بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش با هدف بررسی و تبیین حقوق شهروندی در نهجالبلاغه با بهرهگیری از اندیشهی ژرف و ناب علی - ع - انجام گرفته است. نوع پژوهش بنیادی است و در این پژوهش از روش اسنادی با محوریت نهج البلاغه و نیز تحلیل محتوی استفاده شده است. در تبیین موضوع پژوهش، به منابع معتبر کتابخانهای مراجعه، پس از فیشبرداری از منابع، موضوع مورد تبیین و تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل در این پژوهش، نشان میدهد در اندیشه و مشی علی - ع - میان اعتماد مردم به حاکمیت و التزام نظری و عملی حاکمان و زمام داران به حقوق شهروندی، رابطه معنی داری وجود دارد.
به هر میزان زمامداران جامعه، در عرصه ی عمل، نسبت به تأمین و تحقق حقوق شهروندی و مطالبات مشروع آنان، عزم و اراده ی جدی داشته باشند و خود را در فعلیت بخشی آن در حوزه های مختلف، ملزم و ملتزم بدانند، به همان میزان اعتماد، اقبال و همراهی مردم را رقم خواهند زد. اعتماد و همراهی مردم، پایههای حکومت را مستحکم و زمینه را برای رشد و تعالی و توسعه همه جانبه و پایدار جامعه فراهم می سازد. بالعکس، نادیده انگاری حقوق اساسی شهروندی و بی اعتنایی نسبت به مطالبات مشروع و قانونی آنان، بی اعتمادی را در مردم تشدید، مقبولیت اجتماعی زمامداران را مخدوش، و در نتیجه پایههای حکومت را سست و متزلزل خواهد نمود.
مقدمه
از آنجا که اسلام، مکتبی جامع، جهانی و جاودانی است، قواعد و قوانین و دستورهای آن جهان شمول است. در قوانین اسلام هر کدام از موجودات عالم »حقوق« طبیعی خاص خودشان را دارند به ویژه »انسان« در عرصههای فردی و اجتماعی بهعنوان برترین آفریده های الهی، حقوق و تکالیف سنگینتر و دقیق تری دارد. همه مکاتب و نظامهای حقوقی درصدد بوده و هستند تا با پایهریزی و تدوین یک نظام حقوقی عادلانه و کارآمد به ساماندهی مطلوب زندگی مدنی و سیاسی مردم بپردازند، اینکه چه میزان تلاش آنها برای نیل به این آرمان بزرگ پیشرفت داشته است، جای سخن بسیار دارد. در مکتب اسلام، افراد و حقوقشان جایگاه و تعریف خاصی دارد.
یکی از اهداف ارسال رسولان الهی و انزال کتب آسمانی تحقق »قسط و عدل« در جامعه بشری است. برنامه پیامبران، عدالتخواهانه و مبتنی بر حقمداری و حق محوری است. اهتمام به حقوق مردم و اجرای عدالت در حوزهها و شؤون مختلف در جایجای قرآن کریم و متون معتبر دینی کاملاً واضح و مشهود است. میزان این اهتمام تا آنجاست که از مؤمنان نه فقط قیام به قسط بلکه قوام به قسط بودن را خواسته و بر آن تأکید شده است.
زیست انسان در گستره جهان هستی، و بهرهمندی و سهمبری از آن در تکمیل و تکامل نیازهای انسانی و اساسی خویش، به میزان قیام و قوام به قسط در جامعه انسانی بستگی دارد. زیرا قسط مقوم حقوق آدمی و احیا و پایداری آن در ابعاد مختلف حیات اوست. بزرگان دین به جایگاه و اهمیت موضوع دادگری نگاه فراگیر و دقیق داشتهاند. در این میان نهجالبلاغه بهعنوان برادر و روح قرآن و علی - ع - مبین و مفسر بی بدیل آن، به انسان و حقوق آن نگاه جامع و ویژهای را دارد. این نگاه جامع در نهجالبلاغه درباره ی حقوق شهروندی، نه از روی احساس و عاطفه بلکه منبعث از عقل و خرد و منطق متقن و مستحکم است.
بیان مسأله
اندیشهورزی، حقشناسی و حقمداری، از اوصاف اصلی آدمی است و میتوان گفت که پس از رفع نخستین نیازها و حتی در مسیر رفع همان نیازها و همراه آن، مهمترین دغدغه ی آدمیشناخت واقعیت و کشف حقیقت در همهی ابعاد زندگی است. در این میان مرجع و منبع کشف و شناخت واقعیات و حقایق که کمترین خطا و اشتباه در آن راه نیافته باشد و روشنترین و متعالیترین طریق را در برابر انسان بگشاید و او را به مقصد و مقصود عالی رهنمون گردد، مهمترین و اساسیترین دغدغه ی آدمیاست. قرآن و نهجالبلاغه به عنوان برادر قرآن یگانه مرجعی هستند که با ابتنای بر حق و مُنزل از حق، پاسخگوی مهمترین دغدغههای انسانی در ابعاد فردی و اجتماعی است . نهجالبلاغه مشحون و سرشار از مسائلی است که نیاز آدمیان در همه زمانهاست.
علی - ع - همانطور که خودش در عمل اسوه و الگوی عدل و مساوات بود در کلماتش هم ظهور و بروز دارد. در عمل آنقدر در این راه کوشش میکرد که قوی و ضعیف نمیشناخت و میگفت قوی در نزد من ضعیف است تا وقتی که حقی را که پایمال کرده از او پس بگیرم و ضعیف در نزد من قوی است تا وقتی که حق سلب شدهی او را برای او بگیرم آنجا که پای عدالت و حقوق بود دیگر نه فرزند میشناخت و نه خویشاوند و نه دوست و نه هیچ کس دیگر.
.1 در دهههای اخیر موضوع حقوق شهروندی از جمله مباحث مورد توجه اندیشمندان در نظامهای مختلف حقوقی و سیاسی بوده است. هر کدام از متفکران بسته به نوع تخصص و جهانبینی مورد اعتقاد، به تبیین و بررسی موضوع پرداختهاند. در نگاه اول اینگونه به نظر میرسد که در اندیشه اسلامی، این موضوع مغفول، مانده و اعتنایی بر آن نشده است و در نتیجه اذهان، دایره موضوع را در حوزه جامعهشناسی سیاست محدود میسازد. لکن حق این است که به میزانی که در مبانی اندیشه اسلامی و مکتب وحی به این موضوع توجه شده است، در دیگر حوزهها به این موضوع پرداخته نشده است.
در این مقاله اهتمام این است که حقوق شهروندی از متقنترین منبع اندیشه اسلامی یعنی نهج-البلاغه موردداقّمه و بررسی قرار گیرد، تا حقایقی از حقوق واقعی شهروندی از لسان امیر حق که اشراف کامل بر حقوق انسان دارد و در حوزه عمل و در مدت خلافت خویش آن را در نهایت کمال، عملی نمود، بازخوانی گردد و حداقل فایده آن، این امر خواهد بود که مخاطبین در مقام قیاس و ارزیابی با حقوق دیگر مکاتب تصویر روشنی از حقوق واقعی شهروندی دست یابند و در مطالبات حقوق مسلم و حقیقی خویش با اتقان و اطمینان بیشتر عمل نمایند، بنابر این سوال اساسی در این مقاله این است که از نگاه نهجالبلاغه، لوازم و شاخصههای حقوق شهروندی کدامند؟
روش تحقیق
در این طرح از میان روشهای مختلف در تحقیق از روش اسنادی با محوریت نهج البلاغه، و روش تحلیل محتوی استفاده شده است. روش اسنادی به روشی گفته میشود که مطالعه صرفاً از طریق کتب و یا اسناد و مدارک دیگر بهطور با واسطه صورت گیرد. و روش تحلیل محتوی عبارت است از شناخت و برجسته ساختن محورها یا خطوط اصلی یک متن یا متون مکتوب یک مجموعه است. - ساروخانی، . - 281 /1 : 1375 این روش از مهمترین و پرکاربردترین روش ها در تحقیق است. بهطوریکه هر تحقیقی بهصورتی با آن سروکار دارد. در پژوهش حاضر نیز با توجه به موضوع طرح، از این روش ها که با موضوع طرح سنخیت بیشتری دارد، استفاده گردیده است.
