بخشی از مقاله
چکیده
سعدالدین بن شمس الدین بن میر محمد نزاري قهستانی، از شاعران فارسی زبان نیمه ي دوم قرن هفتم و نیمه ي اول قرن هشتم هجري قمري بوده است. »سفرنامه« یکی از پنج مثنوي باقی مانده از اوست که به احتمال قوي پس از بازگشت از سفر و در بیرجند منظوم شده است و شاید همین علت موجب آن گشته است تا نزاري در سفرنامه درباره ي وضع جغرافیایی بعضی از محل ها، آب و هوا، اوضاع شهرها از نظر طبیعی، وضع ساختمانها و ابنیه ي عمومی و.... به طور مختصر سخن بگوید و بخش اعظم سفرنامه ي خود را به بیان اندرزهاي اخلاقی و حکایات اعتقادي اختصاص دهد. از این رو، در این مقاله سعی بر آن بوده است تا اندیشههاي اعتقادي و اخلاقی حکیم نزاري با استناد به سروده هاي وي در سفرنامه مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
مقدمه
حکیم سعدالدین بن شمس الدین بن محمد نزاري بیرجندي قهستانی، از شاعران معروف قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجري می باشد. عنوان حکیم که براي نزاري ذکر سده است، از زمان زندگی او براي وي به کار می رفت. شاعر در دو بیت زیر به این مطلب اشاره کرده است:
ز نادانی نزاري را گروهی // چنان دانند کو مردي حکیم است
ولی من خویشتن را نیک دانم // ز حکمت ها دلم اندك علیم است
ولادت نزاري در اواسط قرن هفتم و نزدیک به سال 650 هجري اتّفاق افتاد؛ یعنی مقارن با تاریخی که هلاکوي مغول براي اتمام فتح ایران و برانداختن مذهب اسماعیلیه مأمور شده بود. با این حال، خاندان نزاري بر مذهب خود باقی مانده و شمس الدین بن محمد، پدر شاعر که مدتی از دوران شاعري پسر را درك کرده بود، به تربیت او همت گماشت.
شاعر در جوانی، ادبیات و علوم متداول زمان را در قهستان فراگرفت و از عهد شباب به خدمات دیوانی پرداخت. وي همراه یکی از عمال دیوان در سه شنبه غرّه ي شوال 678 از شهر تون به جانب اصفهان روانه شد و از آن جا به تبریز رفت و به رکاب شمس الدین صاحب دیوان جوینی پیوست و او را چند بار مدح گفت. نزاري در رکاب جوینی از تبریز به اران و گرجستان و ارمنستان و باکو و از آن جا به اردبیل و ابهر رفت و سپس سفر دو ساله ي خود را خاتمه بخشید و به قهستان بازگشت. »سفرنامه« حاصل این سفر اوست. وفات او را فصیح خوافی در حوادث سال 721 ضبط کرده است و بنابر اقوال دیگر و از آن جمله تقی الدین کاشی در خلاصه الاشعار، وفات وي در سال 720 اتّفاق افتاده و در شهر بیرجند به خاك سپرده شده است.
نزاري در روزگاري می زیست که نمی توانست به طور آشکار عقایدش را بیان کند. نوع اندیشه هاي شاعر به گونه اي بود که تعبیر به کفر و الحاد می شد، به همین خاطر او با استفاده از مصطلحات صوفیه و گاهی با روش صوفیان قلندریه به نشر و طرح عقایدش می پرداخت.
شاید گرایش نزاري به آیین فاطمیان، بیش از هر عامل دیگري موجب منزوي شدن وي شده است و سرایندگان و سخنوران بعد از او که نسبت به فاطمیان و پیروان کیش اسماعیلیه غالبا نظر خصمانه اي داشتهاند، از مطالعه ي آثار و افکار و مخصوصا دیوان وي بیزاري جسته اند.
علاوه بر دیوان اشعار، پنج مثنوي نیز از حکیم نزاري به جا مانده است که »سفرنامه« یکی از آن ها می باشد که به صورت منظوم و در بحر رمل بر وزن مثنوي مولوي است که شامل حدود هزار و دویست بیت میباشد. این منظومه گزارش سفر نزاري به ایالات و شهرهاي ماوراء قفقاز است. روش نزاري در نظم سفرنامه هم باطن گرایی و هم راز و رمز گویی می باشد و این دو عامل موجب شده است که بسیاري از نکات، حتّی آن هایی که جنبه ي عقیدتی ندارند را نیز به طور واضح بیان نکند و یا به گونه اي قابل تفسیر و تأویل مطرح سازد.
آن چه که توجه خواننده ي »سفرنامه« را به خود جلب می کند، عبارت از این است که حکیم نزاري در این اثر خود از وضع جغرافیایی بعضی از محل ها، آب و هوا، اوضاع شهرها از نظر طبیعی و.... هر چند بسیار ارزشمند، ولی به طور مختصر سخن به میان آورده و بخش اعظم سفرنامه ي خود را به بیان اندرزهاي اخلاقی و حکایات عقیدتی اختصاص داده است.
شاید علّت اصلی و مهم این موضوع آن باشد که نزاري سفرنامه را به احتمال قوي در طول سفر به نظم درنیاورده، بلکه پس از بازگشت از سفر، و در بیرجند اقدام به سرودن آن کرده است. شایان ذکر است که خود شاعر، هدف اصلی خویش را از سرودن سفرنامه چنین بیان می کند:
هست ذکر دوستان معهود من // ذکر ایشان است از این مقصود من
زین غرض مقصود من افسانه نیست // وصف و شرح گلخن و کاشانه نیست
البتّه گفتنی است که نزاري در اواخر سفرنامه، طبق گفته ي خویش در ابیات بالا، به ذکر نام و یاد دوستان و بیان ارادت نسبت به ایشان پرداخته است.
به هر روي، باید توجه داشت که سفرنامه ي حکیم نزاري، نه تنها از نظر اطّلاعاتی که درباره ي مکان هایی که به آن ها سفر کرده، داده است، داراي ارزش بسیاري می باشد، بلکه از نظر اندیشه هاي مطرح شده در آن نیز اهمیت فراوانی دارد؛ از این رو، در این پژوهش، سعی بر آن بوده است که اندیشه هاي اعتقادي و اخلاقی نزاري با استناد به سروده هاي وي در سفرنامه مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
دیدگاه هاي اعتقادي حکیم نزاري
-1 خداوند
حکیم نزاري سفرنامه ي خود را با تضمین به سوره ي »توحید« آغاز می کند و به این طریق اعتقادش به ذات احدیت را بیان می دارد:
قل نزاري قل هو االله احد // ابتدا کن ذکر االله الصمد
لم یلد بی مثل و لم یولد که هست // قدرتش دارنده ي بالا و پست
لم یکن باکا - پاکا؟ - له کفوا احد // کافرید از خاك انسان را جسد
