بخشی از مقاله
برنامه ريزي فضاي سبز در راستاي پايداري محيط زيست شهري (با تاکيد بر مناطق گرم و خشک )
خلاصه
ايجادفضاهاي سبز به منظور مناسب سازي شرايط محيطي،موجب شکل گيري جوامعي پويا همراه با تعاملات اجتماعي مناسب خواهدشد. فضاهاي سبزدربرقراري سه رکن توسعهپـايدارکه شامل پايداري زيست محيطي،اقتصاديواجتماعي اسـت ، نقش مهمي بر عهده دارند.
درپايداريزيستمحيطي، محيطي راپايدارميدانيمکهميزانقابلقبوليازمساحتآن به فضاهاي سبزاختصاص يابد . اين مقاله با رويکرد توصيفي تحليلي،با تکيه بر مطالعات کتابخانهاي به بررسي انواع فضاهاي سبزشهري،سرانهها، استانداردها و نقش آنها در پيشبرد اهداف پايداري پرداخته و سپس به معرفي گونه هاي بومي سازگار با اقليم گرموخشک ميپردازد. در پايانبا بررسي تجارب کشورهاي پيشرو ، به ارائهي راهکارهاي عملي و کاربردي در عرصههاي تصميم سازي جهت کاهش بحرانهاي زيست محيطي در مناطق گرموخشک کشور ميپردازد.نتايج اين پژوهش نشان دهنده اين است که استفاده ازگونه هاي گياهي بومي و برنامه ريزي صحيح فضاي سبزشهري باعث تنوع ،زيبايي وارتقاي اکولوژيکي محيط خواهد شد و درنهايتپايداري زيست محيطي شهرها را به همراه خواهد داشت .
١. مقدمه
فضاي سبز به عنوان بخش مهم ي از اکوس يستم هاي پيچيده شهري خدمات اکوس يستم ي مهم را عرضه م ي کند،ومنافع فراوني را درجوامع شهرياز نظر زيست مح يط ي،زيبايي شناسي،ارائه خدمات تفريحي، و اقتصاديارائه مي کند[١].
در دوران معاصر،باشدت روز افزون معضلات محيطي در شهر، سعي برآن است که در طراحي فضاهاي شهري،ارتقاءکيفي و پايداري و حفاظت ازساختارهاي طبيعي درشهرمورد تاکيد قرارگيرد .
ازاين رو مهمترين اصل براي سازماندهي فضاهاي شهري،ايجاد سازگاري و توازن ميان بستر طبيعي،بستر فرهنگي واجتماعي شهراست.
با به وجود آمدن بحرانها يا نرژيو زيست محيطي در دهه هفتا دميلادي، دانشمندان،طراحان و سياست مداران با انگيزه هاي اقتصادي و همچنين نگراني هاي زيست اقليمي ،اقدام به برپايي کنفرانس ها،تشکيل کميسيون ها وارائه راهکارهاي متعددي کردند که يکي از مفاهيم جديد مطرح شده توسعه پايدارميباشد .باادامه روند تاثيرات انسان درمحيط زيست همچون گرم شدن کره زمين ،نازکشدن لايه ازون ،انقراض گونه هاي جانوري وگياهي ،افزايش توليد زبالهو پرشدن مدفن زباله ها،آلودگي هاي آب ،هوا،خاک وبارانهاياسيد ي،جامعهامروزنيازشديدتريبهبهرهگيريازراهکارهايتوسعهپايداراحساسميکند.[٢]
همانطور که مي دانيمپايداريشهردرگرو همخواني وهماهنگيميانجنبههايکالبدي،اجتماعيومحيطزيستياست ومحيط زيستبهعنوانبسترتوسعهنقشبسزاييدرروندشکلگيريشهرهاداشتهوبهرهمنديازمحيطزيستسالمواکوسيستمهايپايدارنهتنهاتامينکنندهنهاده -
هايلازمدرفرايندتوسعهاست ،بلکهفراهمکنندهمحيطيمناسببرايزيستنبشروشرکتمناسباودراينفرايندخواهدبود[٣].تفکر توسعه پايدار با هدف حفظ و ارتقاي محيطزيست و به علت کسب امتياز نسل حاضر وآينده از طريق توسعه هايي که نيازهاي زمان حاضر را بدون اينکه توانايي نسل آينده را براي دست يافتن به خواسته هايشان مورد معامله قرار دهد، پايه گذاري شده است . رعايت اين تفکر بدين معني نيست که منظر نبايد به هيچ وجه تغيير کند.تحقق اين خواسته غيرممکن است ، حتي اگر ضروري باشد، زيرا تغيير در منظر اجتناب ناپذير است . زمين به طور ذاتي ، منبعي براي زيست بوده و در بيشتر کشورهاي پيشرفته و تقريبا به طور انحصاري با مداخله ي انسان در فرايندي طبيعي مديريت مي شود. تغييرات در مديريت زمين و آثار حاصل از ساير انواع توسعه در اين پهنه سيما و خصوصيات زمين را تغيير مي دهد.به طور مشابه مناظر شهري، در طي زمان احيا مي شوند. زيرا ساختمان ها جايگزين و يا اضافه مي شوند و کاربري اراضي تغيير يابد[٤]
توسعه شهري پ ـايدار ، سلامت اجتماعي و اکولوژِيکي بلند مدت شهرها را بهبود بخشد .[٥] و از آنجاکه يکيازمهمتريناهدافتوسعهپـايدار نيزتوجهبهمحيـطزيست ،جهتدستيابيبهپـايداري اکولوژيکياست ،دراينراستابهاستفادهازفضاهايسبزدرمحيطزندگيتوجهويژهشدهاست . شهرها به عنوان جايگاه اصلي فعاليتهاي انساني و بزرگترين مصرف کننده منابع طبيعي ، نميتواند جدا از محيط خود به گونهاي موثرعمل کند. يک شهر براي موثر و کارآمد بودن بايد محيط را در برنامه ريزي و مکانيزم هاي مديريتي خود بگنجاند.بنابراين رسيدن به بالاترين پايداري ممکن در شهرها، امري حياتي است . شهرها بايد نمونه هايي از انسجام و هماهنگي زيست محيطي باشند.شـهر پـايدار، بي هويتي ، بي روحـي و دوري از طـبيعت را از شهـر مي گيرد و محيـط هايي قابل پيـاده روي، فعال ، پـرتحـرک و سرزنــده تحويـل مي دهد[٦]زيرا شهر پايدار شهري متناسب با شأن انسان و طبيعت که انسان ، طبيعت و محيط زيست اصل اساسي آنند مي باشد.تحقق شهر پويا يک اتفاق يا رويداد نيست که يکباره اتفاق بيفتد،بلکه يک فرايند پويا و هدفمند است که در طول زمان و با برنامه ريزي تحقق مي يابد و هدف آن ارتقاء سطح حيات انسان است و نياز به هوشمندي، تجربه ، شناخت و خلاقيت دارد.يک شهر پايدار بايد چارچوب ارزشي و اخلاقي متفاوتي از شهرهاي کنوني را در خود متبلور سازد.چنين شهرهايي بايد توجه خود را از کميت هاي مادي معطوف به کميت هاي معنوي نمايند که نتيجه اين امر يک زندگي مرفه تر و پرمعنا تر و لذت بخش تر خواهد شد. [٧]
از آنجا که فضاي سبز از مراکز مهم خدمات رساني در شهرها هستند و همچنين ازمهم ترين عوامل موثر در شکل دهي به پايداري شهرها هستند [٨]و با توجه به تاثير آن در تلطيف هوا، سامان بخشي به فضاها، محل استراحت و تفريح شهروندان و ... وحل مشکلات شهري نظير آلودگي هاي هوا، صوتي و بصري که جوامع بشري امروزه با آن دست به گريبانند، ضرورت انجام پژوهش هايي در زمينه کاربري فضاي سبز به عنوان يکي از بنيانهاي اساسي محيطزيست و ارائه راهکارهائي در جهت حفظ و نگهداري آن ضرورتي اجتناب ناپذير به نظر ميرسد. همچنين برنامه ريزي و طراحي فضاهاو مناظر شهري بدون توجه به مسايل ،ضوابط ،معيارها،استانداردها و الگوهاي مطلوب و بهينه جهت گسترش ،توسعه و حفظ فضايسبزشهري ممکن نيست .بنابراين بايد متناسب با شرايط طبيعي هر منطقه از گونه هاي گياهي متناسب و سازگار با آن منطقه درتوسعه فضاي سبز استفاده کرد.در مناطق گرم و خشک ايران به دليل شرايط نامناسب طبيعي مانند دماي بالا،بارش کم ،خاک هاي شور،گچي ،آهکي و..بايد نوع خاصي از گونه هاي گياهي و طراحي فضاي سبز در اين مناطق به کار گرفته شود.دراين تحقيق سعي بر اين بوده که ضمن بررسي اشکال فضاي سبزشهري و معرفي گونه هاي گياهي مناسب جهت بکارگيري در فضاي سبز شهري مناطق گرم و خشک (جنوب ايران ) به ارائه راهکارهايي در جهت پايداري محيط زيست شهري پرداخته مي شود.
٢. انواع فضاهاي سبزشهري
در يک تقسيم بندي کلي،فضاهاي سبز شهري به چهار دسته عمده تقسم مي گردند که عبارتند از:
٢.١-فضاي سبز عمومي
اين نوع از فضاي سبز واجد بازدهي اجتماعي هستند و توسط عموم مردم در گذران اوقات فراغت ،تفريح و مصاحبت با دوستان و گروه هاي اجتماعي و فرهنگي مورد استفاده قرار مي گيرد.[٩]
٢.١.١- پارک ها و باغات
شامل پارک هاي شهري ، باغ ها و پارکهاي حومهاي رسم ي و با هدف فراهم کردن تفريح وسرگرمي غ يررسم ي و رويدادهاي اجتماع ي است .[١٠]
٢.١.٢- فضاهاي سبز طب يع ي و ن يمه طب يع ي
شامل درختزار، جنگل کاريهاي شهري ، بوته زارها، مراتع ، تالاب ها،روان آب ها،زم ين هاي باير با هدف حفاظت از ح ايت وحش ، حفاظت از تنوع زيست ي ،آموزش و آگاه ي هاي زيست مح يط ي است .[١٠]
٢.١.٣- راهروهاي سبز
دالان ها ، کريدور يا راهروهاي سبز شامل دو مس ير در کنار کانال ها و مسيرهاي لبه رودخانه ،فضاي بلا استفاده اطراف خطوط راه آهن که تامين کننده فضاي باز در شهر و روستاست مي باشند، اين نوع از فضاي سبز مي تواند يک نقش استراتژيک به عنوان مس ير هاي تفريح ي در طول تراف يک آزاد راه ها و به عنوان فضاي باز محل ي ايفا کنند.[١١]
٢.٢-فضاي سبز نيمه عمومي
فضاهاي سبزي که بازدهي اکولوژيکي دارند ولي استفاده کنندگان آن نسبت به فضاهاي سبز عمومي محدودترند،بنابراين واجد بازدهي تام اجتماعي نيستند.محوطه باز بيمارستانها،ادارات دولتي و... در اين دسته قرار مي گيرند. [٩]
٢.٢.١- فضاي سبز آرامش بخش
اين نوع از فضاي سبز در جهت برطرف کردن خواسته هاي تفريح يساکنين در سطح محله عمل مي کند و به دليل نزديکي به خانه و اي محل کاردر کاهش فشارهاي ساکنين و نيرو بخشي به آن ها کمک مي کند.همچنين در بهبود ظاهري مناطق مسکوني و اداري،کاهش هزينه سفر موثر مي باشد.[١٢]
٢.٣-فضاي سبز خصوصي
فضاهاي سبزي که بازدهي اکولوژيکي شهر را افزايش داده ،اما فاقد بازدهي اجتماعي هستند مانند فضاهاي سبز واحد مسکوني.[١٣]
٢.٤-فضاهاي سبز خياباني
نوعي از فضاي سبز که درختکاري حاشيه باريکي از پياده روها،زمين هاي پيرامون بزگراه ها و خيابان ها را شکل مي دهد.[١٣]
٣. نقش فضاهاي سبز در پايداري محيطي شهرها
امروزهرشدصنعتوافزايش روزافزونجمعيت شهــرهاوگرايش
بهساختوسازهايسودگرايانهمنجربهانهدامطبيعتوفضاهايسبزشهريوناديدهگرفتنمنظرشهريگرديدهاست و از آنجا که منظرشهري
،هنريکپارچگيبخشيدنبصريوساختاري،بهمجموعهساختمانها ،خيابانهاومکانهايياست کهمحيطشهريراميسازند پس
برايدميدنروحتازهبهکالبدشهروشهروندان ،والتيامپيوندگسيختهانسان ،شهر،طبيعت بايستياصولايجادپايداريمحيطي،رابهکاربست [١٤]
توسعهپايداردارايسهاصلپايداريمحيطزيست ،اقتصاديواجتماعياستکهفضاهايسبزدربرقراريهريکازايناصولنقش مهمي بر عهده دارد.
ايجادفضاهايسبزبهمنظوراستفادهازشرايطمحيطي،ضمناحترامبهطبيعت ،موجبشکلگيريجامعهايمتعادلوپوياخواهدشدکهدارايتعاملاتاجتماعيمناسبيهستند .
درواقعاينفضاهاميتوانندمکانيبرايبازيکودکان ،همنشينيسالمندانوبهطورکليتعاملاتاجتماعيساکنانباشند، و از اين طريق پايداري اجتماعي شهرها را سبب شوند.همچنين باعايقکاريحرارتيوصوتيايجادشدهدراثرايجادچنينفضاهايي،ازاتلافانرژينيزجلوگيريميکند و از اين راه پايدارياقتصادي حاصل مي شود.پايداري زيست محيطي نيز که ازمهمتريناهدافتوسعهپايداراستبااستفادهازفضـاهايسبزدرمحيط زندگيحاصل مي شود که اين فضاي سبز درقالبپارکهاوفضاهايسبزوهمينطوربامها،تراسها وديوارهايسبزتعريفميشود . اينفضاهااکوسيستمطبيعيبرايانسانوسايرجانورانهستندوهمچنينبهپاکيزگيوزيباييمحيطزيستنيزکمکميکنند[١٥].استفادهازفضاهايسبزدارايخواصيمانندجمعآوري گرد و غبار ،توليداکسيژن ،تنظيمرطوبتهوا،کاهشآلودگيصوتي،ايجادزيستگاهبرايپرندگان ،ذخيرهانرژيوزيباييمحيطياست [ ١] فضاهاي سبز به عنوان شش هاي شهر ،عمل ميکنند و همچنين به اصلاح اقليم محلي و ايجاد فضاهاي تفريحي کمک مي کنند. فضاهاي سبز با کيفيت بالا مي توانند شيوه ي زندگي سالم و لذت بردن را براي مردم به همراه بياورند،و طراحي و ساخت آن يک عنصر کليدي برنامه ريزي شهري،در جستجوي شهر سالم و پايدار است [١٦]
٤. سرانهها و استانداردهاي فضاي سبزشهري
با توجه به اهميت فضـاي سبـز و لزوم ايجاد آن در شهرها به منظور لطافت هوا و تفريح مردم و زيبـا سازي شهر،ظاهرا نمي بايست حد مشخصي براي ايجاد فضـاي سبـز وجود داشته باشد، زيرا هر اندازه که فضاهاي سبز در سطح شهر توسعه يابند، باز هم کافي نخواهد بود، بدين معني که فضـاهاي سبـز به عنوان شش تنفسي شهر به هر ميزان بيشتر باشد، بهتر است .با وجود اين استـانداردهايي در اين زمينه وجود دارد که البته اين استـانداردها نسبت به شرايط آب و هوا و خصوصيات اقليمي و دسترسي به منابع آب در شهرها و انجام عمل پاک نمودن هواي شهرها در نقاطي که آلودگي هوا بيش از حد مجاز است ،يکسان نمي باشد.
امروزه برنامه ريزي و طراحي فضاي سبز شهري بدون توجه به استانداردهاي بهينه در توسعه و طراحي فضاي سبز شهري غيرممکن است .به عبارت ديگر برنامه ريزي و طراحي فضاي سبز شهري يکي از موارد مهم در سازماندهي شهري است که براساس شناخت و تجزيه و تحليل نيازهاي جامعه شهري از يک سو و امکانات ،محدوديت ها و نيازهاي محيطي از طرف ديگر،سازمان داده مي شود،بنابراين معيارها و ضوابط و
استانداردهاي مربوطه از اهميت فوق العاده اي برخوردار است .تاکنون برنامه ريزي فضاهاي باز و فضاي سبز در ايران چه در سطح محله و چه در مقياس شهري از استانداردهاي کشورهاي ديگر بدون تعديل و تطبيق استفاده شده است .در عين حال در برخي موارد تنها از ضوابط کمي ساير طرح هاي شهري استفاده گرديدهاست .که متاسفانه در اکثر طرح هاي شهري نيز استاندارد مشخصي درباره ي فضاي سبز ارايه نگرديده است .از طرفي مي دانيم که استاندارد بيانگر وضعيتي بهينه است که در نظريه ها و سليقه هاي گوناگون دخالت دارد [١٧].جدول زير سرانهي فضاي سبز شهري و استانداردهاي تعيين شده در چند شهر منتخب را به نمايش مي گذارد.
جدول فوق شرايط مطلوب کاربري فضاي شبز شهري را در شهرهاي منتخب غربي نشان ميدهد که البته اين وضعيتدر همه شهرهاي اروپايي و غربي حاکم نيست به عنوان نمونه سرانه فضاي سبز شهري در شهرهاي مونتذال ،نيويورک و لندن به ترتيب ١٣، ٢. ١ ،٤. ٣، متر مربع مي باشد[١٨]که تقريبا به استانداردهاي جهاني فضاي سبز،چيزي در حدود ٢-٢متر مربع براي هر شهروند مي باشد نزديک است ،اين درحالي است که براساس مطالعات وبررسي هاي وزارت مسکن و شهرسازي سرانه متعارف و قابل قبول فضاهاي سبز شهري در شهرهاي ايران بين تا١٢مترمربع است [٩].اماتعيين سرانه فضايسبز تا حد زيادي بستگي به خصوصيات بيوکلماتيک منطقه و شهر دارد و مقدار اين استاندارد در بين شهرهاي مختلف ، متفاوت است . ليکن اطلاع از استانداردهاي فضايسبزمي توان د ه ب عنوان يک سطح هدايتگر وراهنما در انجام برنامههاوخطمشيهاباشد .
٥. گونه هاي گياهي بومي مناسب با شرايط گرم و خشک کشور
اگر در طراحي کاشت در فضاهاي سبز به طور خردمندانه و در جهت پاسخگويي به شرايط اقليمي انديشيده نشده باشد،گياه دچار زوال گرديده و طرح را دچار مشکل مي کند.تناسب سيستم آب ،خاک و گياه بسيار اهميت دارد و اين تناسب اگر رعايت نگردد،هزينه طرح کاشت بالا ميرود.با توجه به اينکه کشور ايران از نظر اقليمي در منطقه خشک قرار دارد وحداکثر ٣ درصد سطوح آن سالانه بيش از ٢ ميليمتر بارندگي دريافت و متوسط بارندگي در قسمت اعظم بخش هاي ديگر کمتر از ١ ميلي متر است [١٩].لزوم انتخاب مناسب گونه هاي گياهي در اين اقليم را يادآور مي شود در اين راستا با توجه به نقش گياهان در پايداري محيط شهري تعدادي از گونه هاي گياهي بومي مناسب با شرايط گرم و خشک و نحوه طراحي کاشت آن معرفي مي گردد.
سه رنگ درختچه اي هميشه سبز به ارتفاع ١٢- متر با تاج گسترده و گل هاي سفيد و معطر در بهار و ميوه قرمز رنگ زمستانه و تغيير رنگ زيباي پاييزه گونه اي مناسب براي افزايش لذت بصري مي باشد.[٢٠]
سرو رونده اين درختچه هميشه سبز که در کف زمين به صورت رونده کاشته مي شودبا کاشت در کنار درختان سرو بلند قامت به عنوان تاکيد مي تواند عمل کند.[٢٠]
سروناز اين درخت هميشه سبز با ارتفاع ٣ متري است و فرم مخروطي و کشيده با کاشت در کنارسرو رونده تضاد ارتفاعي ايجاد مي کند. بادام هندي اين گونه با برگ هاي نسبتا پهن و بزرگ مي باشد.اين گونه براي ايجاد مرز در لبه سايتها مناسبمي باشد.زيرا هم ويژگي ارتفاع بلند و هم قطر تاج مناسب که سايه اندازي را ايجاد مي کند دارا مي باشد.[٢١]
پده
اين گونه براي لبه سايت مناسب مي باشد به دليل ارتفاع مناسب آن حريم لازم را ايجاد مي کند.همچنين به دليل شاخ و برگ پرپشت و متراکم آن و تشکيل تاج پس از ارتفاع ٢متري سطح سايه اندازي گسترده و خوبي را براي مسير پياده ايجاد مي کند.و تاج آن در رفت و آمد خللي ايجاد نمي کند.[٢١]
ششم
درختي تنومند و پرسايه با برگ هاي کوچک دلي شکل و دوره گلدهي ١ تا ٢ ماهه که پس از اينکه ٢ تا ٣ متر از سطح زمين ارتفاع گرفت تاج متراکم و گسترده اش را شکل مي دهد.ميوه هاي آن در تابستان جذابيت بصري دارند [٢١] و روي هم رفته تاج متراکم آن در ايجاد سايه مطبوع و دلپذير در اطراف مکا ن هاي نشستن و سايه اندازي استفاده مي شود.
ختمي چيني درختي
