بخشی از مقاله
چکیده- ارزیابی میزان کارآیی سازمان یکی از مهمترین عوامل در پیشرفت سازمان بوده به گونهای که با شناسایی دقیق نقاط ضعف و قوت بر آنها فائق آمده و موفقیت هرچه بیشتر سازمان را تضمین میکنند. از آنجایی که دهیاریها بعنوان رکن اصلی مدیریت روستایی به پایان یک دهه فعالیت خود نزدیک میشوند، ارزیابی میزان کارآیی آنها سهم زیادی در توسعه روستایی بازی میکند. در تحقیق حاضر که هدف تحلیل سلسله مراتبی عملکرد دهیاران در مدیریت روستایی بخش طرهان از توابع شهرستان کوهدشت میباشد، با پیمایش میدانی به گردآوری دادهها و با روش توصیفی –تحلیلی و استفاده از تکنیک AHP و نرم افزار Exper choice به تحلیل دادهها پرداخته شده است. در پایان به این نتیجه رسیدیم که دهیاران تا حدود زیادی در توسعه روستایی بخش طرهانموفق بوده ولی موانعی بر سر راه آنها وجود دارد که عمدتاً منابع مالی و کمبود مشارکت مردم است که به ترتیب کمک دولت و بسیج مردم به رفع آنها کمک خواهد نمود.
1. مقدمه
مدیریت روستایی در واقع فرایند سازماندهی و هدایت جامعه و محیط روستایی ازطریق شکل دادن به سازمانها و نهادها است. این سازمانها و نهادها وسایل تامین هدف های جامعه روستایی هستند. مدیریت روستایی فرایند چند جانبهای است که شامل سه رکن، مردم، دولت و نهادهای عمومی است. در این فرایند با مشارکت مردم و از طریق تشکیلات و سازمان های روستایی و برنامه ها و طرح های توسعه روستایی تدوین و اجرا گردیده و تحت نظارت و ارزشیابی قرار می گیرد.[1] در قالب این تعریف کلی می توان اهداف خرد زیر را برای مدیریت روستایی در نظر گرفت:
-1نوسازی و بهسازی محیط فیزیکی روستایی؛
-2 هدایت و نظارت بر فرایند عمران روستایی؛
-3 ارتقای شرایط کار و زندگی.[2] هدف مدیریت روستایی دستیابی به توسعه و به دنبال آن توسعه پایدار روستایی است.[3] پس مدیریت روستایی دارای نقاط مشترکی با اهداف توسعه روستایی و توسعه پایدار است که عبارتند از:
1 تأمین نیازهای اساسی؛
-2 افزایش تولید و امنیت غذایی ؛
-3 کاهش فقر؛ -4 افزایش درآمد؛
-5 حفظ محیط زیست؛
-6 توسعه فرصتهای شغلی؛
-7 افزایش مشارکت و اعتمادبهنفس. [4] این اهداف مشترک مبتنی بر اصول بنیادینی است که هیچ کشوری نمیتواند آنها را نادیده بگیرد؛ یعنی برآیند این اصول و اهداف باید منجر به عدالت به ویژه عدالت مکانی شود .[1] بنابراین هدف کلان مدیریت روستایی، حرکت برای رسیدن به وضعیت مطلوب با استفاده از توانهای بالقوه و بالفعل موجود در روستا ، هم سو با بهبود وضعیت جامعه روستایی است.
[5] یکی از اهداف پایهای مدیریت روستایی برطرف کردن نیازهای اولیه روستاییان است. از آنجا که انسانها براساس جامعه ای که در آن زندگی می کنند و محیطی که از آن تأثیر میپذیرند دارای نیازهای متفاوتی اند، بنابراین مدیریت روستایی در روستاهای مختلف به شکل متفاوتی عمل میکند و الگوی مدیریتی ثابتی برای تمام روستاها استفاده نمیشود. مدیریت موفق مدیریتی است که به کسب هدف های سازمان یا چیزی بیش از آن میانجامد و موفقیت واقعی مدیر در گرو اثربخشی فعالیت برای کسب هدف و کارایی است.
بنابراین برای ارزیابی میزان موفقیت یک مدیریت - یا مدیر - باید به اهدافی که یک سازمان یا نهاد در پی آن است توجه کرد و براساس میزان دستیابی به آن اهداف موفقیت مدیریت را ارزیابی نمود.[6] در این مقاله مدیریت روستایی در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی-زیست محیطی مطرح شده است و اهمیت هریک از این شاخصها و مولفههای آنها یکی از راههای تشخصی میزان موفقیت دهیاران در مدیریت روستایی میباشد. به همین دلیل هدف این پژوهش تحلیل سلسله مراتبی عملکرد دهیاران در شاخص های سه گانه مدیریت روستایی میباشد. از اینرو سوآل مورد نظر نیز به این صورت مطرح میشود: تحلیل عملکرد دهیاران در شاخصهای سهگانه مدیریت روستایی به چه ترتیبی میباشد.
2. روش تحقیق
مطالعه حاضر به مانند اغلب پژوهشهای جغرافیای اجتماعی کمی و میدانی است و از نوع توصیفی- تحلیلی است که بهروش پیمایشی انجامگرفته است. جامعهآماری این تحقیق، روستاییانی هستند که در بخش طرهان زندگی میکنند. ابزار گردآوری داده-های این تحقیق پرسشنامه بود که برای تعیین پایایی پرسشنامه، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. ضریب محاسبهشده برای این پرسشنامه برابر ·/815 بود که در تحقیقات علوم انسانی این مقداررضایتبخش میباشد.
حجم نمونه درسطح خطای 6 درصد و دقت 0/15 برابر168 نفر برآورد شد. در این پژوهش از روش نمونهگیری تصادفی دردسترس استفاده شده است. بدین ترتیب-که با مراجعه به روستاهای منطقه مورد مطالعه، از روستاییان به-طورتصادفی نمونهگیری بهعملآمد. در قسمت تحلیل نیز با کدگذاری و ارزشگذار داده های هریک از سه مولفه مذکور در محیط نرمافزار Experchoise به تحلیل بر اساس روش تحلیل ذوجی پرداخته شده است.
3. مبانی نظری
درکشورهای مختلف جهان و ازجمله ایران در زمان یکجانشین شدن گروههای انسانی و پس از شکاگیری نخستین سکونتگاههای انسانی یا روستاهای اولیه، هم از سوی دولتها و هم از سوی ساکنان، برنامه ها، روشها و نهادهایی برای اداره روستاها وجود داشته است. بدیهی است که این واحد اجتماعی ، به لحاظ وجود مناسبات اجتماعی، اقتصادی و پایبند بودن افراد به قوانین اراضی و مدنی نمیتوانند از از تشکیلات سازمان مدیریتی بینیاز باشند.
[7] ای ن روشها، قرار و مدارها، نظامات و... پس از شکل-گیری نی از به ای ن قواعد و روشها در زمینه بهرهبرداری از منابع طبیعی - آب، خاک و پوشش گیاهی - و نیز در زمینه تنظیم روابط اجتماعی میان گروههای انسانی ایجاد و برقرار گردیدهاند.[5] با ای ن روند در گذشته افراد و نهادهایی در روستا عهدهدار اداره روستا بودهاند که میتوان به شیوههای خاص ارباب-رعیتی و وجود افرادی چون مباشر و یا نماینده مالک و افراد دارای جایگاه پایینتر مانند جارچی، می راب و دشتبان و در دوره پس از مشروطه ظهور نهاد کدخدایی در مدیری ت روستا را ذکر کرد.
[8] در زمان پس از انقلاب اسلامی نیز با براندازی نظام کدخدایی و به دلیل شکلگیری روابط و مناسبات پیچیده اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در روستا به تأثی از جوامع بزرگتر و نی ز به دلیل پیچیدگی ها و تحولات خاص، حاصل از پیوندهای شهری-روستایی، نظام مدیریت روستایی نیز متحول گردید. در ابتدای انقلاب اسلامی از سوی جهاد سازندگی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی نهادهایی در نواحی روستایی ایجاد شدند و تا حدودی توسعه روستایی را رونق دادند. اما در دهه 70 با تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید آن دهیاران بعنوان مدیران جدید توسعه روستایی در قالب نظام نوین مدیریت روستایی پا به عرصه مدیریت و توسعه روستایی گذاشتند.
.3,1 دهیاران بعنوان مدیران توسعه روستایی
دهیاری سازمانی است که بخشهایی از مدیریتمحلی روستا را بر عهده دارد. اگر چه قانون تاسیس دهیاریها و نیز اساسنامه تشکیلات و سازمان دهیاری ها، هیچکدام تعریفی از سازمان دهیاریها ارائه ندادهاند، ولی با نگاهی کلی به شیوه انتخاب دهیار، از طریق شورای اسلامی روستا، وظایف و اختیارات دهیار، به خوبی مشخص میشود که سازمان دهیاری نهادی مستقل که به اتکای مشارکت اهالی، در چارچوب مدیریت محلی فعالیت میکند.
[9] هدف دولت از دایر کردن دهیاری در روستاها، تعریف مدیریتهای مستقل روستایی در زمینه اداری و مالی است که بتواند به روستاها خدمات بدهند. وظایف دهیاری به سه طبقه اصلی، وظیفه اداری، وظیفه خدمات روستایی و وظیفه عمران روستایی تقسیم می شود.[9] دهیاری ها از بدو تشکیل تاکنون با استفاده از همیاری و مشارکت مردم و کمک - های دولت به منظور رفع نیازمندیهای عمومی، جمعآوری زباله، ارائه خدمات عمومی و توسعه معابر اقداماتی انجام دادهاند. اجرای طرح هادی، برنامه خدمات عمومی و برنامه خدمات اجتماعی - اقتصادی، سه فعالیت عمده دهیاریها را تشکیل می دهد .[1] این سه فعالیت عمده دهیاریها در چارچوب توسعه روستایی قرار می گیرند.
.3,2 شاخصهای سهگانه مدیریت روستایی
در فرآیند توسعه پایدار می توان مدیریت روستایی را در سه بعد اصلی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در نظر گرفت، که هر یک از این ابعاد دارای جنبه های خاص خود هستند و اهداف مدیریتی در آنها منتفاوت است[10] در ذیل به توضیح ابعاد سه گانه مدیریت روستایی میپردازیم.
بعد اقتصادی: در بعد اقتصادی هدف مدیریت ایجاد فضای مناسبی برای توسعه اقتصادی است که طی آن کارآیی، عرضه کالا و خدمات مورد نیاز افزایش می یابد و به تبع آن سطح زندگی و رفاه عمومی ترقی پیدا می کند. بنابراین در محیط روستا، هدف مدیریت اقتصادی تأمین سرمایه، تأمین تغذیه، جلوگیری از خروج سرمایه، ایجاد زمینه اشتغال، کارآفرینی، تأمین بازار برای فروش کالاها و خدمات تولیدی و کنترل میزان مصرف، مدیریت عرضه و تقاضاست.
بعد اجتماعی: در بعد اجتماعی، هدف ایجاد زمینه مناسب برای توسعه انسانی است که شامل تغییرات متوالی و مستمر در بدست آوردن الگوهای یک زندگی مطلوب برای کلیه افراد یک منطقه یا کشور با در نظر گرفتن استعدادهای بالقوه افراد و مکانهای زیست آن است.
بعد زیست محیطی: یعنیبا مدیریت مناسب اثرات مخاطرات طبیعی و مخاطراتناشی از فعالیتهایغیر طبیعی مردم در زندگی انسان کاهش می یابد.[11]
اگر زمینه های توسعه پایدار را در بخش های زیست محیطی، فعالیتهای اقتصادی و فعالیتهای اجتماعی در نظر بگیریم در این بخشها زمینههای همکاری و تعامل گستردهای بین دهیاری، شورا و تعاونیها میتواند برقرار باشد. مدیریت روستا میتواند با آموزش مردم زمینه را برای توسعه پایدار فراهم نماید. همچنین از طریق فرهنگسازی، ایجاد روحیه تعامل، تحمل مشارکت گروهی و ایجاد اعتماد به نفس برای روستاییان میتواند کارساز باشد. یعنی استفاده از مشارکت گسترده همه مردم در یک نظام مدیریتی مشارکتی و سیستمی با استفاده از امکانات دولت و مردم و همچنین تسهیلگری مدیران روستایی میباشد.
4. روششناسی و بحث
با توجه به اینکه هدف تحقیق، تحلیل سلسله مراتبی عملکرد دهیاران در مدیریت روستایی است، یافتههای حاصل از پرسشنامه با استفاده از تکنیک - AHPتحلیل سلسله مراتبی - ، که یک روش تصمیمگیری گروهی در محیط های پیچیده میباشد، مورد ارزیابی و پردازش قرار گرفته است. اساس این روش تشکیل درخت سلسله مراتبی تصمیمگیری است. هر مسئله تصمیمگیری را میتوان در قالب یک درخت طراحی کرد.
سطح اول این درخت، هدف تصمیمگیرنده را نشان میدهد و اولویتگذاری گزینههای رقیب برای دسترسی به این هدف است. سطح یا سطوح میانی نشان دهنده ی ملاکه ا و معیارهای مورد نظر برنامهریزان برای دسترسی به هدف در سطح یک است و سطح آخر آن گزینههای در دسترس برای دستیابی به هدف را نشان میدهد.[12] مراحل مختلف تحقیق به این صورت است:
-1 تهیه ساختار سلسله مراتبی
-2 تشکیل جدول مقایسه ذوجی
-3 محاسبه میانگین عددی
-4 محاسبه وزن نسبی معیارها و گزینه-ها
-5 بهبود تصمیم و تلفیق. در ادامه پژوهش جهت اولویت بندی شاخصهای کارکردی دهیاران ابتدا بر دو اساس -1 مطالعات انجام شده در زمینه عملکرد دهیاران -2 بر طبق اساسنامه وظایف دهیاران 9 معیار انتخاب شدند که عبارتند از: الف- اقتصادی - توسعه فرصتهای شغلی، توسعه گردشگری روستایی، سند دار کردن املاک - ب-اجتماعی - کیفیت آرد و نان، کاهش اختلافات محلی، معرفی خانوارهای بی بضاعت به کمیته امداد و بهزیستی - ج- کالبدی-
