بخشی از مقاله
چکیده
شهرها در طول تاریخ همواره مراکز اصلی تجمع گروه های انسانی، تمرکز سرمایه گذاری های مادی و معنوی و مراکز اصلی رشد اقتصادی بوده و هستند. از سوی دیگر، این مراکز همیشه یکی از اهداف ثابت و پایدار در جریان جنگها و تهاجمات نظامی بین طرفین جنگ، مطرح می باشند. ایجاد ثبات و پایداری و کاهش میزان آسیبها و تلفات به مناطق شهری در جریان جنگها از جمله اهداف مهم برنامه ریزان و مسئولین شهری است. رویکرد پدافند غیرعامل یکی از روشهایی است که در این راستا امروزه مورد توجه خاص مسئولان و برنامه ریزان قرار گرفته است.کشور ما به دلایل موقعیت مکانی استراتژیک و منابع سرشار طبیعی همواره با تهدیدات خارجی روبرو بوده است. پدافند غیرعامل، تأکید بر اقدامات محافظتی سازه ها، اطلاعات، افراد و به طورکلی عوامل و اشیاء ارزشمند دارد. توجه به پدافند غیرعامل باید از مراحل آغازین طرح و از کلی ترین مسائل آن به هنگام نیازسنجی، جانمایی و مکانیابی طرح، آغازشده و تا ریزترین جزییات ساختمان موردتوجه قرار گیرد. در این مقاله سعی شده ضرورتها و اولویتهای پدافند غیر عامل در کلیت طراحی معماری دیده شود. استفاده از فرمهای محدب در حجم کلی ساختمان، استفاده حداکثر از شیب زمین، عناصر محوطه و فضای سبز برای ایجاد جان پناه و حائل ازجمله تمهیدات طراحی است که میتواند نقش مهمی در کاهش تأثیرات انفجار و آسیبها و تخریبهای ثانویه باشد.
واژگان کلیدی: پدافند غیر عامل، راهکارها، طراحی معماری، مدیریت بحران،
-1 مقدمه
بشر اولیه به منظور مقابله با رویدادهای طبیعی از قبیل حمله حیوانات، سرما و گرمای هوا و تغییرات جوی، ابتدا بر روی درختان و سپس به درون شکاف کوه ها و داخل غارها پناه می برد. در این مساکن اولیه تا قبل از ظهور زندگی یکجانشینی و پدیدار شدن اولین روستاها در حدود 8000 سال قبل از میلاد، و سپس اولین شهرها در حدود 4000 سال قبل از میلاد، زندگی انسان در پناه عوامل و عناصر طبیعی و محیطی صورت می پذیرفت. سکونتگاه های روستایی و سپس شهری بعد از مهاجرت انسانهای غارنشین از فراز کوه ها به سوی دشت به تدریج پدیدار شدند. در این سکونتگاههای اولیه که پراکنش جغرافیایی زیادی نسبت به یکدیگر داشتند، ملاحظات دفاعی جایگاه ویژهای داشت. در این دوران اقدامات پدافند غیرعامل در ساخت قلعه ها، کهن دژها، شارستان ها، ربض ها، باروها و سنگرهای مستحکم دفاعی، ایجاد پناهگاه های مستحکم و ... تجلی می یابد. برای مثال مردم ری خانه های خود را در زیرزمین می ساختند و راه ورود به خانه ها را ظلمانی، تاریک و دشوار بنا می کردند[1]
ورود سلاح های گرم به صحنه جنگ ها، موجب حذف بسیاری از استحکامات دفاعی گردید. حذف عناصر دفاعی از کالبد شهر تأثیرات فضایی گسترده و عمیقی در پی داشت که رشد افقی سریع شهر از اولین نتایج آن بود. با حذف تدریجی استحکامات پیرامون شهرها، ملاحظات دفاعی جدیدی کالبد شهرهای مهم را تحت تاثیر قرار می داد. ایجاد خیابان های وسیع و بولوار با طرح شعاعی از مرکز شهر به اطراف به منظور تأمین دسترسی به نقاط مختلف شهر نمونه هایی از این اقدامات بود. این موضوع سبب شد تا کشورهای مختلف به موضوع پدافند غیرعامل اهمیت مضاعفی بدهند.[2]
ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی همواره در معرض انواع خطرات طبیعی - زلزله، سیل و ... - و تهدیدات انسان ساخت - جنگ - قرار داشته است و تلفات انسانی و خسارات مالی سنگینی متحمل شده است. در این میان بافت های فرسوده شهری با دارا بودن سه ویژگی ناپایداری در بناها، ریزدانگی قطعات و نفوذناپذیری معابر، جزء خطر پذیرترین نقاط کشور به شمار می روند که میتوان با رعایت الزامات معمارانه و شهرسازانه بر اساس ملاحظات پدافند غیرعامل از جمله برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، آرایش فضایی، تراکم، دسترسی ها و ...، شاهد بهبود عملکرد و کاهش آسیبپذیری در این مناطق بود. نتیجه آنکه هر چه توان پدافند غیر عامل در این بافتها بالاتر باشد، میزان"حفاظت و بهره وری آن "در مقابل تهدیدات بالا می رود[3]
-2 روش تحقیق
تحقیقحاضرازنوعتوصیفیتحلیلیمیباشدکهازطریقمطالعاتکتابخانهایواسنادیوبررسینتایجحاصلاز تحقیقات صورت گرفتهمرتبط با موضوع در ایرانوسایرکشورهاوبابهره گیریازضوابط،معیارهاواستانداردهایموجود کشورانجاماینزمینهانجامشدهاست؟
-3 پدافند
از نظر لغت شناسی واژه پدافند از دو جزء" پد " و " آفند " تشکیل شده است. در فرهنگ و ادب فارسی" پاد " یا " پد " پیشوندی است که به معنای"ضد ، متضاد ، پی و دنبال" بوده و هر گاه قبل از واژه ای قرار گیرد، معنای آن واژه را معکوس مینماید. واژه آفند نیز به مفهوم"جنگ، جدال، پیکار و دشمنی" است. [4]
امروزه واژه پدافند در ادبیات فنی طیف بسیار وسیع و گسترده ای از مفاهیم و اقدامات برنامه ریزی، طراحی و اجرا را در سه مرحله یک بحران، قبل - به صورت آمادگی و هشدار - ، حین - به صورت شیوه های مواجهه - و بعد - به صورت شیوه های بازتوانی و بازیابی تا هنگام نیل به شرایط قبل از سانحه - شامل می شود. [3]
-4 پدافند غیر عامل
از نظر مفهومی، پدافند غیرعامل که معادل لاتین آن " " Passive Defence است را به معنای دفاع در برابر تهاجم های نظامی دانسته اند. در مقابل، عبارت دفاع غیرنظامی یا دفاع شهری قرار دارد که معادل لاتین آن " " Civil Defence است و در ادبیات فنی معاصر آن را به معنای آمادگی و دفاع در برابر هر گونه سانحه اعم از طبیعی یا انسان ساز بکار میبرند. [3]
در هر صورت پدافند را بر دو نوع عامل و غیرعامل می دانند . پدافند عامل به کارگیری اقدامات آفندی و تهاجمی با هدف ممانعت از پیشروی دشمن است. در حالی که پدافند غیرعامل عبارت از" به کار بردن روشهایی است که از آثار زیانهای ناشی از اقدامات دشمن بکاهد یا آن را به حداقل برساند". به بیان ساده تر، بر خلاف پدافند عامل، در پدافند غیرعامل از هیچ نوع جنگ افزاری در برابر دشمن استفاده نمی گردد.[5 ]
وجه تمایز بین پدافند عامل و غیرعامل به"عامل انسان" بر می گردد. به این معنا که پدافند عامل را ابزاری میداند که نیاز به مدیریت مستقیم و کاربری انسانی دارد و مشتمل بر ابزار و آلات جنگی، سازماندهی، آموزش و مدیریت نیروهاست که در شرایط عدم حضور انسان، آن ابزار به خودی خود فاقد اعتبار است. در حالی که پدافند غیرعامل را امکانات معماری در زمینه مهندسی جنگ می داند، به گونه ای که بدون ابزار و توانمندی، نیروهای رزمی و دفاعی را افزایش دهد؛ مانند پناه گرفتن درون سنگر یا استقرار در نقاط مرتفع. پدافند غیرعامل نیازی به حضور انسان نداشته و هر کسی آن را به کارگیرد، راندمان دفاعی بیشتری در جنگ خواهد یافت. [6]
پدافند غیر عامل اینگونه نیز تعریف شده است: پدافند غیرعامل در لغت به معنای"دفاع بدون اسلحه" است و در تعریف آن را "دفاع کردن در برابر تهدید بدون استفاده از تسلیحات و تجهیزات نظامی" میگویند. در گذشته همرنگ شدن با محیط، یکجا ماندن و تکان نخوردن برای عدم جلب توجه دشمن و ... پدافند غیرعامل را تشکیل میداد که با تغییر تهدیدات روز به روز بر اشکال آن افزون شد. چرا که قرار بر این بود ما نوعی از دفاع را طراحی و تعریف کنیم که در برابر تهدید، بدون استفاده از
