بخشی از مقاله
چکیده
برخلاف اغلب مساکن شهری که کارکرد های محدودی دارند و در مواردی فقط به عنوان محل استراحت و خوابگاه مورد استفاده قرار می گیرند، مسکن روستایی تحت تاثیر ضرورت ها و الزامات اقتصادی- اجتماعی زندگی روستایی، تجلی گاه تقابل و رویارویی بین عناصر فرهنگی و طبیعت به شمار می آید. ورود تکنولوژی مدرن، تغییر ساختار تولیدی، شاخص های اجتماعی و اقتصادی تحولات گسترده ای را در الگوی معماری مساکن روستایی ایجاد نموده است و روستای فورگ نیز از این تغییرات بی بهره نبوده است.
از این رو، هدف اصلی تحقیق حاضر بررسی و مطالعه در خصوص شناخت الگوهای صحیح معماری مسکن روستایی است. تحقیق حاضر از نوع کاربردی- توسعه ای و روش آن توصیفی- تحلیلی است. با توجه به بررسی کلی الگوهای ساخت مسکن در منطقه مورد مطالعه، اطلاعات جمع آوری شده است. سپس عوامل موثر بر الگوی ساخت مسکن با توجه به با استفاده از تکنیک AHP عوامل و مولفه های شناسایی شده در منطقه فورگ الویت بندی شده است.
در نتیجه مجموعه ای از وجوه مسکن روستایی در قالب گروه های اقلیم ، مصالح بوم اور و بوم گرایی ارائه شد. در حال حاضر عامل اقلیم به عنوان اولین و مهمترین عامل الگوی ساخت مسکن محسوب می شود. با توجه به نتایج بدست آمده از روش AHP ، جهت گیری نسبت به باد ، سرمایش همرفتی ، جهت گیری نسبت به نور معماری با باز شو و ایوان ، شیب منطقه، شیب ، معماری پله کانی و معماری بوم گرایی از مهمترین عوامل موثر در الگوی معماری مساکن روستای فورگ هستند .
مقدمه
هدف اساسی برنامه ریزی مسکن تامین نیازهای فضایی فعالیتهای انسانی به منظور وضعیت مطلوب تر سکونت با توجه به محدودیت های منابع و امکانات است هدف نهایی سیاست مسکن، عملکرد مطلوب و بهینه آن است. معماری واحدهای مسکونی و سایر فضاهای فعالیتی در روستاها و نیز مصالح ساختمانی مورد استفاده در ساخت وسازها از شرایط محیطی محلی و نیز آگاهی های جامعه روستایی تاثیر می پذیرد.
آشنایی جامعه روستایی با الگوهای معماری جدید در شهرها و گسترش علایق مبتنی بر فرهنگ زندگی شهری در روستاها میتواند الگوی معماری روستایی را از شکل بومی خارج سازد. با وجود این، شناخت عوامل گوناگون موثر در معماری و خصوصیات مسکن روستایی میتواند واقعیات قابل توجهی را برای هدایت برنامه ریزی های طرح هادی روستایی در زمینه معماری و مسکن روستایی فراهم آورد.
معماری هر ملتی خاص همان ملت و متناسب با فرهنگ آن مردم است و نمی توان یکباره به دلایل اقتصادی یا سیاسی در سبک معماری تغییرات ناگهانی ایجاد کرد برخلاف اغلب مساکن شهری که کارکرد های محدودی دارند و در مواردی فقط به عنوان محل استراحت و خوابگاه مورد استفاده قرار می گیرند، مسکن روستایی تحت تاثیر ضرورت ها و الزامات اقتصادی- اجتماعی زندگی روستایی، تجلی گاه تقابل و رویارویی بین عناصر فرهنگی و طبیعت به شمار می آید
- در مجموعه بافت روستا جزئی از هویت کلی روستا، و در عین حال تجلی وناحیه متعالی یکپارچه کارکردی عناصر تشکیل دهنده بافت و ایفای نقش چند کارکردی است زندگی روستایی و نوع نگرش به جهان و طبیعت، امکانات و دانش او برای ساخت و تولید، و شیوه های بهره وری باعث می شود تا اجزا محیط به مطلوب ترین و در عین حال رعایت سادگی و برقراری رابطه ای منطقی و مکمل بین آنها، با حداکثر کارایی شکل گیرد. ورود تکنولوژی مدرن، تغییر ساختار تولیدی، شاخص های اجتماعی و اقتصادی تحولات گسترده ای را در الگوی معماری مساکن روستایی ایجاد نموده است و روستای فورگ نیز از این تغییرات بی بهره نبوده اند، از این رو، هدف اصلی تحقیق حاضر بررسی و مطالعه در خصوص شناخت الگوهای صحیح معماری مسکن روستایی است.
-2 روش شناسی تحقیق
تحقیق حاضر از نوع کاربردی- توسعه ای و روش آن توصیفی- تحلیلی است. با توجه به بررسی کلی الگوهای ساخت مسکن در منطقه مورد مطالعه، اطلاعات جمع آوری شدهاست. سپس عوامل موثر بر الگوی ساخت مسکن با توجه به تکنیک دلفی شناسایی گردید و در نهایت با استفاده از تکنیک AHP عوامل و مولفه های شناسایی شده الویت بندی شده است.
-3 محدوده مورد مطالعه
روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان در شرق شهرستان بیرجند در فاصله 10 کیلومتری شهر اسدیه قرار دارد. قلعه تاریخی و مشهور فورگ به همراه چشم انداز ها و جاذبه های طبیعی روستای مذکور، آن را در ردیف روستا های پر رونق گردشگری قرار داده است. فورگ روستایی در دهستان درمیان - یکی از دهستانهای شهرستان درمیان - این روستا کاملا در دامنه کوه مومن آباد واقع شده و دارای آب و هوای سرد کوهستانی می باشد و جزء مناطق ییلاقی خراسان جنوبی بشمار می رود.
شغل اکثر مردم این ناحیه کشاورزی و باغداری می باشد و دامداری شغل دوم آنها محسوب می شود زرشک مهمترین محصول آنان و شاخصه این مناطق می باشد. فورگ به لحاظ دارا بودن یکی از قلعه های بسیار زیبا و ارزشمند ایران از اهمیت خاصی در منطقه و خراسان جنوبی برخوردار است . همه اطراف فورگ را دشتهای وسیع با باغستان های زرشک احاطه کرده و هر منظره ای در اینجا یا به قلعه ختم می شود یا به بوته های سرخ زرشک که به بار نشسته اند. کوچه های تنگ، ساباط های بی شمار، معماری کوهستانی، معماری پلکانی با مصالح سنگ وخشت و آجر، ایوان، ورودی های تعریف شده همگی از ویژگی های بارز این معماری است
-4 معماری مسکن روستایی
شکل کلی معماری سنتی، از سنت عامیانه سرچشمه می گیرد و سنت عامیانه، همان سنت بلاواسطه و ناخودآگاهی است که در بطن یک فرهنگ مردمی جریان دارد و به گونه های معنوی و مادی و متاثر از نیازهای مربوط به آن ها و نیز بر مبنای خواسته ها و آرمان های آن ها و بالاخره به پیروی از رنج ها و شادی ها و آرامش های انسانی شکل می گیرد.
معماری ساده و روستایی در قالب این سنت ها، ادراکی از جهان است که به وضوح دیده می شود. در روستا به دلیل سنتی بودن جامعه، شکل مسکن که به منزله الگو، مورد قبول همگان است، شدیدا در مقابل تغییرات مقاومت می کند و دوام می آورد. مساکن از نظر مصالح ساخت، شکل و آرایش قسمت های مختلف، تحت شرایط جغرافیایی محیط خود قرار می گیرند و به سبب انعکاس این تاثیر از اهمیت جغرافیایی برخوردار می شوند. مساکنی که بیشترین تطابق را با محیط خود منعکس می کند
مساکن روستایی می باشدکلید فهم خانه روستایی وابسته به شناخت فضاست و از این طریق است که باید فضای مطلوب و دلنشین برای زندگی روستایی به وجود آورد. گرچه خانه های بومی روستایی طبق فرهنگ و و رسوم محلی شکل گرفته، اما شکل و سازماندهی این خانه ها اتفاقی و بر حسب تصادف نبوده بلکه در کنار پاسخگویی به نیازها و احتیاجات انسانی تصور فضایی روستاییان نقش بسیار تعیین کننده ای در شکل گیری آن ها داشته است . معماری روستایی ایران به لحاظ ماهیت کارکردی و پاسخگویی به نیازهای انسانی، فعالیت های مردمی، عناصر تولیدی و محیط زیست، مجموعه ای همگن و متشکل با هویت کالبدی خاص را تشکیل می دهد که تجلی کننده ارتباطات و کارکردها و نقش چند عملکردی فضاهاست.
این هویت از نفس سکونت و شیوه زیست در روستا نشات می گیرد. روستا در عالم واقع، یک پدیده واحد است و نمی توان عوامل و اجزای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، زیست بومی و غیره آن را از هم جدا کرد زیرا شامل عده ای از مردم است که شغل و تولیدات ویژه ای دارند، در محیط معین و مشخصی زندگی می کنند و با یکدیگر روابط و مناسبات ویژه ویژه و تعیین شده ای دارند. دارای باورها، اعتقادات، و ارزش های ویژه ای هستند و در بستر جغرافیایی خاصی نیز زندگی می کنند در نتیجه شکل خاصی از مسکن را می طلبند که از مسکن شهری متمایز می شود. اساسی ترین تفاوت مسکن روستایی با شهری آمیختگی تولید و معیشت و زندگی، در خانه روستایی است
-1-4 مسائل و مشکلات معماری مساکن روستایی
از موارد عمدهی مشکلات معماری مسکن روستاها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-1 مصالح ساختمانی بیشتر بومی و کم دوام است، - خشت خام، کاه گل، سنگ لاشه، چوب -
-2 مسکن سنتی از نظر امکانات رفاهی - آب لوله کشی، حمام، توالت بهداشتی، آشپزخانه - در محدودیت بوده است
- 3 ضعف تکنیکی ساخت و ساز
- 4 بی توجهی به مقاوم سازی
-2-4 ویژگی های مساکن روستایی از مهم ترین ویژگی های مساکن روستایی می توان به موارد زیر اشاره کرد :
-1 در اکثر روستاها مسکن عمدتا در یک طبقه ساخته شده است و در نواحی کوهستانی به علت کمبود زمین مسکن در دو طبقه ساخته میشده که معمولا طبقه همکف اختصاص به نگهداری حیوانات دارد.
- 2 با گسترش خانواده امکان گسترش مسکن وجود داشته است .
-3 در مساکن سنتی به دلیل وجود دیوارهای قطور، پنجره های معدود و کوچک و سقف های نسبتا کوتاه حداقل انرژی برای گرم کردن و سرد کردن ساختمان لازم است .
-4 مساکن معمولا در روی زمین هایی که قابل کشت نبوده اند - روی دامنه ها و تپه ها - ساخته شده اند.
-5 ساخت و تعمیر مسکن توسط خانواده وبا همکاری اقوام و همسایگان و معمولا در مدتی کوتاه انجام می شده است .
-6 علاوه بر مصالح ساختمانی بومی، وسایل داخل مسکن هم عمدتا محدود محدود به وسایل سنتی بوده که در روستا ساخته می شده است .
-7 مسکن سنتی اکثر روستاییان از نظر معماری بسیار ساده است و همگنی های برشمرده را دارا می باشد. اما همین تجانس از نظر معماری، شکل و فرم، نحوه آرایش داخلی مسکن و نحوه استفاده از آن گویای فرهنگ هریک از اقوام بوده است.
