بخشی از مقاله
خلاصه
ابتداییترین و درعینحال حیاتیترین نیازمندی هر موجود زندهای در طبیعت، مسکن به معنا و مفهوم مأوا و سرپناه است. این اصل در میان تمام حیوانات صادق است و این اصل در میان انسانها هم مصداق دارد. با بررسی جنگهای اخیر در قرن بیستم و بیست و یکم مشخص میشود با پیشرفتهای صورت گرفته در سطح تسلیحات و تجهیزات نظامی، مناطق مسکونی شهری بیشتر در معرض خطر تهاجم طرفهای جنگ قرارگرفته و بیشترین تلفات انسانی بجای نیروهای نظامی درگیر در جبهههای اصلی نبرد، در بین مردم عمومی ساکن در مراکز شهری با بار جمعیتی بالا ثبت گردیده است. پدافند غیرعامل به عنوان یکی از شاخههای مدیریت بحران با نوع تهدید جنگ و حمله نظامی سختافزاری به مجموعه اقدامات غیرمسلحانهای گفته میشود که موجب کاهش آسیبپذیری نیروی انسانی، ساختمانها، تأسیسات، تجهیزات و شریانهای کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن میگردد. بنابراین، پدافند غیرعامل شامل مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرحهای غیرمسلحانهای است که قبل از شروع تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا میشوند که هدف اصلی از اجرای آن کاهش تلفات جانی، مالی، ارتقاء سطح و کارایی دفاعی طرحها و پروژهها درزمان تهاجم دشمن است. نوشته حاضر سنخ مقالات مروری توصیفیBتحلیلی میباشد، لذا سعی شده است با تکیهبر منابع معتبر و مرتبط با موضوع و با تکنیک »مطالعه کتابخانهای و اینترنتی« ارتباط واحدهای مسکونی با موضوع پدافند غیرعامل موردبررسی و چالش قرار گیرند. سپس با استفاده از فاکتورهای اصلی عواملی که کشور ما را با خود دارد، مانند؛ جغرافیا قرارگیری و چالشهای سیاسی منطقه خاورمیانه از منظر ایمنی و اجزای آن در ساختار خانه، مورد تجزیهوتحلیل قرار دهیم. نتیجه حاصل از این پژوهش حاکی از آن است مهندسین معمار که شکلدهنده سبک زندگی مردم هستند از طریق آموزش نحوه چیدمان و قرارگیری مبلمان ارائه دهند تا در زمان بروز حادثه بتوانند خود و خانواده را از محل بروز حادثه خارج و نجات دهند.
کلمات کلیدی: جنگ تحمیلی، پدافند غیرعامل، امنیت، معماری ساختمان، روابط فضایی
مقدمه
ابتداییترین و درعینحال حیاتیترین نیازمندی هر موجود زندهای در طبیعت، مسکن به معنا و مفهوم مأوا و سرپناه است. این اصل در میان تمام حیوانات صادق است. حیوانات لانههای خود را طوری میسازند که ضمن تأمین آسایششان، امنیت جانی هم داشته باشند، یعنی لانه خود را طوری طراحی میکنند که حتیالامکان از دید دشمنان مخفی باشد، راه دررو داشته باشد که این همان مفهوم استتار است؛ از گزند خطرات طبیعی مانند باد، بارش و... هم به دور باشد و این نیز معرف مصداق دیگری از پدافند غیرعامل به معنای پوشش میباشد. این اصل در میان انسانها هم مصداق دارد، امنیت جانی و مالی انسان ها در مساکنی که در حال زندگی هستند، اصلیترین راهبرد در تصمیمگیری های کلان کشورها برای برنامهریزی مسکن است. با بررسی جنگ های اخیر در قرن بیستم و بیست و یکم مشخص میشود با پیشرفتهای صورت گرفته در سطح تسلیحات و تجهیزات نظامی، مناطق مسکونی شهری بیشتر در معرض خطر تهاجم طرفهای جنگ قرارگرفته و بیشترین تلفات انسانی بجای نیروهای نظامی درگیر در جبهههای اصلی نبرد، در بین مردم عمومی ساکن در مراکز شهری با بار جمعیتی بالا ثبت گردیده است. بزرگترین فاجعه مربوط به تلفات انسانی مربوط به مهمترین جنگهای قرن بیستم است، کشته شدن بیش از ده میلیون نفر غیرنظامی در جنگ جهانی اول و سی میلیون نفر در جنگ جهانی دوم نقطه عطفی در تاریخ جنگها بهحساب میآید.
پدافند غیرعامل به عنوان یکی از شاخههای مدیریت بحران با نوع تهدید جنگ و حمله نظامی سختافزاری به مجموعه اقدامات غیرمسلحانهای گفته میشود که موجب کاهش آسیبپذیری نیروی انسانی، ساختمانها، تأسیسات، تجهیزات و شریانهای کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن میگردد - پیمان و غضنفری نیا . - 1386 بنابراین، پدافند غیرعامل شامل مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرحهای غیرمسلحانهای است که قبل از شروع تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا میشوند که هدف اصلی از اجرای آن کاهش تلفات جانی، مالی، ارتقاء سطح و کارایی دفاعی طرحها و پروژهها درزمان تهاجم دشمن است در این میان طرحها و پروژههای ساخت مسکن از این قاعده مستثنا نیست بلکه بهکارگیری اصول و ضوابط حاکم بر پدافند غیرعامل در طراحی و ساخت مسکن از درجه اهمیت بالایی برخوردار است.
پدافند غیرعامل1 به مجموعه اقداماتی اطلاق میگردد که مستلزم بهکارگیری جنگافزار نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد. اقدامات پدافند غیرعامل شامل استتار، اختفاء، پوشش، فریب، تفرقه و پراکندگی، استحکامات و سازه های امن و اعلام خبر میباشد.
دفاع غیرنظامی2 دفاع غیرنظامی، تقلیل خسارت مالی و صدمات جانی وارده بر غیرنظامیان در جنگ یا در اثر حوادث طبیعی نظیر سیل، زلزله، طوفان، آتش فشان، آتشسوزی و خشکسالی میباشد.
در منابع خارجی، وظایف دفاع غیرنظامی شامل چهار عنوان ذیل میباشد: -1 اقدامات پیشگیرانه و کاهشدهنده3 -2 آمادهسازی وامداد رسانی4 -3 هشدار و اخطار5 -4 بازسازی مجدد6
در همین راستا شناسایی و ترکیب فضایی مناسب در معماری بنا که موجب ارتقا توانایی نیروهای مسلح و جوامع غیرنظامی یک کشور بهنحویکه در مقابل حمله استقامت کندو ضمن تحمل آن قادر باشند به نحو مؤثری به وظایف محوله خود عمل نمایند، این تواناییعمدتاً درنتیجه دفاع عامل غیرعامل به دست میآید، و ایجاد هرگونه حفاظی که در مقابل اصابت مستقیم بمب، راکت، موشک، گلوله، توپخانه، خمپاره و یا ترکش آنها مقاومت نموده و مانع صدمه رسیدن به نفرات تجهیزات یا تأسیسات گردیده و اثرات ترکش و موج انفجار را بهطور نسبی خنثی نماید.
2. ضرورت پژوهش
یکی از استراتژیهای تأثیرگذار در سرنوشت جنگها کشیدن شدن جنگها به مناطق مسکونی است که معمولا با تخریب وسیع و تلفات انسانی بالا همراه است که در صورت عدم اتخاذ تدابیر و برنامهریزیهای کلان در زمان صلح، حین وقوع جنگ این تلفات دوچندان شده و بار روانی بسیار وحشتناکی برای سیاستمداران و فرماندهان ردهبالای نظامی به ارمغان میآورد. از عوامل عمده افزایش آمار تعداد کشتهشدگان و مجروحان در زمان حملات نظامی، خرابکاریهای امنیتی و وقوع حوادث غیرمترقبه و طبیعی در مناطق شهری، آسیبپذیری بالای ساختمانهاست که بهموجب برنامهریزی ناصحیح در حوزه مسکن، ساختاربندی و آرایش فضایی نامناسب، مشکلات مهندسی ساختمان - سازه ها و استحکامات ناامن - ، معماری نامناسب - عدم پیشبینی پناهگاه، فضاهای باز - ، شبکه های ارتباطی غیراستاندارد و... است. بنابراین، رعایت اصول کلیدی پدافند غیرعامل در ساختمانها زمینهای برای توسعه امنیت پایدار در مناطق شهری تلقی میشود. یکی دیگر از عوامل عمده گسترش تلفات انسانی در جنگهای شهری افزایش روزافزون جمعیت مناطق شهری به علت مهاجرتهای بیرویه و رشد بیبرنامه مساکن غیراستاندارد و غیر ایمن در حاشیه مناطق شهری - مثل کلانشهر تهران - است. بهطوریکه از سال 1900،29 درصد جمعیت دنیا در شهرها زندگی میکردند، »در سال 1950، این میزان به 49 درصد افزایش یافت و طبق آمارهای سازمان ملل در سال 2010 این درصد از مرز 75 درصد عبور کرده است - Vautravers 2010 - .«
3. پیشینه تحقیق
با گریزی بر تاریخ شهرنشینی، در اکثر کشورهای دنیا ضمن کوشش برای ساخت و توسعه شهرها، تدابیر خاصی برای نگهداری و ایمنی خانهها در مقابل اقوام غارتگر اندیشیده میشد. با علم بر اینکه در صورت سقوط دروازه های شهر، دشمن به محله های شهر و سپس به خانههای ساکنان حملهور خواهد شد، مسیر عبور در کوچه ها و خیابانها در ابعادی طراحی و ساخته میشدند که عبور سوارهنظام بهصورت گروهی در آنها ممکن نباشد یا حداقل بهکندی صورت پذیرد، یا اینکه نمای بیرونی ساختمانها را طوری طراحی میکردند که باعث جلبتوجه چپاولگران نباشد - رهنمایی ,1387 . - 175 در این دوران اقدامات پدافند غیرعامل در برابر تهاجمهای صورت گرفته شامل ساخت قلعهها، کهن دژها، شارستان ها، ربض ها، باروها و سنگرهای مستحکم دفاعی، ایجاد پناهگاه های مستحکم و غیره تجلی مییابد. برای مثال مردم ری خانه های خود را در زیرزمین میساختند و راه ورود به خانهها را ظلماتی، تاریک و دشوار بنا می کردند - کریمان . - 128 ,1366 اما پس از اختراع باروت و توسعه استفاده از آن در ساخت جنگافزار و ساخت سلاحهایی باقابلیت پرتاب منحنی، موضوع پدافند غیرعامل نیز به تدریج ضمن اتکا به اصول خود، تغییر یافت.
4. مبانی نظری
ازنظر لغتشناسی واژهی »پدافند« از دو جزء »پد« و »آفند« تشکیلشده است. در فرهنگ و ادب فارسی، »پاد« یا »پد« پیشوندی است که به معانی »ضد، متضاد، پی و دنبال« بوده و هرگاه قبل از واژهای قرار گیرد، معنای آن واژه را معکوس مینماید. واژهی آفند نیز به مفهوم »جنگ، جدال، پیکار و دشمنی« است - موحدی نیا . - 1381
4,1 .اصول پدافند غیرعامل
مجموعه اقدامات بنیادی و زیر بنایی است که در صورت بهکارگیری میتوان به اهداف پدافند غیرعامل از قبیل تقلیل خسارات و صدمات، کاهش قابلیت و توانایی سامانه شناسایی، هدفیابی و دقت هدفگیری تسلیحات آفندی دشمن و تحمل هزینه بیشتر به وی نائل گردد.
در اکثر منابع علمی و نظامی دنیا اصول و یا موضوعات پدافند غیرعامل شامل 7 اقدام مشروحه ذیل میباشد که در طراحی و برنامهریزیها و اقدامات اجراییدقیقاً میبایست موردتوجه قرار گیرد:
-1 استتار1
-2اختفاء2
-3 پوشش3
-4 فریب4
-5 تفرقه و پراکندگی5
-6 مقاومسازی و استحکامات6
-7 اعلام خبر7
4,2 .اصول پدافند غیرعامل در طراحی و ساخت مساکن شهری
معماری دفاعی ساختمان بهمنظور کسب آمادگی هر چه بیشتر در برابر حملات نظامی و سایر بلایای طبیعی مطرح میشود. ملاحظات پدافند غیرعامل در بخش مسکن در سه بخش معماری، مقاومت سازه تأسیسات ساختمانی متبلور میشود.
در بخش معماری، توجه به اصولی مانند مکان گزینی و جانمایی بهینه ساختمان، پراکندگی مناسب بنا، رعایت اصول اختفاء استتار و فریب، درجه مرمتپذیری بالای ساختمان معماری داخلی ساختمان، حائز اهمیت است - فرجی, ملائی و عظیمی . - 1390 آرایش فضاهای ساختمانی و نحوه ارتباط با پیرامون، امکانات ویژهای را برای نجات جان افراد ایجاد نموده و باعث بهبود عملکرد سیستم و کاهش آسیبپذیری آن میشود. تعیین طرح هندسی بنا، موقعیت بازشوها، نحوه دسترسی و پیشبینی فضای امن بهعنوان فضای چند عملکردی برای هر ساختمان در زمان صلح و جنگ بر عهده مهندسین معماری است. معماران باید با توجه به کاربری بنا و نیازهای آن فضاهایی را طراحی نمایند که علاوه بر عملکرد پدافندی در زمان جنگ، در زمان صلح نیز کاربری مناسبی داشته باشد.
