.
موحدی نیا با تدوین ماتریس معیارهای اولویتبندی مراکز ثقل، یک روش سریع و مناسب را پیشنهاد میکند - موحدینیا، . - 1386:88 وی معتقد است مراکز استراتژیک را میتوان به سه دسته به شرح زیر تقسیم نمود:
مراکز حیاتی - Vital - ، مراکزی هستند که در صورت انهدام کل یا قسمتی از آنها موجب بروز بحران، آسیب و صدمات جدی و مخاطره آمیز در نظام سیاسی، هدایت، کنترل و فرماندهی، تولیدی و اقتصادی، پشتیبانی، ارتباطی و مواصلاتی، اجتماعی، دفاعی با سطح تأثیرگذار سراسری گردد.
مراکز حساس - Critical - ، مراکزی هستند که در صورت انهدام کل یا قسمتی از آنها، موجب بروز بحران، آسیب و صدمات قابل توجه در نظام سیاسی، هدایت، کنترل و فرماندهی، تولیدی و اقتصادی، پشتیبانی، ارتباطی و مواصلاتی، دفاعی با سطح تأثیرگذاری منطقهای گردد.
مراکز مهم - Important - ، مراکزی هستند که در صورت انهدام کل یا قسمتی از آنها، موجب بروز آسیب و صدمات محدود در نظام سیاسی، هدایت، کنترل و فرماندهی، تولیدی و اقتصادی، پشتیبانی، ارتباطی و مواصلاتی، اجتماعی، دفاعی با سطح تأثیرگذاری محلی گردد
بر این اساس وی معیارهایی را برای ارزیابی مراکز ثقل معرفی کرده و آنها را به چند حوزه فرعی تقسیم میکند که خود شامل چند شاخص خرد میشود و برای هر یک ارزش کمی خاصی اختصاص داده میشود. مجموع نمرات 100 بوده و کاربری مورد نظر در مجموع بین صفر تا 100 را کسب میکند.
در این مقاله، طبق تعاریف فوق، منظور از تسهیلات حساس، مراکز حیاتی و حساس میباشند.
2. پیشینه پژوهشی
همانطور که اشاره شد موضوع آسیب پذیری به شکلهای مختلفی در ادبیات پژوهشی به کار رفته است. - کامران و همکاران - 1392 در مقالهای تحت عنوان شکل گیری شهر قدرت و شهر بازدارنده با بهره گیری از مبانی پدافند غیرعامل با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و بهره گیری از متد دلفی به تعیین مبانی کلی پدافند غیرعامل در شهرسازی پرداختهاند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که پراکندگی، پوشش، استحکامات و قدرت سازی از اصلیترین اصول در ایمنی بوده است. همچنین مکانیابی مناسب اهداف، کاهش عرصههای آسیب پذیر، اختلال در شناسایی، کاهش اهمیت و مطلوبیتهای محیطی میتواند مبانی اصلی در رویکردهای پدافند غیرعامل باشد.
در پژوهش حسینی امینی و همکاران - 1389 - با عنوان ارزیابی ساختار شهر لنگرود جهت برنامه ریزی پدافند غیرعامل با استفاده از تکنیک SWOT، به شناسایی مراکز راهبردی جهت ارائه راهکارهایی در ارتباط با افزایش پایداری دفاعی شهر لنگرود متناسب با نیازهای دفاعی- امنیتی شهر و ویژگیهای جغرافیایی آن پرداخته شده است.
نتایج نشان میدهد که در حال حاضر شهر لنگرود فاقد یک برنامه جامع دفاعی جهت تأمین امنیت شهر و شهروندان در زمان حملات احتمالی از سوی دشمن میباشد. به طور مشابه اسماعیلی شاهرخت و تقوایی - 1390 - نیز در پژوهش خود با بهره گیری از روش تحلیل سلسله مراتبی به شناخت عناصر آسیب پذیر شهر بیرجند با رویکرد پدافند غیرعامل پرداختهاند. نتایج پژوهش نشان میدهد که تاکنون در طرحهای شهری تهیه شده در سطح شهر بیرجند، به مقوله پدافند غیرعامل و اصول آن از جمله پراکندگی، استتار، اختفاء و پوشش توجهی صورت نگرفته است.
- عزیزی و برنافر - 1390 با بررسی ناحیه یک از منطقه 11 شهر تهران، فرآیند مطلوب برنامه ریزی شهری در حملههای هوایی از دیدگاه پدافند غیرعامل را مورد توجه قرار دادهاند. طبق یافتههای این پژوهش، فرآیند مناسب برنامه ریزی به منظور کاهش آسیب پذیری بافتهای شهری را میتوان شامل چهار مرحله اصلی تدوین اهداف، شناخت وضع موجود، تحلیل آسیب پذیری و تدوین راهبردها دانست.
در پژوهش انجام شده توسط - برنافر و افرادی - 1393 مراکز حیاتی، حساس و مهم شهر بندر انزلی با استفاده از روش CARVER اولویت بندی شدهاند، سپس با تشکیل ماتریس SWOT، راهکارهای دفاعی از دید پدافند غیرعامل ارائه گردیده است.
- غلامی و همکاران - 1393 نیز مراکز ثقل اداری-خدماتی شهر بوئینزهرا را بر اساس اصول پدافند غیرعامل تحلیل نمودهاند. پژوهشگران با استفاده از ماتریس CARVER، 42 مرکز اداری- خدماتی شهر را در دسته بندی حیاتی، حساس و مهم قرار دادهاند که این مراکز در انطباق با اصول پدافند غیرعامل و مسئله دفاع شهری مکانیابی نشدهاند.
