بخشی از مقاله
چکیده
واژه سبک زندگی، به روشهای متفاوت زندگی در گروههای مختلفِ افراد در جوامعِ مختلف اطلاق میشود که میتواند به مقایسه شیوههای مختلف زندگیِ کشفشده در میان گروههای متفاوت در جامعه بپردازد. درواقع اصطلاح سبک زندگی، مجموعهای نسبتاً منسجم از همه رفتارها و فعالیتهای یک فرد در جریان زندگی روزمره است. تا زمانیکه رسانهها در جوامع حضور فعال نداشتند، تعیینکننده چهارچوب سبک زندگی، سنتها و هنجارهای قومی و قبیلهای بود؛ اما با ظهور رسانهها، این وضع تغییر کرد؛ به عبارت دیگر، با فراگیرشدن و رشد رسانهها بویژه شبکههایِ ماهوارهای که از آنها تحت عنوان زندگی دوم یا «Second Life» یاد میشود، این پدیده بعنوان عضوی از خانوادهها پذیرفته شد، ارزشها و نوآوریهای جدیدی بویژه در تقابل با ارزشهای سنتی را به افراد ارائه کرد و همچنین مسائلی مغایر با ارزشهای پذیرفتهشده را برای افراد بیان نمود. از این رو نوشتار حاضر سعی دارد تا با روشی توصیفی- تبیینی، ضمن تشریح و تبیین مفاهیم شبکههایِ ماهوارهای و سبک زندگی ایرانی- اسلامی، به این پرسش پاسخ دهد که رسانهها و در رأس آنها شبکههایِ ماهوارهای - متغیر مستقل - چه تأثیری بر سبک زندگی ایرانی - متغیر وابسته - داشته و اینکه آیا این شبکهها موجب تقویت سبک زندگی ایرانی شده یا این نوع سبک زندگی را بشدت تضعیف کردهاند؟ فرضیه پژوهش عبارتست از این که شبکههای ماهوارهای، بدلیل ارائه برنامههای متفاوت و منحصر به فرد، ذهن مخاطبان را به سمت اهداف مدنظر خود هدایت نموده و ضمن تحت تأثیر قراردادن ذهن آنها، نوعی اعتیاد را در بین مخاطبان برای مشاهده برنامههای خود بوجود آوردهاند. برای جمعآوری دادههای موردنظر نیز از منابع اینترنتی، کتابخانهای و اسنادی استفاده شده است.
طرح مسأله
سبک زندگی را میتوان مجموعهای از رفتارها تعریف کرد که فرد آنها را به کار میگیرد تا نه فقطنیازهایِ جاری او را برآورند، بلکه روایت خاصی را که وی برای هویت شخصی خود برگزیده است در برابر دیگران مجسم سازد - رحمتآبادی و آقابخشی، . - 236 :1385 سبک زندگی اصطلاحی است که در فرهنگ سنتی چندان کاربردی ندارد؛ چون ملازم با نوعی انتخاب از میان تعداد کثیری از امکانات موجود است؛ سخن گفتن از کثرت انتخاب نباید به این پندار بینجامد کهدرِ همه انتخابها به روی همه افراد باز است، یا آنکه همه مردم تصمیمات مربوط به انتخابهای خویش را با آگاهی کامل از کلیه امکانات موجود بر میگزینند؛ چه در عرصه کار و چه در عرصه مصرف، برای همه گروههایی که از قید فعالیتهای سنتی آزاد شدهاند، انتخاب-های گوناگونی در زمینه سبک زندگی وجود دارد. لذا طبیعی است که تفاوتهای سبک زندگی بین گروهها، همانگونه که بوردیو به تأکید میگوید »درواقع شکلهای ساختاری مقدماتی برای گروهبندیهایِ اجتماعی هستند - «گیدنز،. - 121 : 1382 با توجه به گستره وسیع رسانهها و در رأس آنها شبکههای ماهوارهای که مخاطبان را تحت سیطره خود قرار دادهاند، آگاهی و شناخت مخاطبان با توجه به تمایز آنها امری لازم و ضروری است - مسقطیان، . - 77 :1381 مخاطب نیز هدف هر برنامه رسانهای است که باید نخست ترغیب و سپس قانع شود که رسانه در خصوص علاقه و نیاز او پیام میدهد و مخاطب هم بسته به عوامل فردی و اجتماعی، آن بخش از مضمون یا پیام رسانه را جذب میکند که خود میخواهد نه بخشی را که پیامرسان در نظر درد - قاضیزاده، . - 97 :1380 در حال حاضر یکی از مهمترین مسائل موجود در جامعه ما، موضوع ماهواره و تأثیرات آن در جامه است. ماهواره در فروردین 1373 وارد ایران و در آن برهه زمانی به یکی از موضوعات مورد توجه جامعه ایرانی تبدیل شد. آنچه واقعی و عینی به نظر میرسد این است که استفاده از کانالهای ماهوارهای از سوی مردم در حال رشد و تداوم است و در این راه قطعاً تغییراتی را نیز در سبک زندگی ایرانی بوجود خواهد آورد. فرهنگ تکثرگرایی امروز، مخاطبان ویژهای را بوجود آورده است که با مخاطبان سدههای گذشته تفاوت بسیاری دارند. اکنون دیگر مخاطبان را نمیتوان به راحتی تهییج یا اقناع کرد؛ بلکه به اندازه پیچیدگی نهادها، پایگاهها، نقشها و روابط، افراد نیز پیچیده شدهاند - سورین، تانکارد، . - 417 :1381 برایناساس تلویزیون در ایران نقش بسیار مهمی را بر عهده دارد و آن، برآوردن انتظارات جامعه ایرانی است تا هم بتواند از فشار رسانههای بیگانه بکاهد و هم با توجه به ساختِ فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی که جامعهای معتقد به ارزشهای دینی است و اوقات فراغت آنها را تا حدِزیادی تلویریون پُر میکند، پاسخگو باشد - متانی، حسنزاده، فرهنگی، . - 185 : 1391
روش، پرسش و فرضیه پژوهش
بطورکلی نوشتار حاضر سعی دارد تا با روشی توصیفی- تبیینی، ضمن تشریح مفاهیم شبکههایِ ماهوارهای و سبک زندگی ایرانی، به این پرسش پاسخ دهد که رسانهها و بویژه شبکهایِ ماهوارهای - متغیر مستقل - چه تأثیری بر سبک زندگی ایرانی-اسلامی - متغیر وابسته - داشته است؟ فرضیه نوشتار این است که شبکههایِ ماهوارهای بدلیل ارائه برنامههای متفاوت و منحصر به فرد خویش، ذهن مخاطبان را به سمت اهداف مدنظر خود سوق داده و ضمن تحت تأثیر قراردادنِ ذهن آنها، نوعی اعتیاد را در بین مخاطبان برای مشاهده برنامههای خود بوجود آوردهاند و تا حدودی موجب تضعیف و تغییر بنیان سبک زندگی ایرانی شده است. در پایان برای جمعآوری دادههای موردنظر نیز از منابع اینترنتی، کتابخانهای و اسنادی استفاده شده است.
پیشینه پژوهش
نتایج پژوهش افهمی نشان میدهد که بین افراد مسن و جوان در گرایش به استفاده از ماهواره تفاوت وجود دارد؛ برایناساس هرچه سن افراد پائینتر، گرایش آنها به استفاده از برنامههای ماهواره بیشتر بوده است. همچنین اکثریت پاسخگویان در بعد شناختی و عاطفی، از برنامههایِ شبکههایِ ماهوارهای خشنود بودندمهدیزاده نیز در پژوهشی به مطالعه »تلویزیون، مخاطب و نگرش نو« پرداخته است؛ وی در این پژوهش در جستجوی عوامل مؤثر بر افزایش یا کاهش تأثیرات با توجه به رابطه بین مخاطب و رسانه بوده است. نتایج پژوهش هم نشان میدهد که تأثیر تلویزیون با توجه به تفاوتهای اجتماعی و فرهنگی در گروههای مختلف، متفاوت بوده است عبدالرحمان نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسید که انقلاب ارتباطی و توسعه سریع آن به سرعت در حال جذب مخاطبان به رسانههایی مانند ماهواره است و درخواست اکثر بینندگان از شبکههای ماهوارهای، بیشتر شامل برنامههای اطلاعاتی، خبری و سرگرمی بوده است در پژوهشی دیگر گارامونز ضمن اشاره به نقش انگیزه، بحث میکند که تأثیر انگیزه روی اثرات رسانه، همیشه مستقیم نیست و فعالیت مخاطب نوعی نقش واسطهایِ مهم را در این فرآیند بازی میکند پژوهش دیگری بر پایه نظریه استفاده و رضایتمندی و با هدف کشف الگوهای استفاده از رسانههای خبری در میان دانشجویان صورت گرفت که در پایان نتایج نشان داد استفاده از رسانههای خبری در جامعهپذیری دانشجویان مؤثر و نیز نتایج، نظریه استفاده از رسانه و رضایتمندی را تأیید میکنند؛ زیرا در این پژوهش بین رضایتمندی، استفاده از رسانه و شناخت حوادث جاری، همبستگی وجود داشت - وینسنت، باسیل، . - 338 :1997
تعریف مفاهیم .1 ماهواره
پیدایش ارتباطات ماهوارهای در سال 1945 میلادی توسط »سی کلاک« ستوان خلبان نیروی هوایی انگلستان و متخصص ارتباطات بود. این متخصص طرحی را پیشنهاد کرد مبنی بر اینکه اگر یک ماهواره مصنوعی مخابراتی را در ارتفاع 36000 کیلومتری از سطح زمین و در بالای خط استوا قرار دهیم، با سرعتی برابر سرعت گردش زمین به دور خود خواهد گشت؛ یعنی در عمل نسبت به کره زمین در موقعیتی ثابت قرار خواهد گرفت و با قرار دادن سه ماهواره در مدار مزبور در عمل میتوان حدود %90 از سطح کره زمین را به استثنای قطب شمال و جنوب، تحت پوشش صدا و سیما قرار داد در سال 1974 میلادی ماهواره پخش مستقیم واقعی یعنی ماهواره تکنولوژی کاربردی اف توسط آژانس فضایی و هوانوردی آمریکا - NASA - به فضا پرتاب شد که مأموریت آن نمایش پیشرفتهای تکنولوژی فضایی و ارتباطی بود. درواقع این ماهواره به مخابره خدمات پیشرفته بهداشتی و آموزشی برای مناطق دورافتادهو کوهستانیِ آمریکا که دریافت برنامهها از طریق تسهیلاتِ زمینی دشوار و پُرهزینه بود، اقدام کرد. دومین ماهواره پخش مستقیم در کانادا بوجود آمد؛ این تجربه توانایی دریافت گیرندههای کوچک، ساده و ارزان را که نماینده وسایل سرگرمکننده خانگی است و میتواند امواج تلویزیونی را مستقیماً از ماهوارهها دریافت کند، آشکار ساخت. در راستای این حرکت کشور ما نیز در 1348 با تأسیس ایستگاه زمینی شهید قندی اسدآباد همدان و نصب یک آنتن استاندارد به قطر 30 متر، ارتباطات بینالمللی خود را با کشورهای اروپایی از طریق ماهواره »اینتل ست« که بر فراز اقیانوس اطلس قرار داشت، آغاز کرد و در سال 1352 آنتن دیگری برای ارتباط با کشورهای خاورمیانه آسیایی در همان ایستگاه راه اندازی شد
.2 سبک زندگی
واژه «Life style» به معنی سبک زندگی، روشهای متفاوت زندگی در گروههای مختلف افراد در جوامع مختلف را نشان میدهد. این اصطلاح همچنین میتواند مقایسه شیوههای زندگی کشفشده در میان گروههای متفاوت را در جامعه نشان دهد - حمیدی، فرجی، . - 12 :1386 در ادبیات جامعهشناسی از مفهوم سبک زندگی دو گونه مفهومسازی متفاوت به عمل آمده است؛ اولین بار لیزر در سال 1963 سبک زندگی را براساس الگوی خرید کالا تعریف کرد. به نظر وی »سبک زندگی دال بر شیوه متمایز جامعه یا گروه اجتماعی است؛ شیوهای که بدان طریق مصرفکننده، خرید میکند و شیوهای که بدان طریق کالای خریداریشده مصرف میشود بازتابدهنده سبک زندگی مصرفکننده در جامعه است.« در فرمولبندی نخست که سابقهی آن به دههی 1920 بازمیگردد، سبک زندگی معرّف ثروت و موقعیت اجتماعی افراد و غالباً بهعنوان شاخصی برای تعیین طبقهی اجتماعی به کار رفته است. در فرمولبندی دوم، سبک زندگی نه راهی برای تعیین طبقه اجتماعی بلکه شکل اجتماعی نوینی که دانسته میشود تنها در متن تغییرات فرهنگی مدرنیته و رشد فرهنگ مصرفگرایی معنا مییابد. در این معنا سبک زندگی راهی است برای تعریف ارزشها و نگرشها و رفتارهای افراد که اهمیت آن برای تحلیلهای اجتماعی روز به روز افزایش مییابد
