مقاله بازنمایش باغ ایرانی در هنر نگارگری ( مینیاتور )

بخشی از مقاله

چکیده

باغ در ذهن ایرانی، تصویري فراگیر دارد، به اندازه اي که قرن هاست به صورت بینشی درونی درآمده است. این ذهنیت نه تنها گاهی معرف هویت ایرانی است بلکه گاه از آن هویت میگیرد به طوریکه فرهنگ ایرانی و تصویر و تصور باغ در ذهن ایرانی در طول تاریخ همواره برهم تأثیرگذار بوده و از هم تأثیر گرفته است. این پیوند چنان تنگاتنگ است که نمی توان حدس زد کدام یک باعث پیدایش دیگري شده، اما به دلیل بازتاب باغ ایرانی در دیگر هنرهاي ایرانی آثار و شواهد این موضوع از خلال آثار به جاي مانده از هنر ایرانی قابل شناسایی و مطالعه بیشتر است. هنر اصیل و کهن مینیاتور یکی از همین هنرهاست. هنر نگارگري ایرانی، که هنري انتزاعی است در مسیر مصور ساختن نوشته هاي ادبی، و برقرار کردن رابطه خیال و واقعیات کالبدي، دنیایی میانی می سازد و در این دنیاي میانی یا بینابین، طرح و نقش باغ ایرانی را به مدد می گیرد تا جدایی از دنیاي عینیات و پیوست به دنیاي خیال را فراهم کند. همان طور که بازنمایش نظام هاي کالبدي و معنایی باغ ایرانی موضوع بسیاري از نگاره هاي تاریخی برجاي مانده را تشکیل داده و کارکرد مینیاتور اصیل ایرانی را نمایش شمه اي از آن باغ دلپذیر در عالمی که بدون آن، بازتاب ها فریبی بیش نخواهد بود، نموده است. در این راستا مقاله پیش رو به روش کتابخانه اي و مطالعه تطبیقی، سعی در تحلیل شباهت هاي وام گرفته شده از نظام کالبدي و معنایی باغ ایرانی و بازنمایش آنها در هنر مینیاتور ایرانی دارد.

واژههاي کلیدي: باغ ایرانی، نگارگري(مینیاتور)، بازنمایش باغ در نگاره، باغ خیال

-1 مقدمه

هنر همواره به عنوان بارزترین محفل تجلی براي نمود یافتن "بودن انسان" و اثبات وجود خویش از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. آثار هنري به سبب ویژگی ها و ماهیتشان ارزش بیکرانی را در خود نهفته داشته و خود را به جهاتی نسبت به سایر پدیده ها شاخص و برجسته می نمایند. هنر مینیاتور، یکی از این آثار و به جهاتی ارزشمندترین آنهاست؛ به طوریکه هم اکنون بی تردید به صورت جلوه اي درخشان از فرهنگ گذشته ما درآمده و فصلی با اهمیت از تاریخ هنر جهان را تشکیل میدهد. دیر زمانی است که این هنر کهن ایرانی با سابقه اي هفت هزار ساله، توجه بسیاري از هنروران را به خود جلب کرده و زمینه پژوهش هاي گسترده اي را پدید آورده است. بنابراین لزوم شناساندن هرچه بیشتر این هنر اصیل ایرانی و ارج نهادن به نگاره هاي تاریخی برجاي مانده از دوره هاي گذشته و نیز آثار مینیاتورست هاي معاصر از یک طرف، و ضرورت بازشناسی مضامین مشترك بین باغ ایرانی و سایر هنرهاي تاریخی (در اینجا مینیاتور) به منظور معرفی ابعاد تازه تري از نظام هاي حاکم بر طراحی هریک از طرفی دیگر، بیش از پیش احساس می گردد. از همین رو در این پژوهش با هدف ارائه تحلیلی عمیق تر از نحوه بازنمایش نظام هاي ذهنی و عینی باغ ایرانی در هنر نگارگري، سعی شده است شناختی جامع و مانع در زمینه تأثیر کهن الگوي (آرکه تایپ) باغ ایرانی بر روي هنر مینیاتور ارائه گردد.

-2 بازنمایش باغ در نگارگري (مینیاتور)

درطول تاریخ فرهنگی ایران، نظام هاي کالبدي و معنایی باغ ایرانی، در آثار نگارگري متعددي بازنمود داشته است. بورکهارت می نویسد: کارکرد مینیاتور اصیل ایرانی،... این است که شمه اي از آن باغ ایرانی را در عالمی که بدون آن، بازتاب ها فریبی بیش نخواهد بود، بنمایاند. -1]بورکهارت،[175 :1376 همچنین عقیده دارد که نگارگري ایرانی به معنی سنتی کلمه واقع گرا است، به این معنی که ظواهر حسی براي آن شدیداً بازتاب ذات حقیقی اشیاء هستند و آن یعنی این که در آن هرچیزي از جوهري به غایت لطیف و پر ارج ساخته شده و در آن جا، هر درخت و گلی در نوع خود بی نظیر و مطلق است.

-1] بورکهارت، 48 :1376و[47

همچنین حیوانات و نباتات صحنه هاي مینیاتور صرفاً تقلید از عالم طبیعت نیست بلکه کوششی است در مجسم ساختن آن طبیعت بهشتی و آن خلقت اولیه و فطرت، همان فردوس برین و جهان ملکوتی که در این لحظه نیز در عالم خیال یا عالم مثال فعلیت دارد. به همین ترتیب رنگ هر کوه، ابر یا آسمان یگانه است و با رنگ هاي طبیعی تفاوت دارد، این یگانگی و بی همتایی به عالم ملکوت اشاره دارد. -1]بورکهارت،[48 :1376 از این رو برخی از پژوهشگران نگارگري هاي ایرانی را باغ هاي خیال نامیده اند. زیرا کشف زیبایی شناسی مینیاتور قبل از هر عنصر تعیین کننده به شکوه باغ باز می گردد و در نهایت به نوعی همگامی با طبیعت و مضمون و محتواي ادبی و شاعرانه کمک می کند. -2]افتخاري،[71 :1383 و دقیقاً به همین دلیل است که براي هنر دوستی عادي، حتی اگر به دیدار موزه هاي بزرگ جهان خو گرفته باشد، کار آسانی نیست که به آثار نگارگري ایرانی دست یابد. زیرا این ها خویشتن را عفیفانه میان صفحات نسخ خطی پنهان می دارند. -3]کورکیان، سیکر،[1 :1983 باید گفت پیوند میان نگارگري و ادبیات فارسی موجب شده تا اولاً نگارگري ایرانی زیبایی شناسی ممتازي بیابد و دیگر این که در ایران نگارگري مانند سایر رشته هاي هنري (وبه ویژه هنر نقاشی در غرب) به صورت هنري مستقل مطرح نبوده بلکه در خدمت ادبیات باشد. -4]جوادي،[29 :1383 به این جهت می توان پیوند میان باغ و نگارگري در ایران را در سه حوزه بازشناسی کرد:

-1-2 نگاره هاي نمایشگر خیال باغ در ذهن ایرانی

در نسخه اي خطی مربوط به گزیده اشعار هفت شاعر در قرن نهم هجري، دوازده نگاره ترسیم شده است که یازده عدد آن ها به تصویر خیال باغ پرداخته، از دیدگاه شکلی این مینیاتورها، در ختان، گل ها، تپه ها و آب راه هایی را به سوي دیگر جا نشان می دهند اما مهمت آغااوغلو1 آن ها را متعلق به یک هنرمند مزدایی می داند که قصد به تصویر کشیدن شکوه خلقت را داشته است. -5]نقل از مقتدر،[61 :1998

برخی از پژوهشگران عقیده دارند که نقاشی ایرانی تا حال نتوانسته پدیده اي را قابل قیاس با این صفحات به وجود آورد. -5] گري2 نقل از مقتدر، [61 :1998و هانري کربن در یکی از کتاب هاي خود3به تحلیل این نگاره ها پرداخته و خاطرنشان میسازد که زرتشت در سیر خود به سوي سرزمین الهامات، بالاي کوهی توقف کرد؛ و همان جا بود که میان شکوه گل هاي وحشی و جریان چشمه هاي جوشان، فرّه ایزدي یا آن نور ملکوتی که هیچ گاه سایه نمی افکند بر او مکشوف شد. -3] کورکیان، سیکر، [176 :1983که تصویر این نگاره ها به این مطلب توصیف شده از کربن، شباهت دارد. همچنین عدم ترسیم

سایه اجسام و اشیاء در فضاي نقش بسته در مینیاتور ایرانی از دیدگاه پژوهشگران که این آثار را تحلیل کرده اند این است که در نگاره ایرانی صحنه هایی ترسیم شده که جهان زیبا و پرنعمت و عاري از رنج و درد را نشان می دهد. که در واقع تلاشی است براي تبدیل کردن آن به بهترین جهان ممکن. -3]کورکیان، سیکر،[5 :1983

1 این نگاره هاي ایرانی در موزه آثار ترکی و اسلامی در استانبول نگهداري می شود و نخستین بار "مهمت آغا اوغلو" آن ها را منتشر کرده است.
٢ Basil Gray

3 کتاب "سرزمین ملکوت و اجساد رستاخیزي" تألیف هانري کربن، به نقل از کورکیان

این نگاره ها با نقش باغ خیال تصور نگارگر را از نظام هاي معنایی باغ به نمایش می گذارد. کورکیان و سیکر در بازخوانی این آثار آنها را منظره عارفانه نامیده اند و می نویسند: طبق سنتی مزدایی، باغ بهترین مکان براي اتصال جویی به عالم بالاست، چون واقع است میان طبیعت زمینی و دنیاي آرمانی آن. -3]کورکیان، سیکر،[59 :1983 بنابراین مشخص می شود که این دسته از نگاره هاي ایرانی پیوند و ارتباطی مشخص با نظام هاي معنایی باغ ایرانی دارد. به عنوان نمونه می توان به تصویر 1 که نمایانگر چهار نمونه از یازده نگاره با موضوع باغ خیال هستند، اشاره کرد.

تصویر:1 چهار نمونه از یازده نگاره با موضوع باغ خیال، قرن 9 هجري قمري، موزه

آثار ترکی و اسلامی استانبول -6]شاهچراغی،[196 :1390

-2-2 نگاره هایی با طرح کامل از باغ ایرانی آن

از دیدگاه شکلی، این مینیاتورها طرح باغ ایرانی را دقیقاً مثل تجلی معمارانه اش، با تمامی عناصر کالبدي طبیعی و انسان ساخت تصویر می کنند. دیوار پیرامونی باغ محصور، بناي ورودي، کوشک اصلی، جوي ها، استخرها و آب نماهاي باغ همچنین گل ها و گیاهان، درختان، پرندگان با نظمی آشکار اما با بیانی ویژه نگاره هاي ایرانی در این دسته از مینیاتورها دیده می شود. این دسته از نگاره هاعموماً براي تصویر سازي کتاب ها با موضوعات عاشقانه، عارفانه، جنگ، شکار، مهمانی، تفرج در باغ و یا موضوعات مذهبی در آثار ادبی مخصوصاً شاهنامه فردوسی، منظومه هاي نظامی گنجوي و دیگر شعراي به نام ایران نقش بسته اند-4].4جوادي،[29 :1383

به سخنی دیگر نگارگري ایران... از بازنمایی درون خانه هاي دربسته بیزار است. (و به هر بهانه اي باغ را ترسیم می کند) اگر پادشاهان درون کاخ خود بر تخت نشسته، همواره سروي دست در آغوش بوته گل سرخی در آن کنار هست که سر بر کشد و راه به بیرون صحنه بگشاید، نگارگران ایرانی، حتی در آن مورد که می خواهند ما را با خود به سرزمینی مدهش و یا حتی به منزلگاه اژدهایان ببرند، هرگز نمی گذارند خود را دور افتاده از باغ آشنا و رؤیاي مأنوسمان بیابیم. -3]کورکیان، سیکر،:1983[59

بنابراین در بسیاري از نگاره هاي ایرانی در دوران گوناگون در طول تاریخ، باغ ایرانی به طور کامل، با تمام اجزاء کالبدي طبیعی و مصنوع اش به نمایش درمی آید و نیز تمامی کارکردهاي باغ و فعالیت هاي آدمیان درون آن را با ظرافت به نمایش می گذارد. البته تصویر این باغ هاي زمینی در تطبیق با جهان آرمانی ذهن نگارگر و به واسطه مهارت هاي ویژه که مختص

4 باید افزود که کتاب "بابرنامه" که به قلم بابر از پادشاهان تیموري است و خاطرات خود و نحوه ساختن باغ هایش را در آن به تفصیل شرح داده و پس از مرگش و به امر فرزندانش مصور شد، داراي مینیاتورهاي بسیاري است که نحوه ساختن باغ ها را با تمام جزئیات نمایش می دهد و توصیفی از این باغ هاست.

نگارگري ایرانی است، در نهایت جهانی ما بین کیفیات مادي و معنایی را نمایش می دهد. در نگارگري ایرانی اجسام، اشیاء و عناصر طبیعی و یا انسان ساخت سایه ندارد و در آن هرگز تلاش نمی شود تا فضاي سه بعدي در سطح دو بعدي کاغذ نمایش داده شود. باید گفت قانون مناظر و مرایا که در مینیاتور ایرانی است و قوانین هندسی آن توسط اقلیدس و بعداً به وسیله هندسه دانان و نورشناسان مسلمان وضع شده بود، به گونه اي است که مینیاتور به قانون این علم وفادار ماند و در انطباق با رئالیسم از دیدگاه اسلامی با نمودار ساختن طبیعت دو بعدي سطح مانند سه بعدي به کیفیت دو بعدي لطمه نزند. -7]اردلان،[36 :1353

نگارگري ایرانی داراي ویژگی هاي بصري بسیاري است. فضا نیز یکی از ویژگی هاي مهم و درخورِ توجه در این هنر است. هنرمند ایرانی براي خلق این فضا، از تمهیدات بصري گوناگونی بهره جسته است تا به نتیجه مورد نظر خود برسد.-10]گودرزي، مظفري خواه، [7 :1391حتی در مینیاتورهایی که فضا یکنواخت و متصل است، نماي فضاي مینیاتور کاملاً با خصلتدو بعدي خود از فضاي سه بعدي اطرافش متمایز شده و بنابراین، فضا خود نمودار عالمی دیگرست که با نوعی آگاهی غیر از آگاهی عادي بشر ارتباط دارد. قوانین علم مناظر که در مینیاتور ایرانی از آن پیروي شده، قبل از اینکه نفوذ هنر رنسانس و نیز عوامل داخلی باعث انحطاط شود، همان قوانین علم مناظر طبیعی است که اصول و قواعد آن را اقلیدس و پس از او ریاضی دانان اسلامی مانند ابن هیثم و کمال الدین فارسی تدوین کرده اند. مینیاتور ایرانی همواره تابع این قوانین باقی ماند و از اصول این علم پیروي کرد و بر طبق نوعی واقع بینی که از ویژگی هاي دین اسلام است، هیچ گاه نکوشید به طبیعت دو بعدي سطح کاغذ خیانت و به طریقی آن را سه بعدي نمایان کند، چنان که هنر دوره رنسانس با به کاربردن قواعد علم منظر مصنوعی چنین کرده بود. -1]بورکهارت،[137 :1376

بنابراین خود آن بیان خلاصه اي است از فضاي بی زمان یک جهان دیگر و مربوط است به نحوه دیگري از آگاهی. -7]اردلان، [36 :1353در مجموع چنین می توان گفت که هرچند در این نوع نگاره هاي ایرانی، باغ ایرانی به طور کامل و با تمامجزئیاتش به نمایش درمی آید، اما به دلیل کیفیات مینیاتور، در آن وقایع به نحوي واقعی ولی نه لزوماً فیزیکی روي می دهند و بیننده را به جهانی که فیلسوفان مسلمان ایرانی آن را جهان تخیلی نامیده اند هدایت می کند. -7]اردلان،[36 :1353 به عنوان نمونه در نگاره هاي ایرانی، درختان باغ با فرم هاي انتزاعی و نمایش چهار فصل طبیعت به طور همزمان، در تصویر نوعی "بی زمانی" پدید می آورند. در ترسیم باغ در مینیاتور ایرانی، طبیعت به صورت واقعی نمایانده نمی شود بلکه هنرمند می کوشد تا برداشتی متفاوتاز عناصر طبیعی را در اثر خود متجلی کند، اما دریافت بیننده از این باغ و فضا برداشتی کاملاً طبیعی و تأثیرگذار است و همان نشاطی که از دیدن باغ طبیعی کالبدي به ما دست می دهد، دیدن باغ مینیاتوري هم براي بیننده پدید می آورد. -6]شاهچراغی،[200 :1390 در تصویر 2می توان نگاره هایی با طرح تقریباً کاملی از باغ را مشاهده کرد.

تصویر:2 تحلیل تصویري نظام کالبدي باغ ایرانی در یک نمونه مینیاتور:

طرح تقریباً کاملی از باغ-دیوار پیرامونی/ کوشک / آبنما اصلی/ جوي/ درختان.. ./

صحنه اي از داستان خسرو و شیرین از خمسه نظامی، اثر بهزاد، کتابخانه ملی فرانسه

-6] شاهچراغی، [197 :1390

-3-2 نگاره هاي نمایشگر بخشی از باغ، عناصر و یا فعالیت هاي درون آن

در بعضی از انواع فضاهاي معماري مانند واحدهاي مسکونی یا بخش اندرونی و سکونتگاهی کاخ ها ساخت بنا آن چنان که باید محکم و با دقت انجام نمی گرفته و هم اینکه در تعدادي از موارد ممکن بود در دوره حکومت پادشاه بعد یا سلسله بعدي به دلایل گوناگون مورد بی توجهی قرار گیرند، یا حتی براي استفاده مجدد از برخی مصالح آن تخریب شوند. به همین دلیل نمونه هاي کافی از این گونه بناها براي شناخت ویژگی هاي آن وجود ندارد. باغ ها و به ویژه بخش سکونتگاهی آن ها از این گونه فضاها به شمار می آیند. بنابراین براي شناخت خصوصیات آن ها لازم است به اسناد تاریخی نیز توجه کرد. مینیاتورها یکی از اسناد بسیار مناسب براي بررسی شماري از ویژگی هاي باغ ایرانی به شمار می آیند. زیرا در بعضی از مینیاتورها به برخی جنبه هاي باغ ایرانی از جمله فضاي کوشک توجه شده که اکنون شواهد کافی از آن ها برجاي نمانده است. -8]سلطانزاده، [173 :1387این موضوع به ویژه در نگاره هاي نمایشگر بخشی از باغ، عناصر و یا فعالیت هاي درون آن بارز تر است. این

آثار عموماً به تصویرگري داستان که در متن ادبی منظوم یا منثور روایت می شود می پردازد و عموماً پس از عناصري همچون گل و گیاه و درخت که هویت باغ است، می توان اظهار داشت که حوض یا آبنما و جوي هاي متصل به آن مهم ترین عنصري است که در این دسته از نگاره ها به تصویر درآمده تا فضاي باغ را در ذهن بیننده به خاطر بیاورد. همچنین کوشک و یا چادرهاي برپاشده در باغ نیز در برخی از آثار نمایش داده می شود.از آن جا که نگارگري ایرانی، پیش از آن که مقلد طبیعت باشد نقاشی خلاق بود، وابسته به واقعیت نبود و قصد رسیدن به واقع گرایی را نداشت، واقعیت را دور از عینیت و به صورتی آرمانی و درونی وصف می کرد. آن چه می دید، به ذهن و خیال می سپرد و به مدد امکانات تجسمی به تصویر می کشید و فضایی معنوي را مناسب با درك خود از هستی مجسم می کرد. او از تقلید مظاهر طبیعت دوري می کرد و تصویري را که در ذهن خلاق خود داشت، جایگزین واقعیت می کرد. -9]صحی،[111 :1384 از این رو حتی در ترسیم این اجزاء و عناصر، بسته به شیوه نگارگر در هر دوره تاریخی، نحوه نمایش جزئیات و ویژگی هاي عناصر با یکدیگر متفاوت است. به عنوان نمونه در تصاویر 3 و 4، می توان نگاره هایی را که شامل اجزاء و عناصري از باغ و یا فعالیت هاي درون آن هستند، مشاهده نمود.