بخشی از مقاله
بررسی نقش معماری و طراحی محیطی در پیشگیری از جرم با تاکید بر رویکرد CPTED
چکیده
امروزه با بالا رفتن آمار جرائم، بخصوص در محیط های شهری از یک طرف و آگاهی به پیشگیری قبل از وقوع جرائم از سوی دیگر، انتظار میرود تا متخصصان رشته هایی چون طراحی محیطی و معماری، به واسطه ماهیت میان رشته ای و ارتباطی بین دانشهای گوناگون که در رابطه با شهر و مدیریت آن دخیل هستند، ب ه رویکردهای معطوف به کاهش و بازدارندگی از جرائم، توجهی خاص را مبذول دارند . بر این اساس رویکردهای جلوگیری از جرائم از طریق طراحی محیطی در حوزه منظر، شهر و مسکن مورد توجه برنامه ریزان و طراحان حوزه معماری و شهرسازی قرار دارد . در مقاله حاضر پس از ذکر مقدمه ای بر انگیزه ها و ضرورت های نظری در حوزه امنیت عمومی شهری، به نقش کلیدی طراحان منظر و معماران در کاهش و پیگیری از جرائم شهری در رویکرد CPTED اشاره میشود و مفاهیم، اصول، پارادایمها و استراتژیهای این رویکرد به اختصار مورد اشاره قرار میگیرد.
روش تحقیق پژوهش حا ضر تحلیلی و اسنادی است که به تبیین محتوایی و مکانیسم کارایی این رویکرد در محیط های شهری کنونی ما توجه خواهد کرد . در نهایت نتایج پژوهش حاضر نشان از آن دارد که میتوان بر این نکته تاکید کرد که از طریق طراحی محیطی و معماری، از میزان وقوع جرایم شهری کاسته میشود که در مقاله حاضر در قالب راهکارهای اجرایی و راهبردی مورد اشاره قرار خواهد گرفت.
واژههای کلیدی: امنیت، فضای قابل دفاع، CPTED، جرم، طراحی محیطی
-1 مقدمه
امنیت را، میتوان حقی بنیادین و پیش نیازی برای ابقا و ارتقای رفاه و سلامت مردم دانست. بر اساس تئوری نیازها در هرم مازلو 1 (روانشناس آمریکایی)، امنیت یکی از نیازهای ضروری و پایه ای برای تعالی انسان تلقی میشود و درست بعد از نیازهای فیزیولوژیک انسان که برای تداوم حیات ضرورت دارند، قرار گرفته است . در مجموع، ارتقاء این مولفه بر سلامت انسانها و در نتیجه جامعه تأثیر مستقیمی میگذارد. زندگی در شهرها، به عنوان متراکمترین سکونتگاه های انسانی، همواره با پیچیدگیهایی همراه بوده است. تجمع گروههای
نامتجانس انسانها درکنار یکدیگر، مسبب بروز مشکلاتی
نظیر ناامنی می گردد. در شهرهای سنتی، ثبات زندگی اجتماعی و اشتراک شدید افراد در آداب و رسوم، عرف و سنت، مانع بزرگی برای رفتار مجرمانه محسوب میشده است. اما با صنعتی شدن جوامع،شکل 1، هرم نیازها، مازلوورسوم اجتماعی و قوانین اخلاقی، قدرت دیرین خود را از دست داده اند . صرف نظر از تناقضات اجتماعی، تضادها و
محرومیت ها، فقر و نیاز مالی نیز در شهرها عامل مهم دیگری است که میتواند بروز رفتارهای کجرو در جامعه را به دنبال داشته باشد. بررسی و تحلیل نقش عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در بروز جرم خیزی و ناامنی فضاهای شهری اگرچه ضرورت بسیار دارد، اما توجه به نقش فضاهای شهری در تشدید جرم خیزی موضوعی است که کمتر مورد توجه قرارداشته است؛ در صورتی که مطالعات و تجارب موجود، گویای آن است که ویژگیهای کالبدی یک فضای شهری می تواند تاثیر به سزایی در کنترل رفتارهای اجتماعی شهروندان داشته باشد. از سوی دیگر در شهرهای جدید با توجه به حضور جمعیت زیاد و تراکم ساختمان ها و عدم وجود پیشینه ذهنی در ساکنین این شهرها، احتمال بروز ناامنی، بیش از دیگر شهرهاست . عدم تأمین امنیت در شهرها، موجب بروز ناهنجاریهای اجتماعی از یکسو و عدم توفیق فضاهای شهری در جذب شهروندان از سوی دیگر خواهد شد . این امر برنامه ریزان و طراحان را به فکر ایجاد راهکارهایی برای تأمین امنیت در شهرها انداخته است که رویکرد پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی((CPTED از جدیدترین و کارآمدترین این راهکارها است. رویکردهای جدید طراحی محیطی بر این نکته تاکید دارند که با توجه به ساخ تار کالبدی فضاهای شهری و تدوین و اعمال ضوابط ویژه در آنها، میتوان به میزان گسترده ای از ارتکاب جرائم شهری جلوگیری کرد که این امر از طریق کاهش ظرفیت بالقوه طبیعی مناطق شهر در جرم خیزی و یا امکان دهی به وقوع جرم، امکان تحقق میابد. ضرورت تحقیق حاضر را میتوان در این مهم خلاصه کرد که امروزه کمتر به ظرفیت بالقوه مناطق شهری در کاهش و یا جلوگیری از جرائم دقت میشود و مهم تر از آن نقش طراحان محیط و معماران در پیشگیری از وقوع جرم از طریق طراحی هایشان به خوبی تبیین نگشته است و شاید برخی از طراحان تا حدی با این امر بیگانه باشند. بر این اساس است که باید طراح شهری یا معمار، در فرایند طراحی و جایگزینی فضایی، چه در مقیاس شهری یا در حد پلان ساختمان به این نکته توجه داشته باشد که از طراحی فضا بدان گونه که امکان نظارت عمومی را کاهش میدهد و یا نحوه دسترسی به مناطق جرم خیز را افزایش میدهد، جلوگیری بعمل آورند.
۲- پیشینه پژوهش
آغاز بروز تظریات در خصوصی افزایشی امنیت در قضاهای انسان ساخت با توجه به طراحی محیطی را می توان از دهه ۶۰ به بعد میلادی در امریکا دانست. در اثر فعالیتهای افرادی چون جین جیکوبز با کتاب "حیات و مرگ شهرهای بزرگ امریکا"، انجل با کتاب "پیشگیری از جرم از طریق طراحی شهری "اسکار نیومن با کتاب "فضای قابل دفاع " و کتاب سی آر جغری با عنوان "پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی " مطرح شد (محمودی جانکی و قورچیبیگی، ۱۳۸۸ :۳۴۹). در سال ۱۹۶۹ برای اولین بار، نظریه ای به نام CPTED توسط سیار جفری مطرح شد و در سال ۱۹۷۳ اصطلاح دیگری توسط اسکار نیومن تحت عنوان "فضای قابل دفاع" مطرح گردید . از اواسط دهه هشتاد میلادی با شکل گیری نظریه جرمشناسی محیطی و نظریه های دیگری چون "پنجره شکسته " مبانی تظری پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیچلی نیز قوت بیشتر یافت. نظریه پنجره شکسته که توسط ویلسون و کلینگ در سال ۱۹۸۲ مطرح شد. طبق ابن نظریه نگهداری و حفظ اموال به مانند نظارت، کنترل ورودیها و قلمروگرایی به راهبردهای نظریه CPTED افزوده شد (محمودی جانکی و قورچی بیگی،۱۳۸۸: ۳۵۰) روهها و گرینبرگ در سال ۱۹۸۴ مطالعاتی در مورد محلات در شهرها انجام دادند . آنها در مطالعه خود رابطه بین جرم و دسترسی های مختلف واحدهای همسایگی را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که طراحی و برنامهریزی مناسب محیط ساخته شده دسترسی به واحدهای همسایگی را کاهش می دهد. از دهه ۱۹۹۰ به بعد نیز به علت مشاهده نتایج این رویکرد در افزایشی امنیت و کامنشی جرم، مطالعات بسیاری در این حوزه صورت گرفته است.
۳- تعاریغ و مفاهیم مرتبط رویکرد CPTED
رویکرد حاضر را می توان طراحی کارآمد و به کار گیری بهینه کلیه عناصر موجود در محیط مصنوع به منظور کاهش جرا ئم شهری دانست که به طور مستقیم و غیر مستقیم در ارتقام کیخیت زندگی و افزایش رضایتمتدی شهروندی و بهبود رفاه و سرمایه اجتماعی تاثیر بسزایی دارد. (2000 Crowe: TD)
s مرکز بین المللی جرایم . آن را طراحی و استغاده مناسب از محیط ساخته شده برای کاهش یا جلوگیری از جرائم و بهسازی کیغیت زندگی می داند. در بررسی و مرور سوابق پژوهشی این رویکرد همواره تعاریغی وجود دارد که به صورت ناگسستنی همراه تمام پژوهش ها و طراحی ها آمده است. سه تعریف همیشگی در ارتباط با رویکرد حاضر را میتوان در تعاریف مربوط به جرم، امنیت و فضاهای قابل دفاع، خلاصه کرد. در ادامه، برای آشنایی بیشتر با موضوع: به ارائه تعاریق مختصری از این سه مغهوم خواهیم پرداخت.
فرهنگ معین امنیت را این چتین تعریف می کند: ایمن شدن، در امان بودن، تداشتن بیم و بی بیمی، امنیت،
احساس آرامش و اطمینان از عدم تعارضی به جان، مال و حقوق انسان است. این ارزش انحصاری، یکی از ضرورت های زندگی قردی و اجتماعی محسوب می شود. در گذشته برای امنیت بیشتر، مکان هایی با موانع طبیعی و جغرافیایی از قبیل رودخانه ها، کوه ها و دره ها انتخاب می شدند. روش فکری طراحی، بعدها تکامل پیدا کرده و سبب ساخت. موانع گوناگون، حصارهای اطراف شهرها و خندق های اطراف شهرها شد. که حریم امنی را برای شهر و ساکنان آن ایجاد میکرد. به این ترتیب شهر از تعرضی بیگانگان و ورود اخراد ناخواسته ی بیگانه مصون می شد .
فضای قابل دفاع
فضای قابل دفاع، واژه ای است برای مسلسله ای از نظام های قضایی : شامل موانع واقعی و تمادین، حوزه های تغوذ تعریف شده و امکان مراقبت بیشتر که به همراه هم، یک محیط را به کنترل ساکتین در میلةرد. فضای قابل دفاع در یک محیط مسکونی به گوته ای سامان داده میشود که امنیت خانواده ها، همسایگان و دوستان را تامین کند (1972 .Newman) فضای قابل دقایع ابزاری برای دوباره سازی محیط مسکوتی شجری ما به صورت قابل زتدگی و قابل کنترل است. متهی این امر ته بوسیله پلیسی، بلکه توسط جوامع انسانی با سهیم شدن در زمینه های عمومی صورت می گیرد (1972 .Newman. نیومن ادعا کرد چهار عنصر فضای قابل دفاع به صورت انغرادی و در کنار هم، به ایجاد محیط شهری امن تر کمک می نمایند: ۱- قلمرو: محیط قیزیکی می تواند به ایجاد مناطق معین تحت تأثیر قلمروها کمک کتد و این متاطق می تواتند حسی از مالکیت و نگرانی مالکاته را برای ساکنین تداعی کتتد ۲- نظارت: طراحی محیطی را می توان جهت ایجاد فرصتهای نظارتی برای ساکنین بکار برد. ۳- ایزولاسیون: طراحی می تواتد ادراکی از متحصر به قرد بودن پروژه جداسازی باشد . ۴- تصویرساختمان: نامناسب بودن مکان وتهایتا تصویری کلی از مکان را بیان کند. مغیوم قضای قابل دفاع در محیط مسکوتی عمومی (دولتی)، به وسیله ایجاد یک رابطه قطعی بین میزان جرم و طراحی شهری بسط یافته است.
جرم
جرم1 همواره در جوامع انسانی وجود داشته است. تعریف آن، چنان بدیهی به نظر می رسد که گویی همه آنرا می دانند. اما در مورد اینکه آیا همگان واقعا تعریف جرم را می دانند و یا دولتمردان و قانون گذاران آن را می شناسند، تردید وجود دارد. برخی افراد، ایده روشنی در خصوص ماهیت واقعی و دامنه جرم و رفتار مجرمانه دارند. تعریف زیر از نسخه تجدید نظر شده چاپ نهم فرهنگ دانشگاهی وبستر2، ما را در درک بهتر مفهوم جرم یاری می دهد.
جرم، عبارت است از انجام عمل یا مبادرت به انجام عملی که بر حسب قانون ممنوع است و یا ترک وظیفه ای که بایستی انجام می شده، به گونه ای که انجام دهنده یا ترک کننده عمل، به موجب قانون، مسئول بوده و باید مجازات شود. این تعریف دامنه وسیعی از اعمال ممنوع شده قانونی را در بر می گیرد.
-3 حوزه به کار گیری رویکرد CPTED
به طور کلی، جرایم به دو حوزه اجتماعی و کالبدی تقسیم می شوند که بر قابلیت های شهر، از بعد فیزیکی و کنترل و بازدارندگی آن در بعد رفتارهای مجرمان تأکید دارد.
1. در حوزه اجتماعی، به بازدارندگی جرایم از طریق رفتارهای شهری مبتنی بر روانشناسی محیطی توجه می شود.
2. در حوزه کالبدی، بازدارندگی جرایم در محیط کالبدی از طریق ضوابط و استانداردهای طراحی بررسی می شود.
منودار1، حوزه بکارگیری رویکرد CPTED، ماخذ: نگارنده
نمودار-2 حوزه بکارگیری رویکرد CPTED، ماخذ: نگارنده
-5 اصول CPTED برای تامین امنیت
نظریه CPTED بر این مبنا بیان شده است که می توان با طراحی مناسب و کاربردی در محیط، از ارتکاب جرم، پیشگیری کرده، علاوه بر بهبود کیفیت محیطی زندگی، بر ترس ناشی از جرم نیز غلبه کرد
(Crowe,2000) این نگرش را میتوان نوعی رویکرد هدفمند، در جهت طراحی کارآمد و هوشمندانه از مولفه های محیطی با بکارگیری بهینه محیط مصنوع در کاهش جرائم دانست که به طور موثری در افزایش سرمایه اجتماعی، بهبود کیفیت زندگی و افزایش رضایت مندی شهروندی و در نتیجه بهبود رفاه اجتماعی تاثیر بسزایی دارد. (پورجعفر و همکاران، (74 :1387 این نظریه دارای شش رکن است که به بررسی و تشریح آنها خواهیم پرداخت.
.1 قلمروگرایی:
روشی از طراحی است که بر تقویت افکار مالکانه تاکید می کند و یک احساس مالکیت در استفاده کنندگان قانونی آن فضا به وجود می آورد که در نتیجه ی آن، فرصتهای جرم از بزهکاران، با استفاده از ایجاد مانع برای استفاده کنندگان غیرقانونی کاهش می یابد. (بیاترستمی و همکاران،(6 :1389
.2 نظارت:
نظارت بر سه گونه است: غیررسمی یا طبیعی ( از طریق پنجرهها)، رسمی یا سازمان یافته و مکانیکی. نظارت طبیعی به معنای توانمندسازی محیط شهری از طریق در معرض دید قرار گرفتن و آسانی نظارت است. نظارت رسمی نیز نظا رتی است که توسط نیروهای رسمی، نگهبانان و یا پلیس صورت می گیرد . در نظارت مکانیکی مهم ترین بخش، توسعه روشنایی و نورپردازی شهری است.
نمودار-3 انواع نظارت در رویکرد CPTED، ماخذ: نگارنده
.3 کنترل دسترسی:
برای پیشگیری در طراحی و نوسازی محیط شهر، نوعی نظارت و کنترل عملکردها و همچنین تشریک مساعی مورد نیاز است.(رحمت، .(110 : 1388 کنترل دسترسی ها را می توان به صورت خلاصه در حفاظت از ورود و خروج های محیط کالبدی دانست.
.4 سخت کردن آماج جرم:
آماجها و اشیایی که معمولا مورد تخریب یا سرقت واقع می شوند، به نحوی طراحی شوند که در برابر جرم مقاوم بوده، از تخریب یا سرقت مصون بمانند.(محمودیجانکی و قورچیبیگی، (362 : 1388
.5 تصویر و نگهداری از فضا:
با تعمیر و نگهداری مناسب از مبلمان شهری و تابلوها و علائم شهری و چراغهای روشنایی و محوطه سازی، علاوه بر بهینه سازی هزینه های شهری، می توان از بالا رفتن ظرفیت مناطق در جرمخیزی نیز کاست.(پورجعفر و همکاران،(77 :1387
.6 فعالیتهای حمایتی:
ترغیب مردم به انجام برخی فعالیت ها در فضاهای عمومی، مانع بروز جرم است.(حکمت،(110 : 1388 فعالیتهای حمایتی، استفاده از طراحی به منظور تشویق ساکنان در جهت استفاده و حضور بیشتر درفضاهای عمومی است .(محمودی جانکی وقورچیبیگی،(363 : 1388پژوهش های انجام شده حاکی از آن است که در اماکنی که طراحی محیطی و یا بازسازی فضاهای کالبدی رخ داده است، این طراحی و بازسازی محیط کالبدی، سبب شده تا به طور قابل توجهی میزان جرایم، کاهش یافته و مسائل مرب وط به بزهکاری و بینظمی اجتماعی در این محدوده به حداقل برسد.
نمودار-4 شاخصهای اصلی رویکرد (Cozens , 2005:346) CPTED
با توجه به آنچه تا به حال عنوان شد، با شناخت شاخص های اصلی رویکرد CPTED می توان به بیان راهکارها و پیشنهاداتی در قالب این رویکرد پرداخت. اما باید این نکته را ذکر کرد که پیاده سازی راهکارهای مربوط به این رویکرد در هر منطقه و سایت به خصوص باید با توجه به پتانسیل های همان فضا ارائه شود . آنچه در ادامه در غالب جدول راهکارها(جدول (1 مشاهده می کنید، صرفا راهکارهای کلی و جامع در خصوص پیشنهادات مربوط به طراحی می باشد.
