بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
رویکردهای پدافند غیرعامل و تأثیر آنها بر عملکرد آجا در جنگهای آینده
چکیده
هدف این مقاله، معرفی رویکردهای رایج پدافنـد غیرعامـل و تعیـین رویکـرد
مناسب و تأثیر آن بر عملکرد آجا میباشد. در این پـژوهش کـه از نـوع کـاربردی
است، از روشهای مطالعه کتابخانهای و مراجعـه بـه اسـناد و مـدارک و از ابـزار پرسشنامه برای گردآوری دادهها و از روش نمونهگیری هدفمند برای انتخاب حجم نمونه جامعه آماری مورد تحقیق استفاده شده است. برای تعیین اولویت، از بین سه رویکرد مطرح (تهدیدمحور، توانمندیمحور و فرصتمحور) از روشAHP استفاده
شده است. نتایج نشان داد که رویکـرد فرصـتمحـور بـا مقـدار وزن 0/4138 در
اولویت اول میباشد. مقدار اهمیت و عملکرد بخشهای پدافند غیرعامـل آجـا در صورت اتخاذ هر یک از رویکردهای مطرح شده نیـز بـا اسـتفاده از روش تحلیـل عملکرد- اهمیت IPA انجام و پیشـنهادهای ایـن تحقیـق، لـزوم اتخـاذ ترکیبـی از رویکردهای فرصتمحور و تهدیدمحور را در محیط شرایط ناهمگون صحنه نبـرد آینده توسط آجا به ترتیب نتایج تحقیق نشان داد.
واژگان کلیدی: تهدیدمحوری، فرصتمحوری، توانمندمحور، جنگهای آینده، پدافند غیرعامل.
.1 کلیات
.1-1 طرح مسئله
جمهوری اسلامی ایران به دلیل داشتن موقعیت خاص ژئوپلیتیک و ژئواسـتراتژیک در سطح جهانی و منطقه ای، همواره در معرض تهدیدهایی قرار داشـته و دارد. برابـر شواهد موجود، در حـال حاضـر اصـلی تـرین و عمـده تـرین تهدیـد مفـروض بـرای ج.ا.ایران، آمریکا و همپیمانان منطقه ای و بین المللی این کشور می با شند، پس موضوع امنیت و دفاع در برابر این تهدید مفروض، یک دستورکار دائمـی و همیشـگی بـرای ایران می باشد.
از مــؤثرترین و پایــدارترین روشهــای دفــاع در برابــر تهدیــدها، پدافنــد غیرعامــل می باشد. بیشتر کشورهای جهان به پدافند غیرعامل به عنوان یک سامانه دفاعی، تـوجهی ویژه دارند. برای مثال، کشوری مانند سوئیس با وجود بیطرفی در دو جنـگ جهـانی و مواجه نبودن با تهدید، به این موضوع توجه بسیار زیـادی دارد. در ج.ا. ایـران، بـاوجود موقعیت خـاص ژئوپلیتیـک، داشـتن ثـروتهـای عظـیم نفـت و گـاز، اسـتقرار نظـام ضداستکبار و ورود به عرصههای فناوری نوین و نیز تهدیـدهای اسـتکبار جهـانی، بـه موضوع پدافند غیرعامل توجه چندانی نشده است (قنوات، فرجپور و علیاکبری، .(9:1387
با توجه به اهمیت موضوع پدافند غیرعامل، نبود رویکرد مشـخص راهبـردی در مورد پدافند غیرعامل در ترکیب با مؤلفـههـای دینـی و معنـوی و الگـوی دفـاعی و امنیتی سبب بروز ابهامهایی در فهم اصول پایهای دفاع غیرعامل شده و اتلاف منـابع را به همراه خواهد داشت. نتایج و تجربیات حاصل از جنگهای اخیـر در منطقـه و سایر نقاط جهان نشان داده اسـت کـه عـدم توجـه بـه پدافنـد غیرعامـل، تلفـات و ضایعات جبران ناپذیری را بر جای خواهد گذاشت. اینکه چه رویکـرد و یـا راهبـرد اساسی در این زمینه وجود دارد، چالش عینی برای صـاحبنظران عرصـه دفـاع غیـر-عامل است. هدف این مقاله، معرفی رویکردهای راهبردی رایـج پدافنـد غیرعامـل و
تعیین رویکرد مناسب است؛ به عبارتی این پـژوهش در پـی معرفـی و تبیـین نظـری رویکردهــای پدافنــد غیرعامــل و تعیــین رویکــرد مطلــوب و متناســب بــا شــرایط ناهمگونی تهدیدها میباشد.
.1-2 اهمیت و هدف پژوهش
.1-2-1 اهمیت پژوهش
با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور، نوع و شکل مرزها، استقرار تأسیسات و منابع حیاتی و آسیبپذیر بودن این منـابع و همچنـین عـدم برقـراری تـوازن میـان تهدیـد و سامانه های دفاع عامل در کشور بیش از پیش اهمیت پـرداختن بـه پدافنـد غیرعامـل را روشن میسازد. با قبول این واقعیت کـه در حـال حاضـر، سـامانه پدافنـدی (عامـل و غیرعامل) در کشور، با مشکلات عدیـدهای مواجـه بـوده و مـی باشـد، پـس ضـرورت پرداختن به این موضوع آشکار و توجیهپذیر است.
پایداری ج.ا.ایران در برابر تهدیدهای نظامی و حفاظـت از زیرسـاختهـای حیـاتی کشور فقط با اتکا به جنگافزار و نیروی نظامی و به نوعی پدافند عامل مقدور نخواهـد بود و باید از روش پدافند غیرعامل نیز استفاده گردد. بدون شک بـه کـارگیری رویکـرد مناســب پدافنــد غیرعامــل در ســطح راهبــردی در برابــر تهدیــدها بــرای حفاظــت از زیرساختهای حیاتی کشور باعـث ارتقـای تـوان دفـاعی و پایـداری کشـور در برابـر تهدیدهای بالفعل و بالقوه دشمنان ایـن مرزوبـوم شـده و در نتیجـه از طریـق افـزایش قابلیت دفاعی، میتوان موجبات تحکیم امنیت ملـی و حفـظ موجودیـت نظـام مقـدس جمهوری اسلامی ایران را فراهم آورد.
ضرورت و اهمیت این تحقیق در آن است که ردیابی و شناسـایی اصـول و عناصـر الگوی معیار پدافند غیرعامل میتواند راهنمایی تدوین الگـوی جـامع پدافنـد غیرعامـل کشور قرار گرفته و دسـتاوردهای حاصـل از نتـایج ایـن تحقیـق نیـز بـا فـراهم آوردن
زمینه های مشخص، مساعدت لازم را برای تصمیمگیری و سیاسـتگذاریهـای دفـاعی-امنیتی در زمینه تأمین هدفهای ملـی مـورد نظـر مـرتبط بـا رویکـرد مناسـب پدافنـد غیرعامل آجا ایجاد نماید و در سطح ملی به صورت علمی، باعث تجمیع و همسو شدن تمامی منـابع و تـلاشهـا در راسـتای ایجـاد امنیـت پایـدار کشـور گـردد و همچنـین تکمیل کننده پدافند عامل خواهد بود که در مجمـوع باعـث خنثـی شـدن و یـا کـاهش آسیبپذیریها، در صورت وقوع تهاجمهای احتمالی خواهد شد.
.1-2-2 هدفهای تحقیق
.1-2-2-1 هدف کلی
هدف کلی ایـن پـژوهش، معرفـی رویکردهـای پدافنـد غیـرعامـل (تهدیـدمحـور، توانمندیمحور و فرصتمحور) و تعیین رویکرد مناسب پدافند غیرعامل و میزان تـأثیر آن بر عملکرد آجا در جنگهای آینده و محیطهای ناهمگون میباشد.
.1-2-2-2 هدفهای جزیی
(1) معرفی رویکرد تهدیدمحور و تأثیر آن بر عملکرد آجا در جنگهای آینده. (2) معرفی رویکرد قابلیتمحور و تأثیر آن بر عملکرد آجا در جنگهای آینده. (3) معرفی رویکرد فرصتمحور و تأثیر آن بر عملکرد آجا در جنگهای آینده.
.1-3 پرسش اصلی
چه الگوی رویکرد پدافند غیرعاملی میتواند میزان پاسخگویی نیروهای مسلح را در برابر تهدیدهای نظامی در شرایط ناهمگون ارتقا و توسعه بخشـد و بـه عنـوان رویکـرد مناسب پدافند غیرعامل معرفی گردد؟
.1-4 فرضیه تحقیق
در راستای پاسخ به پرسش یادشده، این فرضیه مطـرح مـیشـود کـه رویکـردهـای پدافند غیرعامل (تهدیدمحور، توانمندیمحور و فرصتمحور) بر عملکرد آجا تأثیرگذار بوده و این امر میتواند بر دفاع ناهمگون آجا در جنگهای آینده مؤثر باشد.
.1-5 پیشینه تحقیق
تحقیقهایی که تاکنون در حوزه پدافند غیرعامل در نیروهای مسلح یـا بخـش دفـاع انجام شده است، در بیشتر موارد، ماهیت نظری داشـته و تحقیقـی کـه در آن دادههـای واقعی بخش پدافند غیرعامل (بر مبنای نظرات صاحبنظران جامعه آماری) مورد تجزیـه و تحلیل قرار گرفته باشد، وجود نداشته است. بهعبـارتی معرفـی رویکردهـای پدافنـد غیرعامل و تعیین رویکرد مناسب و تـأثیر آن بـر عملکـرد آجـا در جنـگهـای آینـده، موضوع جدیدی میباشد.
.1-6 روش تحقیق
این پژوهش از نوع کاربردی بوده و روش تحقیق استفادهشده، توصـیفی و مـوردی زمینه ای است و برای گرد آوری اطلاعات از روش مطالعه کتابخانهای با بررسی متـون و مراجعه به اسناد و مدارک در سـطح آجـا و نیـز روش هـای میـدانی ماننـد مصـاحبه و پرسشنامه استفاده شده است. از جمله شاخص های آماری توصیفی مـورد اسـتفاده ایـن پژوهش، میانگین، واریانس و انحراف معیـار و از جملـه روش فراینـد تحلیـل سلسـله مراتبی AHP1 و IPA2 میباشد.
گفتنی است قلمرو موضوعی این تحقیق، رویکردهای پدافند غیرعامل و تأثیر آنها بر عملکرد آجا در جنگهای آینده و صحنههای جنگ نیروهای مسلح جمهـوری اسـلامی ایران است. از آنجاکه محققان بهدنبال بررسی تأثیر رویکردهـای پدافنـد غیـرعامـل بـر عملکرد آجا در محیطهای ناهمتراز جنگهای آینده است، پس این تحقیقی خاص بوده که نتایج و تأثیر آن قابل تعمیم و توسعه به سایر سازمانها نمیباشد.
جامعه آماری این تحقیق تعداد 81 نفر شامل فرماندهان، معاونت ها و مدیران ارشـد آجا انتخاب شده اند که با حوزه پدافند غیرعامل آشـنا و در ارتبـاط هسـتند و بـهعلـت گستردگی جامعه بر اساس روش نمونه گیری هدفمند (بر مبنای شناخت پیشین محقق و با هدف خاص و مهم بودن نظرات افراد و خصوصیات برخی از افـراد) تعـداد 36 نفـر بهعنوان حجم نمونه در نظر گرفته شدهاست.
.2 بنیانهای نظری و مفهومی
.2-1 چارچوب نظری
امنیت ملی از مؤلفههای متعددی برخوردار است و از جمله مهمترین آنها میتوان به امنیت نظامی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی اشـاره نمـود. هرگـاه هـر یـک از مؤلفههای یادشده را خطری تهدید نماید، در واقع امنیت ملی تهدید شـده اسـت؛ زیـرا امنیت، کلیتی غیرقابل تفکیک است (تهامی، .(44 :1376 با رویکردهای تـدافعی و تهـاجمی میتوان از امنیت ملی محافظت نمود که راهبرد جمهوری اسلامی ایران در امنیـت ملـی اتخاذ رویکرد دفاعی (پدافندی) است.
پدافند1 به طور کلی دفع، خنثی کردن و کاهش تأثیر اقدامهای آفنـدی یـا تهـاجمی دشمن و ممانعت از دستیابی او به هدفهایش است کـه از دو بخـش، پدافنـد عامـل و غیرعامل تشکیل میشود. به عبارتی دیگر، پدافند یا دفاع از کشور، حفظ جـان مـردم و
تضمین امنیت افراد و صیانت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملـی در همـه مواقـع برابـر هرگونه شرایط و موقعیت و در برابر هرگونه تجاوز است (نباتی، .(7 :1386 دفـاع عامـل و غیرعامل، مکمل یکدیگر هستند، هرچند دفاع غیرعامل به شکل مجزا، قابل طرحریـزی و اجراست، ولی به کارگیری دفاع عامل در کنار دفاع غیرعامل، ضروری و اجتنابناپذیر
است (طباطبایی، .(13 :1381
به طور خلاصه میتوان اثربخشی یک سـازوکار پیشـنهادی پدافنـد غیرعامـل را بـه کمک رابطه زیر سنجید:
در این رابطه (V) بیانگر پیروزی1 است که حاصل تلفیق آفنـد(O) 2 و پدافنـد شـامل پدافند غیرعامل(PD) 3 و پدافند عامل(AD) 4 است. مجموعه راهکارهای اثربخش پدافنـد غیرعامل حاصل کسر میان اثرات عملیاتی5 مـورد نظـر ) ) از شـاخص تهدیـد(Ti) 6 است. بنابراین در تعیین راهکارها ابتدا باید تهدیدها به خوبی فهرسـت شـده، سـپس در برابر اثر عملیاتی مورد نظر قرار گرفته و از تحلیل تقابل این دو مؤلفه، راهکـار مناسـب برگزیده شود. گفتنی است که پدافند غیرعامل به هیچ وجه پاسـخگوی کامـل تهدیـدها نخواهد بود، ولی در صورت لحاظ تمام جوانب تهدید و همسویی با ملاحظه های ناشی از تهدید میتوان به عنوان یک عامل افزاینده توان نیرو مطرح گـردد. بـه ایـن صـورت، پدافند غیرعامل در مسیر پیروزی، نقشی اجتنابناپذیر خواهد داشت (دیوسالار، .(9 :1388
در کتاب »فرهنگ واژههای نظامی«، دفـاع غیرعامـل ایـنگونـه تعریـف شـده اسـت: »استفاده از پوشش، اختفاء، استتار، پراکنـدگی، فریـب و واپـایش حرکـات در روشـنایی«
(رستمی، .(205 :1378 پدافند غیرعامل به مجموعه اقدامهـایی اطـلاق مـیگـردد کـه نیازمنـد بهکارگیری جنگافزار نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسـارتهـای مـالی بـه تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظـامی و تلفـات انسـانی جلـوگیری نموده یا میزان این خسارتها و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد (موحدینیا، .(23 :1385
اصول پدافند غیرعامل، مجموعه اقدامهای بنیادی و زیربنایی اسـت کـه در صـورت به کارگیری میتوان به هدفهای پدافند غیرعامل از قبیل کاهش خسـارت و صـدمههـا، کاهش قابلیت و توانایی سامانههای شناسایی هدفها، هدفیابی و دقـت هـدفگیـری تسلیحات آفندی دشمن و تحمیل هزینه بیشتر به وی نائـل گردیـد (اسـکندری، .(34 :1389 محققان بسیاری به اصول پدافند غیرعامل پرداختهانـد. »نبـاتی«، اصـول شـانزدهگانـهای را بهعنوان اصول پدافند غیرعامل بر میشمرد (نبـاتی، » .(120:1389موحدینیا« این اصـول را در نُه اصل مکانیابی1، استتار2، اختفاء3، پوشش4، فریب5، پراکندگی6، تفرقـه و جابـهجـایی7،
جابه جایی7، مقاومسازی و اسـتحکامات8 و اعـلام خبـر9 خلاصـه مـیکنـد (موحـدی نیـا، (74:1388 و سه اصل عمده و اولیه دفاع غیرعامل را اصول زیر میداند:
(1) موضعیابی10 شامل: مأموریت11، پراکندگی و شکل عوارض و محیط12، (2) انضباط استتار13، (3) احداث و ایجاد استتار14 (موحدینیا، .(110:1383
