دانلود مقاله سفرنامه ناصر خسرو

بخشی از مقاله

سفرنامه ناصرخسرو قباديانی

چنين گويد ابومعين الدين ناصر خسرو القبادينی المروزی تاب الله عنه که من مردی دبير پيشه بودم و از جمله متصرفان در اموال و اعمال سلطانی، و به کارهای ديوانی مشغول بودم و مدتی در آن شغل مباشرت نموده در ميان اقران شهرتی يافته بودم. در ربيع الآخر سنه سبع و ثلثين و اربع مايه که امير خراسان ابوسليمان جعفری بيک داود بن مکاييل بن سلجوق بود از مرو برفتم که هر حاجت که در آن روز خواهند باری تعالی و تقدس روا کند. به گوشه ای رفتم و دو رکعت نماز بکردم و حاجت خواستم تا خدای تعالی و تبارک مرا توانگری دهد. چون به نزديک ياران و اصحاب آمدم يکی از ايشان شعری پارسی می خواند. مرا شعری برخوان. هنوز بدو نداده بودم که او همان شعر بعينه آغاز کرد.

آن حال به فال نيک گرفتم و با خود گفتم خدای تبارک و تعالی حاجت مرا روا کرد. پس از آنجا به جوزجانان شدم و قرب يک ماه ببودم و شراب پيوسته خوردمی. پيغمبر صلی الله عليه و آله و سلم می فرمايد که قولوا الحق و لو علی انفسکم. شبی در خواب ديدم که يکی مرا گفت چند خواهی خوردن از اين شراب که خرد از مردم زايل کند، اگر به هوش باشی بهتر. من جواب گفتم که حکما جز اين چيزی نتوانستند ساخت که اندوه دنيا کم کند. جواب داد که بيخودی و بيهوشی راحتی نباشد، حکيم نتوان گفت کسی را که مردم را بيهوشی رهنمون باشد،

بلکه چيزی بايد طلبيد که خرد و هوش را به افزايد. گفتم که من اين را از کجا آرم. گفت جوينده يابنده باشد، و پس سوی قبله اشارت کرد و ديگر سخن نگفت. چون از خواب بيدار شدم، آن حال تمام بر يادم بود بر من کار کرد و با خود گفتم که از خواب دوشين بيدار شدم بايد که از خواب چهل ساله نيز بيدار گردم. انديشيدم که تا همه افعال و اعمال خود بدل نکنم فرح نيابم. روز پنجشنبه ششم جمادی الاخر سنه سبع و ثلثين و اربع مايه نيمه دی ماه پارسيان سال بر چهارصد و ده يزدجردی. سر و تن بشستم و به مسجد جامع شدم و نماز بکردم و ياری خواستم از باری تعالی به گذاردن آنچه بر من واجب است و دست باز داشتن از منهيات و ناشايست چنان که حق سبحانه و تعالی فرموده است .

پس از آنجا به شبورغان رفتم. شب به ديه بارياب بودم و از آن جا به راه سنکلان و طالقان به مروالرود شدم. پس به مرو رفتم و از آن شغل که به عهده من بود معاف خواستم و گفتم که مرا عزم سفر قبله است. پس حسابی که بود جواب گفتم و از دنيايی آنچه بود ترک کردم الا اندک ضروری. و بيست و سيم شعبان به عزم نيشابور بيرون آمدم و از مرو به سرخس شدم که سی فرسنگ باشد و از آنجا به نيشابور چهل فرسنگ است. روز شنبه يازدهم شوال در نيشابور شدم. چهارشنبه آخر اين ماه کسوف بود و حاکم زمان طغرل بيک محمد بود برادر جعفری بيک. و مدرسه ای فرموده بود به نزديک بازار سراجان و آن را عمارت می کردند و او به ولايت گيری به اصفهان رفته بود بار اول و دوم ذی القعده از نيشابور بيرون رفتم در صحبت خواجه موفق که خواجه سلطان بود. به راه کوان به قومس رسيديم و زيارت شيخ بايزيد بسطامی بکردم قدس الله روحه.

روز آدينه روز هشتم ذی القعده از آنجا مدتی مقام کردم و طلب اهل علم کردم. مردی نشان دادند که او را استاد علی نسائی می گفتند. نزديک وی شدم. مردی جوان بود سخن به فارسی همی گفت به زبان اهل ديلم و موی گشوده جمعی پيش وی حاضر. گروهی اقليدس خواندند و گروهی طب وگروهی حساب. در اثنای سخن می گفت که بر استاد ابوعلی سينا رحمه الله عليه چنين خواندم و از وی چنين شنيدم. همانا غرض وی آن بود تا من بدانم که او شاگرد ابوعلی سيناست. چون با ايشان در بحث شدم او گفت من چيزی سپاهانه دانم و هوس دارم که چيزی بخوانم. عجب داشتم و بيرون آمدم گفتم چون چيزی نمی داند چه به ديگری آموزد. و از بلخ تا به ری سه صد و پنجاه فرسنگ حساب کردم. و گويند از ری تا ساوه سی فرسنگ است و از ساوه به همادان سی فرسنگ و از ری به سپاهان پنجاه فرسنگ و به آمل سی فرسنگ. و ميان ری و آمل کوه دماوند است مانند گنبدی که آن را لواسان گويند و گويند بر سر چاهی است که نوشادر از آنجا حاصل می شود. و گويند که کبرين نيز. مردم پوست گاو ببرند و پر نوشادر کنند و از سر کوه بغلطانند که به راه نتوان فرود آوردن .

پنجم محرم سنه ثمان و ثلثين و اربعمائه دهم مرداد ماه سنه خمس عشر و اربعمائه از تاريخ فرس به جانب قزوين روانه شدم و به ديه قوهه رسيدم . قحط بود و آنجا يک من نان جو به دو درهم می دادند. از آنجا برفتم، نهم محرم به قزوين رسيدم. باغستان بسيار داشت بی ديوار و خار و هيچ چيز که مانع شود در رفتن راه نبود و قزوين را شهری نيکو ديدم باروی حصين و کنگره بر آن نهاده و بازارها خوب الا آنکه آب در وی اندک بود در کاريز به زير زمين و رييس آن شهر مردی علوی بود و از همه صناع ها که در آن شهر بود کفشگر بيش تر بود .

دوازدهم محرم سنه ثمان و ثلثين و اربعمائه از قزوين برفتم به راه بيل و قبان که روستاق قزوين است. و از آنجا به ديهی که خرزويل خوانند. من و برادرم و غلامکی هندو که با ما بود زادی اندک داشتيم. برادرم به ديه رفت تا چيزی از بقال بخرد، يکی گفت که چه می خواهی بقال منم. گفتم هرچه باشد ما را شايد که غريبيم و برگذر. گفت هيچ چيز ندارم. بعد از آن هر کجا کسی از اين نوع سخن گفتی، گفتمی بقال خرزويل است. چون از آنجا برفتم نشيبی قوی بود چون سه فرسنگ برفتم ديهی از حساب طارم بود برزالحير می گفتند. گرمسير و درختان بسيار از انار و انجير بود و بيشتر خودروی بود و از آنجا برفتم رودی بود که آن را شاه رود می گفتند. بر کنار ديهی بود که خندان می گفتند و باج می ستاندند از جهت امير اميران و او از ملوک ديلميان بود و چون آن رود از اين ديه بگذرد به رودی ديگر پيوندد که آن را سپيدرود گويند و چون هر دو رود به هم پيوندند به دره ای فرود رود که مشرق است از کوه گيلان و آن آب به گيلان می گذرد و به دريای آبسکون رود و گويند که هزار و چهارصد رودخانه در دريای آبسکون ريزد و گفتند يکهزار و دويست فرسنگ دور است و در ميان دريا جزاير است و مردم بسيار و من اين حکايت را از مردم شنيدم. اکنون با سر حکايت و کار خود شوم،

از خندان تا شميران سه فرسنگ بيابانکی است همه سنگلاخ و آن قصه ولايت طارم است و به کنار شهر قلعه ای بلند بنيادش بر سنگ خاره نهاده است سه ديوار در گرد او کشيده و کاريزی به ميان قلعه قلعه فرو بريده تا کنار رودخانه که از آنجا آب برآورند و به قلعه برند و هزار مرد از مهتر زادگان ولايت در آن قلعه هستند تا کسی بيراهی و سرکشی نتواند کرد و گفتند آن امير را قلعه های بسيار در ولايت ديلم باشد و عدل و ايمنی تمام باشد چنان که در ولايت او کسی نتواند که از کسی چيزی بستاند و مردمان که در ولايت وی به مسجد آدينه روند همه کفش ها را بيرون مسجد بگذارند و هيچ کس آن کسان را نبرد و اين امير نام خود را بر کاغذ چنين نويسد که مرزبان الديلم خيل جيلان ابوصالح مولی اميرالمومنين و نامش جستان ابراهيم است.

در شميران مردی نيک ديدم از دربند بود نامش ابوالفضل خليفه بن علی الفلسوف. مردی اهل بود و با ما کرامت ها کرد و کرم ها نمود و با هم بحث ها کرديم و دوستی افتاد ميان ما. مرا گفت چه عزم داری. گفتم سفر قبله را نيت کرده ام گفت حاجت من آنست که به وقت مراجعت گذر بر اينجا کنی تا تو را باز ببينم. بيست و ششم محرم از شميران می رفتم چهاردهم صفر را به شهر سراب رسيدم و شانزدهم صفر از شهر سراب برفتم و از سعيدآباد گذشتم. بيستم صفر سنه ثمان ثلثين و اربعمائه به شهر تبريز رسيدم و آن پنجم شهريور ماه قديم بود و آن شهر قصبه آذربايجان است شهری آبادان. طول و عرضش به گام پيمودم هريک هزار و چهارصد بود و پادشاه ولايت آذربايجان را چنين ذکرمی کردند در خطبه الامير الاجل سيف الدوله و شرف المله ابومنصور و هسودان بن محمد مولی اميرالمومنين. مرا حکايت کردند که بدين شهر زلزله افتاد شب پنجشنبه هفدهم ربيع الاول سنه اربع و ثلثين و اربعمائه و در ايام مسترقه بود پس از نماز خفتن بعضی از شهر خراب شده بود و بعضی ديگر را آسيبی نرسيده بود و گفتند چهل هزار آدمی هلاک شده بودند. و در تبريز قطران نام شاعری را ديدم شعری نيک می گفت اما زبان فارسی نيکو نمی دانست. پيش من آمد ديوان منحيک و ديوان دقيق بياورد و پيش من بخواند و هر معنی که او مشکل بود از من پرسيد با او بگفتم و شرح آن بنوشت و اشعار خود بر من خواند .

چهاردهم ربيع الاول از تبريز روانه شديم به راه مرند و با لشکری از آن امير و هسودان تا خوی بشديم و از آنجا با رسولی برفتم تا برکری و از خوی تا برکری سی فرسنگ است و در روز دوازدهم جمادی الاول آن جا رسيديم و از آن جا به وان وسطان رسيديم در بازار آن جا گوشت خوک همچنان که گوشت گوسفند می فروختند و زنان و مردان ايشان بر دکان ها نشسته شراب می خوردند بی تحاشی و از آن جا به شهر اخلاط رسيدم هيژدهم جمادی الاول و اين شهر سرحد مسلمانان و ارمنيان است و از برکری تا اينجا نوزده فرسنگ است و آن جا اميری بود او را نصرالدوله گفتندی عمرش زيادت از صد سال بود پسران بسيار داشت هر يکی را ولايتی داده بود و در اين شهر اخلاط به سه زبان سخن گويند تازی و پارسی و ارمنی و ظن من آن بود که اخلاط بدين سبب نام آن شهر نهاده اند و معامله به پول باشد و رطل ايشان سيصد درم باشد .

بيستم جمادی الاول از آن جا برفتم و به رباطی رسيدم برف و سرمايی عظيم بود و در صحرايی در پيش شهر مقداری راه چوبی به زمين فرو برده بودند تا مردم روز برف و دمه بر هنجار آن چوب می روند . از آن جا به شهر بطليس رسيدم به دره ای در نهاده بود. آن جا عسل خريديم صد من به يک دينار برآمده بود به آن حساب که به ما بفروختند و گفتند در اين شهر کس باشد که او را در يک سال سيصد چهارصد خيک عسل حاصل شود . و از آن جا برفتيم قلعه ای ديديم که آن راقف انظر می گفتند . يعنی بايست بنگر . از آن جا بگذشتم ،

به جايی رسيدم که آن جا مسجدی بود می گفتند که اويس قرنی قدس الله روحه ساخته است . و در آن حدد مردم را ديدم که در کوه می گرديدند و چوبی چون درخت سرو می بريدند . پرسيدم که از اين چه می کنيد گفتند اين چوب را يک سر در آتش می کنيم و از ديگر سر آن قطران بيرون می آيد همه در چاه جمع می کنيم و از آن چاه در ظروف می کنيم و به اطراف می بريم . و اين ولايت ها که بعد از اخلاط ذکر کرده شد و اينجا مختصر کرديم از حساب ميافارقين باشد . از آن جا به شهر ارزن شديم شهری آبادان و نيکو بود با آب روان وبساتين و اشجار و بازارهای نيک و در آن جا به ميارفاتين از اين راه که ما آمديم پانصد و پنجاه و دو فرسنگ بود و روز آدينه بيست و ششم جمادی الاول سنه ثمان و ثلثين و اربعمايه بود و در اين وقت برگ درخت ها هنوز سبز بود . پاره ای عظيم بود ا ز سنگ سفيد برشده هر سنگی مقدار پانصد من . و به هر پنجاه گزی برجی عظيم ساخته هم از اين سنگ سفيد که گفته شد .

و سرباره همه کنگره ها بر نهاده چنان که گويی امروز استاد دست ازش باز داشته است . و اين شهر را يک در است از سوی مغرب و درگاهی عظيم برکشيده است به طارقی سنگين و دری آهنين بی چوب بر آن جا ترکيب کرده . و مسجد آدينه ای دارد که اگر صفت آن کرده شود به تطويل انجامد . هرچند صاحب کتاب شرحی هرچه تمام تر نوشته است و گفته که متوضای که در آن مسجد ساخته اند چهل حجره در پيش است و دو جوی آب بزرگ می گردد در همه خانه ها يکی ظاهر استعمال را و ديگر تحت الارض پنهان که ثقل می برد و چاه ها پاک می گرداند . و بيرون ازاين شهرستان در ربض کاروانسراها و بازارهاست و گرمابه ها و مسجد جامع ديگری است که روز آدينه آن جا هم نماز کنند .

و از سوی شمال سوری ديگر است که آن را محدثه گويند هم شهری است با بازار و مسجد جامع و حمامات همه ترتيبی ، و سلطان ولايت را خطبه چنين کنند الامير الاعظم عزالاسلام سعدالدين نصرالدوله و شرف الملة ابونصر احمد مردی صدساله و گفتند که هست . و رطل آن جا چهارصد و هشتاد درم سنگ باشد . اين امير شهری ساخته است برچهارفرسنگ ميافارقين و آن را نصريه نام کرده اند . و از آمد تا ميافارقين نه فرسنگ است .

ششم روز از دی ماه قديم به شهر آمد رسيديم . بنياد شهر بر سنگی يک لخت نهاده . وطول شهر به مساحت دو هزار گام باشد و عرض هم چندين . و گرد او سوری کشيده است از سنگ سياه که خشت ها بريده است از صد منی تا يک هزار منی و بيش تر اين سنگ ها چنان به يکديگر پيوسته است که هيچ گل و گچ در ميان آن نيست . بالای ديوار بيست ارش ارتفاع دارد و پهنای ديوار ده ارش . به هر صد گز برجی ساخته که نيمه دايره آن هشتاد گز باشد و کنگره او هم از اين سنگ . و از اندرون شهر در بسيار جای نردبان های سنگين بسته است که بر سر باور تواند شد .

و بر سر هر برجی جنگ گاهی ساخته . و چهار دروازه بر اين شهرستان است همه آهن بی چوب هر يکی روی به جهتی از عالم .شرقی را باب الدجله گويند غربی را باب الروم .شمالی را باب الارمن و جنوبی را باب التل.و بيرون اين سور سور ديگر است هم از اين سنگ بالای آن ده گز.و همه ی سرهای ديوار کنگره و از اندرون کنگره ممری ساخته چنان که با سلاح تمام مرد بگذرد و بايستد وجنگ کند به آسانی .و اين سور بيرون را نيز دروازه های آهنين برنشانده اند مخالف دروازه های اندرونی چنان که چون از دروازه های سور اول در روند مبلغی در فصيل ببايد رفت تا به دروازه ی سور دوم رسند و فراخی فصيل پانزده گز باشد .و اندر ميان شهر چشمه ای است که از سنگ خاره بيرون می آيد مقدار پنج آسيا گرد , آبی به غايت خوش و هيچ کس نداند که از کجا می آيد .و در آن شهر اشجار و بساتين است که از آن آب ساخته اند .

و امير وحاکم آن شهر پسر آن نصر الدوله است که ذکر رفت .و من فراوان شهر ها و قلعه ها ديدم در اطراف عالم در بلاد عرب و عجم و هند و ترک مثل شهر آمد هيچ جا نديدم که بر روی زمين چنان باشد و نه نيز از کسی شنيدم که گفت چنان جای ديگر ديده ام .و مسجد جامع هم از اين سنگ سياه است چنان که از آن راست و محکم تر نتواند ديد . و درميان جامع دويست و اند ستون سنگين برداشته اند هر ستونی يکپارچه سنگ و بر ستون ها طاق زده است همه از سنگ و بر سر طاق ها باز ستون ها زده است کوتاه تر از آن .و صفی ديگر طاق زده بر سر آن طاق های بزرگ .و همه بام های اين مسجد به خر پشته پوشيده همه تجارت ونقارب و منقوش و مدهون کرده است.

و اندر ساحت مسجد سنگی بزرگ نهاده است و حوضی سنگين مدور عظيم بزرگ بر سر آن نهاده است و ارتفاعش قامت مردی و دور دائره آن دو گز و نايژه ای برنجين از ميان حوض بر آمده که آبی صافی به فواره از آن بيرون می آيد چنان که مدخل و مخرج آن آب پيدا نيست .و متوضای عظيم بزرگ و چنان نيکو ساخته استکه به از آن نباشد الا که سنگ آمد که عمارت کرده اند همه سياه است و از آن ميافارقين سپيد و نزديک مسجد کليسايی است عظيم به تکلف هم از سنگ ساخته و زمين کليسيا مرخم کرده به نقش ها .

و درين کليسيا بر طارم آن که جای عبادت ترسايان است دری آهنين مشبک ديدم که هيچ جای آن دری نديده بودم .و از شهر آمد تا حران دو راه است يکی را هيچ آبادانی نيست و آن چهل فرسنگ است .و بر راهی ديگر آبادانی و ديه های بسيار است و بيش تراهل آن نصاری باشد و آن شصت فرسنگ باشد .ما با کاروان به راه آبادانی شديم .صحرايی به غايت هموار بود الا آن که چندان سنگ بود که ستور البته هيچ گام بی سنگ ننهادی .روز آدينه بيست و پنجم جمادی الآخر سنه ثمان و ثلثين و اربعمايه به حران رسيديم دوم آذرماه قديم هوای آن جا در آن وقت چنان بود که هوای خراسان در نوروز.

از آن جا برفتيم به شهری رسيديم که قرول نام آن بود .جوانمردی ما را به خانه خود مهمان کرد .چون در خانه ی وی در آمديم عربی بدوی در آمد نزديک من آمد شصت ساله بوده باشد و گفت قران به من بياموز.قل اعوذ برب الناس او را تلقين می کردم و او با من می خواند چون من گفتم من الجنه و الناس گفت ارايت الناس نيز بگويم من گفتم که آن سوره بيش از اين نيست .پس گفت آن سوره نقاله الحطب کدام است و نمی دانست که اندر سوره تبت حماله الحلب گفته است نه نقاله الحطب و آن شب چندان که با وی بازگفتم سوره قل اعوذ برب ياد نتوانست گرفتن ,مردی عرب شصت ساله .

شنبه دوم رجب ثمان و ثلثين و اربعمايه به سروج آمديم و دوم از فرات بگذشتيم و به منبج رسيديم .و آن نخستين شهری است از شهرهای شام ,اول بهمن ماه قديم بود و هوای آن جا عظيم خوش بود .هيچ عمارت از بيرون شهر نبود و از آن جا به شهر حلب رفتم .از ميافارقين تا حلب صد فرسنگ باشد .حلب را شهر نيکو ديدم باره ای عظيم دارد ارتفاعش بيست و پنج ارش قياس کردم و قلعه ای عظيم همه بر سنگ نهاده به قياس چند بلخ باشد همه آبادان و بناها بر سر هم نهاده .و آن شهر باجگاه است ميان بلاد شام و روم و ديار بکر و مصر و عراق .و از اين همه بلاد تجار و بازرگانان آن جا روند .چهار دروازه دارد باب اليهود , با ب الله , با ب الجنان , باب انطاکيه و سنگ بازار آن جا رطل ظاهری چهار صد و هشتاد درم باشد و از آن جا چون سوی جنوب روند بيست فرسنگ حما باشد و بعد از آن حمص و تا دمشق پنجاه فرسنگ باشد از حلب و از حلب تا انطاکيه دوازده فرسنگ باشد و به شهر طرابلس همين قدر و گويند تا قسطنطنيه دويست فرسنگ باشد .

يازدهم رجب از شهر حلب بيرون آمديم به سه فرسنگ ديهی بود جند قنسرين می گفتند .و ديگر روز چون شش فرسنگ شديم به شهر سرمين رسيديم بارو نداشت .شش فرسنگ ديگر شديم معره النعمان بود باره ای سنگين داشت شهری آبادان و بر در شهر اسطوانه ای سنگين ديدم چيزی در آن نوشته بود به خطی ديگر از تازی .از يکی پرسيدم که اين چه چيز است گفت طلسم کژدمی است که هرگز عقرب در اين شهر نباشد و نيايد و اگر از بيرون آورند و رها کنند بگريزد و در شهر نيايد .بالای آن ستون ده ارش قياس کردم ,

و بازارهای او بسيار معمور ديدم و مسجد آدينه شهر بر بلندی نهاده است در ميان شهر که از هر جانب که خواهند به مسجد در شوند سيزده درجه بر بالا بايد شد و کشاورزی ايشان همه گند م است و بسيار است و درخت انجير و زيتون و پسته و بادام و انگور فراوان است .و آب شهر از باران و چاه باشد در آن مردی بود که ابوالعلاء معری می گفتند نابينا بود و ریيس شهر او بود .نعمتی بسيار داشت و بندگان و کارگران فراوان و خود همه شهر او را چون بندگان بودند و خود طريق زهد پيش گرفته بود گليمی پوشيده و در خانه نشسته بود .

نيم من نان جوين را تبه کرده که جز آن هيچ نخورد و من اين معنی شنيدم که در سرای باز نهاده استو نواب و ملازمان او کار شهر می سازند مگر به کليات که رجوعی به او کنند و وی نعمت خويش از هيچ کس دريغ ندارد و خود صائم الليل باشد و به هيچ شغل دنيا مشغول نشود , و اين مرد در شعر وادب به درجه ای است که افاضل شام و مغرب و عراق مقرند که در اين عصر کسی به پايه ی او نبوده است و نيست , و کتابی ساخته است آن را الفصول و الغايات نام نهاده و سخن ها آورده است مرموز و مثل ها به الفاظ فصيح و عجيب که مردم بر آن واقف نمی شوند مگر بر بعضی اندک و آن کسی نيز که بر وی خواند ,چنان او را تهمت کردند که تو اين کتاب را به معارضه ی قرآن کرده ای .و پيوسته زيادت از دويست کس از اطراف آمده باشند و پيش او ادب و شعر خوانند و شنيدم که او را زيادت ازصد هزار بيت شعر باشد , کسی از وی پرسيد که ايزد تبارک و تعالی اين همه مال ومنال تو را داده است چه سبب است که مردم را می دهی و خويشتن نمی خوری .جواب داد که مرا بيش از اين نيست که می خورم و چون من آن جا رسيدم اين مرد هنوز در حيات بود .

پانزدهم رجب ثمان و ثلثين و اربعمايه از آن جا به کويمات شديم.و از آن جا به شهر حما شديم شهری خوش آبادان بر لب آب غاصی و اين آب را از آن سبب عاصی گويند که به جانب روم می رود .يعنی چون از بلاد اسلام به بلاد کفر می رود عاصی است و بر آب دولاب های بسيار ساخته اند .پس از آن جا راه دو می شود يکی به جانب ساحل و آن غربی شام است و يکی جنوبی به دمشق می رود .ما به را ه ساحل رفتيم .در کوه چشمه ای ديدم که گفتند هر سال چون نيمه شعبان بگذرد آب جاری شود از آن جا و سه روز روان باشد و بعد از سه روز يک قطره نيايد تا سال ديگر .مردم بسيار آن جا به زيارت روند و تقرب جويند و به خداوند سبحانه و تعالی و عمارت و حوض ها ساخته اند آن جا چون از آن جا گذشتيم به صحرايی رسيديم که همه نرگس بود شکفته چنان که تمامت آن صحرا سپيد می نمود از بسياری نرگس ها .

از آن جا برفتيم به شهری رسيديم که آن را عرقه می گفتند .چون از عرق دو فرسنگ بگذشتيم به لب دريا رسيديم و برساحل دريا روی از سوی جنوب پنج فرسنگ برفتيم به شهر طرابلس رسيديم و از حلب تا طرابلس چهل فرسنگ بود بدين را ه که ما نرفتيم .روز شنبه پنجم شعبان آن جا رسيديم .حوالی شهر همه کشاورزی و بساتين و اشجار بود و نيشکر بسيار بود , و درختان نارنج و ترنج و موز و ليمو و خرما و شيره نيشکر در آن وقت می گرفتند .شهر طرابلس چنان ساخته اند که سه جانب او با آب درياست که چون آب دريا موج زند مبلغی بر باروی شهر بر رود چنان که يک جانب که با خشک دارد کنده ای عظيم کرده اند و در آهنين محکم بر آن نهاده اند .

جانب شرقی بارو از سنگ تراشيده است و کنگره ها و مقاتلات همچنين . و عراده ها بر سر ديوار نهاده . خوف ايشان از طرف روم باشد که به کشتی ها قصد آن جا کنند . و مساحت شهر هزار ارش است در هزار ارش تيمه چهار و پنج طبقه و شش نيز هم هست و کوچه ها و بازهار ها نيکو پاکيزه که گويی هر يکی قصری است آراسته و هر طعام و ميوه و ماکول که در عجم ديده بودم همه آن جا موجود بود بل به صد درجه بيش تر . و در ميان شهر مسجدی آدينه عظيم پاکيزه و نيکو آراسته و حصين ، و در ساحت مسجد قبه ای بزرگ ساخته و در زير قبه حوضی است از رخام و در ميانش فواره برنجين و در بازار مشرعه ای ساخته است که به پنج نايژه آب بسيار بيرون می آيد که مردم برمی گيرند و فاضل بر زمين می گذرد و به دريا می رود ، و گفتند که بيست هزار مرد در اين شهر است ، و سواد و روستاق های بسيار دارد ، و آن جا کاغذ نيکو سازند مثل کاغذ نيکو سازند مثل کاغذ سمرقندی بل بهتر ،

و اين شهر تعلق به سلطان مصر داشت ، گفتند سبب آن که وقتی لشکری از کافر روم آمده بود و اين مسلمانان به آن لشکر جنگ کردند و آن لشکر را قهر کردند سلطان مصر خراج از آن شهر برداشت و هميشه لشکری از آن سلطان آن جا نشسته باشد و سالاری بر سر آن لشکر تا شهر را از دشمن نگاه دارند ، و باجگاهی است آن جا که کشتی های که از اطراف روم و فرنگ و اندلس و مغرب بيايد عشر به سلطان دهند ، و ارزاق لشکر از آن باشد ، و سلطان را آن جا کشتی ها باشد که به روم و سقيله و مغرب روند و تجارت کنند ، و مردم اين شهر همه شيعه باشند ، و شيعه به هر بلاد مساجد نيکو ساخته اند . در آن جا خانه ها ساخته بر مثال رباط ها اما کسی در آن جا مقام نمی کند و آن را مشهد خوانند و از بيرون شهر طرابلس هيچ خانه نيست مگر مشهد دو سه چنان که ذکر رفت .

پس از اين شهر همچنان بر طرف دريا روی سوی جنوب . به يک فرسنگی حصاری ديدم که آن را قلمون می گفتند ، چشمه ای آب اندرون آن بود . از آن جا برفتم به شهر طرابرزن و از طرابلس تا آن جا پنج فرسنگ بود . نو از آن جا به شهر جبيل رسيديم و آن شهری است مثلث چنان که يک گوشه آن به درياست ، و گرد وی ديواری کشيده بسيار بلند و حصين ، و همه گرد شهر درختان خرما و ديگر درخت های گرمسيری . کودکی را ديدم گلی سرخ و يکی سپيد تازه در دست داشت و آن روز پنجم اسفندارمذ ماه قديم سال بر چهارصد و پانزده از تاريخ عجم . و از آن جا به شهر بيروت رسيديم . طاقی سنگين ديدم چنان که راه به ميان آن طاق بيرون می رفت ، بالای آن طاق پنجاه گز تقديم کردم ،

و از جوانب او تخته سنگ های سفيد برآورده چنان که هر سنگی از آن زيادت از هزار من بود ، و اين بنا را از خشت به مقداری بيست گز جهد در آغوش دو مرد گنجد ، و بر سر اين ستون ها طاق ها زده است به دو جانب همه از سنگ مهندم چنان که هيچ گچ و گل د راين ميان نيست ، و بعد از آن طاقی عظيم بر بالای آن طاق ها به ميانه راست ساخته اند به بالای پنجاه ارش ، و هر تخته سنگی را که در آن طاق بر نهاده است هر يکی را هشت ارش قياس کردم در طول و در عرض چهار ارش که هر يک از آن تخمينا هفت هزار من باشد ف و اطن همه سنگ ها را کنده کاری و نقاشی خوب کرده چنان که در چوب بدان نيکويی کم کنند ، و جز اين طاقی بنای ديگر نمانده است بدای حوالی .

پرسيدم که اين چه جای است گفتند که شنيده ايم که اين در باغ فرعون بوده است و بس قديم است ، و همه صحرای آن ناحيت ستون های رخام است و سرستون ها و تن ستون ها همه رخام منقوش مدور و مربع و مسدس و مثمن و سنگ عظيم صلب که آهن بر آن کار نمی کند وبدان حوالی هيچ جای کوهی نه که گمان افتد که از آن جا بريده اند و سنگی ديگر همچو معجونی می نمود آن چنان که سنگ های ديگر مسخر آهن بود . و اندر نواحی شام پانصد هزار ستون يا سر ستون و تن بيش افتاده است که هيچ آفريده نداند که آن چه بوده است يا از کجا آورده اند .

پس از آن به شهر صيدا رسيديم هم بر لب دريا . نيشکر بسيار کشته بودند . و باره ای سنگين محکم دارد و سه دروازه و مسجد آدينه خوب با روحی تمام . همه مسجد حصيرهای منقش انداخته و بازاری نيکو آراسته چنان که چون آن بديدم گمان بردم که شهر را بياراستند قدوم سلطان را يا بشارتی رسيده است . چون پرسيدم گفتند رسم اين شهر هميشه چون باشد . و باغستان و اشجار آن چنان بود که گويی پادشاهی ساخته است به هوس ، و کوشکی در آن برآورده و بيش تر درخت ها پربار بود .

چون از آن جا پنج فرسنگ بشديم به شهر صور رسيديم .شهری بود درکنار دريا سنجی بوده بود و آن جا آن شهر ساخته بود و چنان بود که باره شهرستان صد گز بيش بر زمين خشک نبود باقی اندر آب دريا بود و باره ای سنگين تراشيده و درزهای آن را به قير گرفته تا آب در نيايد ، و مساحت شهر هزار در هزار قياس کردم و نيمه پنج شش طبقه بر سر يک ديگر و فواره بسيار ساخته و بازارهای نيکو و نعمت فراوان . و اين شهر صور معروف است به مال و توانگری درميان شهر های ساحل شام ، و مردمانش بيش تر شيعه اند . و قاضی بود آن جا مردی سنی مذهب پسر ابوعقيل می گفتند مردی نيک و توانگر . و بر در شهر مشهدی راست کرده اند و آن جا بسيار فرش و طرح و قناديل و چراغدان های زرين و نقره گين نهاده ، و شهر بر بلندی است و آب شهر از کوه می آيد ، و بر در شهر طاق های سنگين ساخته اند و آب بر پشت آن طاق ها به شهر اندر آورده و در آن کوه دره ای است مقابل شهر که چون روی به مشرق بروند به هجده فرسنگ به شهر دمشق رسند .

و چون ما از آن جا هفت فرسنگ برفتيم به شهرستان عکه رسيديم و آن جا مدينه عکا نويسند .شهر بر بلندی نهاده زمينی کج و باقی هموار و در همه ساحل که بلندی نباشد شهر نسازند از بيم غلبه آب دريا و خوف امواج که بر کرانه می زند . و مسجد آدينه در ميان شهر است و از همه شهر بلندتر است و اسطوانه ها همه رخام است . در دست راست قبله از بيرون قبر صالح پيغمبر عليه السلام . و ساحت مسجد بعضی فرش سنگ انداخته اند و بعضی ديگر سبزی کشته ، و گنبد که آدم عليه السلام آن جا زراعت کرده بود و شهر را مساحت کردم درازی دو هزار ارش بود و پهنا پانصد ارش ،

باره به غايت محکم و جانب غربی و جنوبی آن با درياست و بر جانب جنوب مينا است ، و بيش تر شهر های ساحل را ميناست و آن چيزی است که جهت محافظت کشتی ها ساخته اند مانند اسطبل که پشت بر شهرستان دارد . و ديوارها بر لب آب دريا در آمده و درگاهی پنجاه گز بگذاشته بی ديوار الا آن که زنجيرها سست کنند تا به زير آب فرو روند و کشتی بر سر آن زنجير از آب بگذرد و باز زنجيرها بکشند تاکسی بيگانه قصد اين کشتی ها نتواند کرد . و به دروازه شرقی بر دست چپ چشمه ای است که بيست وشش پايه فرو بايد شد تا به آب رسند و آن را عين البقر گويند و می گويند که آن چشمه را آدم عليه السلام پيدا کرده است و گاو خود را از آن جا آب داده و از آن سبب آن چشمه را عين البقر می گويند .

و چون از اين شهرستان عکه سوی مشرق روند کوهی است که اندر آن مشاهد انبياست عليهم السلام پيدا کرده است و گاو خود را از آن جا آب داده و از آن سبب آن چشمه را عين البقر می گويند . و چون ازاين شهرستان عکه سوی مشرق روند کوهی است که اندر آن مشاهد انبياست عليهم السلام و اين موضع از راه برکنار است کسی را که به رمله رود . مرا قصد افتادکه آن مزارهای متبرک را ببينم و برکات از حضرت ايزد تبارک و تعالی بجويم . مردمان عکه گفتند آن جا قومی مفسد در راه باشند که هر که را غريب بينند تعرض رسانند و اگر چيزی داشته باشد بستانند . من نفقه که داشتم در مسجد عکه نهادم و از شهر بيرون شدم از دروازه شرقی روز بيست و سيوم شعبان سنه ثمان و ثلثين و اربعمايه اول روز زيارت قبر عک کردم که بای شهرستان او بوده است و او يکی از صالحان وبزرگان بوده و چون با من دليلی نبود که آن راه داند متحير می بودم ناگاه از فضل باری تبارک و تعالی همان روز مردی با من پيوست که او از آذربايجان بود و يک بار ديگر آن مزارت متبرکه را دريافته بود دوم کرت بدان عزيمت روی بدان جانب آورده بود .بدان موهبت شکر باری را تبارک و تعالی دو رکعت نماز بگذاردم و سجده شکر کردم که مرا توفيق می داد تا برعزمی که کرده بودم وفا می کردم . به ديهی رسيدم که آن را پروة می گفتند ،

آن جا قبر عيش و شمعون عليها السلام را زيارت کردم و از آن جا به مغاک رسيدم که آن را دامون می گفتند ، آن جا نيز زيارت کردم که گفتند قبر ذوالکفل است عليه السلام و از آن جا به ديهی ديگر رسيدم که آن را اعبلين می گفتند و قبر هود عليه السلام آن جا بود زيارت آن دريافتم . اندرحظيره او درختی خرتوت بود و قبر عزيز النبی عليه السلام آن جا بود زيارت آن کردم و روی سوی جنوب برفتم به ديهی ديگر رسيدم که آن را حظيره می گفتند و بر جانب مغربی اين ديه دره ای بود و در آن دره چشمه آب بود پاکيزه که از سنگ ساخته و سقف سنگين در زده و دری کوچک بر آن جا نهاده چنان که مرد به دشواری در تواند رفتن و دو قبر نزديک يکديگر آن جا نهاده يکی از آن شعيب عليه السلام و ديگری از آن دخترش که زن موسی عليه السلام بود .

مردم آن ديه آن مسجد و مزار را تعهد نيکو کنند از پاک داشتن و چراغ نهادن و غيره .و آن جا به ديهی شدم که آن را اربل می گفتند و بر جانب قبله آن ديه کوهی بود و اندر ميان آن کوه حظيره ای و اندر آن حظيره چهار گور نهاده بود از آن فرزندان يعقوب عليه السلام که برادران يوسف عليه السلام بودند ، و از آن جا برفتم تلی ديدم زير آن تل غاری بود که قبر مادر موسی عليه السلام در آن غار بود .

زيارت آن جا دريافتم و از آن جا برفتم دره ای پيدا آمد به آخر آن دره دريايی به ديد (پديد) آمد کوچک و شهر طبريه بر کنار آن درياست . طول آن دريا به قياس شش فرسنگ و عرض آن سه فرسنگ باشد و آب آن دريا خوش بامزه وشهر بر غربی درياست و همه آب های گرمابه های شهر و فضله آب ها بدان دريا می رود و مردم آن شهر و ولايت که برکنار آن درياست همه آب از اين دريا خورند ، و شنيدم که وقتی اميری بدين شهر آمده بود ، فرمود که راه آن پليدی ها و راه آب های چرکين که در آن جا بود بگشودند باز آب دريا خوش شد ، و اين شهر را ديوار ندارد و بناهای بسيار در ميان آب است و زمين دريا سنگ است و منظرها ساخته اند بر سر اسطان های رخام که اسطوان ها در آب است ، و در آن دريا ماهی بسيار است ،

و درميان شهر مسجد آدينه است و بر در مسجد چشمه ای است و بر سر آن چشمه گرمابه ای ساخته اند و آب چنان گرم است که تا به آب سرد نياميزند بر خود نتوان ريخت و گويند آن گرمابه سليمان بن داوود عليه السلام ساخته است و من در آن گرمابه رسيدم ، و اندر اين شهر طبريه مسجدی است که آن را مسجد ياسمن گويند با جانب غربی مسجدی پاکيزه در ميان مسجد دکانی بزرگ است و بر وی محراب ها ساخته و گرد بر گرد آن دکان درخت ياسمن نشانده که مسجد را به آن بازخوانند و رواقی است بر جانب مشرق قبر يوشع بن نون در آن جاست و در زير آن دکان قبر هفتاد پيغمبر است عليهم السلام که بنی اسراييل که بنی اسراييل ايشان را کشته اند ، و سوی جنوب شهر دريای لوط است و آن آب تلخ دارد يعنی دريای لوط بر کنار آن دريای لوط است اما هيچ اثری نمانده است . از شخصی شنيدم که گفت در دريای تلخ که دريای لوط است چيزی می باشد مانند گاوی از کف دريا فراهم آمده سياه که صورت گو دارد و به سنگ می ماند اما سخت نيست و مردم آن را برگيرند و پاره کنند و به شهرها و ولايت ها برند .

هر پاره که از آن در زير درختی کنند . هرگز کرم در زير آن درخت نيفتد و در آن موضع بيخ درخت را زيان نرساند و بستان از کرم و حشرات زير زمين غمی نباشد و العهدة علی الراوی و گفت عطاران نيز بخرند و می گويند کرمی در داروها افتد و آن را نقره گويند دفع آن کند ، و در شهر طبريه حصير سازند که مصلی نمازی از آن است همان جا به پنج دينار مغربی بخرند ، و آن جا در جانب غربی کوهی است و بر آن کوهی است و بر آن کوه پاره ای سنگ خاره است به خط عبری بر آن جا نوشته اند که به وقت آن کتابت ثريا به سر حمل بود ، و کور ابی هريره آن جاست بيرون شهر در جانب قبله اما کسی آن جا به زيارت نتواند رفتن که مرمان آن جا شيعه باشند و چون کسی آن جا به زيارت رود کودکان غوغا و غلبه به سر آن کس برند و زحمت دهند و سنگ اندازند . از اين سبب من نتوانستم زيارت آن کردن ، چون از زيارت آن موضع بازگشتم به ديهی رسيدم که آن را کفر کنه می گفتند و جانب جنوب اين ديه پشته ای است و بر سر آن پشته صومعه ساخته اند نيکو و دری استوار بر آن جا نهاده و گور يونس النبی عليه السلام در آن جاست و بر در صومعه چاهی است و آبی خوش دارد ،

چون آن زيارت دريافتم از آن جا با عکه آمدم و از آن جا تا عکه چهار فرسنگ بود و يک روز در عکه بوديم . بعد از آن از آن جا برفتيم و به ديهی رسيديم که آن را حيفا می گفتند و تا رسيدن بدين ديه در راه ريگ فراوان بود از آن که زرگران در عجم به کار دارند و ريگ مکی گويند ، و اين ديه حيفا بر لب درياست و آن جا نخلستان و اشجار بسيار دارند . آن جا کشتی سازان بودند و آن کشتی های دريای را آن جا جودی می گفتند . از آنجا جا به ديهی ديگر رفتيم به يک فرسنگی که آن را کنيسه می گفتند از آن جا راه از دريا بگرديد و به کوه در شد سوی مشرق و صحراها و سنگستان ها بود که وادی تماسيح می گفتند . چون فرنسگی دو برفتيم ديگر بار راه به کناردريا افتاد و آن جا استخوان حيوانات بحری بسيار ديديم که در ميان خاک و گل معجون شده بود و همچو سنگ شده از بس موج که بر آن کوفته بود .

و از آن جا به شهری رسيديم و آن را قيساريه خوانند و از عکه تا آن جا هفت فرسنگ بود شهری نيکو با آب روان و نخلستان و درختان نارنج و باروی حصين و دری آهنين و چشمه های آب روان در شهر مسجد آدينه ای نيکو چنان که چون در ساحت مسجد نشسته باشند تماشا و تفرج دريا کنند ، و خمی رخامين آن جا بود که همچو سفال چينی آن را تنک کرده بودند چنان که صد من آب در آن گنجد ، روز شنبه سلخ شعبان از آن جا برفتيم همه بر سر ريگ مکی برفتيم مقدار يک فرسنگ و ديگر باره درختان انجير و زيتون بسيار ديديم همه راه از کوه و صحرا ، چون چند فرسنگ برفتيم به شهری رسيديم که آن شهر را کفرسايا و کفر سلام می گفتند از اين شهر تا رمله سه فرسنگ بود و همه راه درختان بود چنان که ذکر کرده شد .

روز يکشنبه غره رمضان به رمله رسيديم واز قيساريه تا رمله هشت فرسنگ بود و آن شهرستانی بزرگ است و باروی حصين از سنگ و گچ دارد بلند و قوی و دروازهای آهنين برنهاده ، و از شهر تا لب دريا سه فرسنگ است ، و آب ايشان از باران باشد و اندر هر سرای حوض های بزرگ است که چون پر آب باشد هرکه خواهد گيرد و نيز دور مسجد آن جا را سيصد گام اندر دويست گام مساحت است ، بر پيش صفه نوشته بودند که پانزدهم محرم سنه خمس و عشرين و اربعمايه اينجا زلزله ای بود قوی و بسيار عمارات خراب کرد ام کس را از مردم خللی نرسيد . در اين شهر رخام بسيار است و بيش تر سراها و خان های مردم مرخم است به تکلف و نقش ترکيب کرده و رخام را به اره می برند که دندان ندارد و ريگ مکی در آن جا می کنند و اره می کشند بر طول عمودها نه برعرض چنانکه چوب از سنگلاخ الواح می سازند و انواع و الوان رخام ها آن جا ديدم از ملمع و سبز و سرخ و سياه و سفيد و همه لونی ، و آن جا نوعی زنجير است که به از آن هيچ جا نباشد و از آن جا به همه اطراف بلاد می برند ، و اين شهر رمله را به ولايت شام و مغرب فلسطين می گويند .

سيوم رمضان از رمله برفتيم به ديهی رسيديم که خاتون می گفتند ، و از آن جا به ديهی ديگر رفتيم که آن را قرية العنب می گفتند ، در راه سداب فراوان ديديم که خودروی بر کوه و صحرا رسته بود . در اين ديه چشمه آب نيکو خوش ديديم که از سنگ بيرون می آمد و آن جا آخرها ساخته بودند و عمارت کرده . و از آن جا برفتيم روی بر بالا کرده تصور بود که بر کوهی می رويم که چون برديگر جانب فرو رويم شهر باشد .چون مقداری بالا رفتيم صحرای عظيم در پيش آمد ، بعضی سنگلاخ و بعضی خاکناک . بر سر کوه شهر بيت المقدس نهاده است و از طرابلس که ساحل است تا بيت المقدس پنجاه و شش فرسنگ واز بلخ بيت المقدس هشتصد و هفتاد وشش فرسنگ است .

خامس رمضان سنه ثمان و ثلثين و اربعمائه در بيت المقدس شديم . يک سال شمسی بود که از خانه بيرون آمده بودم و مادام در سفر بوده که به هيچ جای مقامی و آسايشی تمام نيافته بوديم . بيت المقدس را اهل شام و آن طرف ها قدس گويند ، و از اهل آن ولايات کسی که به حج نتواند رفتن در همان موسم به قدس حاضر شود و به موقف بايستد و قربان عيد کند چنان که عادت است و سال باشد که زيادت از بيست هزار خلق در اوايل ماه ذی الحجه آن جا حاضر شوند و فرزندان برند و سنت کنند و از ديار روم و ديگر بقاع همه ترسايان و جهودان بسيار آن جا روند به زيارت کليسا و کنشت که آن جاست و کليسای بزرگ آن جا صفت کرده شود به جای خود . سواد و رستاق بيت المقدس همه کوهستان همه کشاورزی و درخت زيتون و انجير و غيره تمامت بی آب است و نعمت های فراوان و ارزان باشد و کدخدايان باشند که هريک پنجاه هزارمن روغن زيتون در چاه ها و حوض ها پر کنند و از آن جا به اطراف عالم برند و گويند به زمين شام قحط نبوده است و از ثقات شنيدم که پيغمبر را عليه السلام و الصلوة به خواب ديد يکی از بزرگان که گفتی يا پيغمبر خدا ما را در معيشت ياری کن . پيغمبر عليه السلام در جواب گفتی نان و زيت شام بر من .اکنون صفت شهر بيت المقدس کنم . شهری است بر سر کوهی نهاده و آب نيست مگر از باران و به رستاق ها چشمه های آب است اما به شهر نيست چه شهر بر سنگ نهاده است و شهری است بزرگ که آن وقت که ديديم بيست هزار مرد د روی بودند و بازارهای نيکو و بناهای عالی و همه زمين شهر به تخته سنگ های فرش انداخته و هرکجا کوه بو

ده است و بلندی بريده اند و همواره کرده چنان که چون باران بارد همه زمين پاکيزه شسته ، در آن شهر صناع بسيارند هر گروهی را رسته ای جدا باشد ، و جامع مشرقی است و باروی مشرقی شهر باروی جامع است چون از جامع بگذری صحرايی بزرگ است عظيم هموار و آن را ساهره گويند و گويند که دشت قيامت خواهد بود و حشر مردم آن جا خواهند کرد بدين سبب خلق بسيار از اطراف عالم بدانجا آمده اند و مقام ساخته تا در آن شهر وفات يابند و چون وعده حق سبحانه و تعالی در رسد به ميعادگاه حاضر باشند .خدايا در آن روز پناه بندگان تو باش و عفو تو آمين يا رب العالمين .برکناره آن دشت مقبره ای است بزرگ وب سيار مواضع بزرگوار که مردم آن جا نماز کنند و دست به حاجات بردارند و ايزد سبحانه تعالی حاجات ايشان روا گرداند اللهم تقبل حاجاتنا و اغفر ذنوبنا سيئاتنا وارحمنا برحمتک يا ارحم الراحمين .ميان جامع و اين دشت ساهره وادی ای است عظيم ژرف و در آن وادی که همچون خندق است بناهای بزرگ است بر نسق پيشينيان و گنبدی سنگين ديدم تراشيده و بر سر خانه ای نهاده که از آن عجب تر نباشد تا خود آن را چگونه از جای برداشته باشند و در افواه بود که آن خانه فرعون است و آن وادی جهنم . پرسيدم که اين لقب که بر اين موضع نهاده است ، گفتند به روزگار خالفت عمر خطاب رضی الله عنه بر آن دشت ساهره لشکرگاه بزد و چون بدان وادی نگريست گفت اين وادی جهنم است و مردم عوام چنين گويند هر کس که به سر آن وادی شود آواز دوزخيان شنود که صدا از آن جا برمی آيد . من آن جا شدم اما چيزی نشنيدم . و چون از شهر به سوی جنوب نيم فرسنگی بروند و به نشيبی فرو روند چشمه آب از سنگ بيرون می آيد آن را عين سلوان گويند . عمارات بسيار بر سر آن چشمه کرده اند و آب آن به ديهی می رود و آن جا عمارات بسيار کرده اند و بستان ها ساخته و گويند . هر که بدان آب سر و تن بشويد رنج ها وبيماری های مزمن از و زائل شود و بر آن چشمه وقف ها بسيار کرده اند ، و بيت المقدس را بيمارستان نيک است و وقف بسيار دارد و خلق بسيار را دارو و شربت دهند و طبيبان باشند که از وقف مرسوم ستانند وو آن بيمارستان و مسجد آدينه برکنار وادی جهنم است ، و چون از سوی بيرون مسجد آن ديوار که با وادی است بنگرند صد ارش باشد به سنگ های عظيم آورده چنان که گل و گچ در ميان نيست و از اندرون مسجد همه سرديوارها راست است . و از برای سنگ صخره که آن جا بوده است مسجد هم آن جا

بنا نهاده اند و اين سنگ صخره آن است که خدای عزوجل موسی عليه السلام را فرمود تا آن را قبله سازد و چون اين حکم بيامد و موسی آن را قبله کرد بسی نزيست و هم در آن زودی وفات کرد تا به روزگار سليمان عليه السلام که چون قبله صخره بود مسجد گرد صخره بساختند چنان که صخره در ميان مسجد بود و محراب خلق و تا عهد پيغمبر ما محمد مصطفی عليه الصلوة و السلام هم آن قبله می دانستند و نماز را روی بدان جانب کردند تا آن گاه که ايزد تبارک و تعالی فرمود که قبله خانه کعبه باشد و صفت آن به جای خود بيايد . می خواستم تا مساحت اين مسجد بکنم .گفتم اول هيات و وضع آن نيکو بدانم و ببينم بعد از آن مساحت کنم . مدت ها د رآن مسجد می گشتم و نظاره می کردم پس در جانب شمالی که نزديک قبه يعقوب عليه السلام است بر طاقی نوشته ديدم در سنگ که طول اين مسجد هفتصد و چهار ارش است . و عرض صد و پنجاه و پنج ارش به گز ملک و گز ملک آن است که به خراسان آن گز را شايگان گويند و آن يک ارش و نيم باشد چيزکی کم تر .زمين مسجد فرش سنگ است و درزها به ارزير گرفته و مسجد شرقی شهر و بازار است که چون از بازار به مسجد روند روی به مشرق باشد درگاهی عظيم نيکو مقدا ر سی گز ارتفاع در بيست گز عرض اندام داده برآورده اند و دو جناح باز بريده درگاه و روی جناح و ايوان درگاه منقش کرده همه به ميناهای ملون که در گچ نشانده بر نقشی که خواسته

اند چنان که چشم از ديدن آن خيره ماند و کتابتی همچنين به نقش مينا بر آن درگاه ساخته اند و لقب سلطان مصر بر آن جا نوشته که چون آفتاب بر آن جا افتد شعاع آن چنان باشد که عقل در آن متحير شود و گنبدی بس بزرگ بر سر اين درگاه ساخته از سنگ منهدم و دو در تکلف ساخته روی درها به برنج دمشقی که گويی زر طلاست . زر کوفته و نقش های بسيار در آن کرده هر يک پانزده گز بالا و هشت گز پهنا و اين در را باب عليه السلام گويند . چون از اين در در روند بر دست راست دو رواق است بزرگ هر يک بيست و نه ستون رخام دارد با سرستون ها ونعل های مرخم ملون ، درزها به ارزير گرفته . بر سر ستون ها طارق ها از سنگ زده بی گل و گچ بر سر هم نهاده چنان که هر طاقی چهار پنج سنگ بيش نباشد و اين رواق ها کشيده است تا نزديک مقصوره ، و چون از در در روند بر دست چپ که آن شمال است رواقی دراز کشيده است شصت و چهارطاق همه بر سر ستون های رخام ، و دری ديگر است هم بر اين ديوار که آن را باب السقر گويند ، و درازی مسجد از شمال به جنوب است تا چون مقصوره از آن باز بريده است ساحت مربع آمده که قبله در جنوب افتاده است ، و از جانب شمال دو در ديگر است در پهلوی يکديگر هر يک هفت گز عرض در دوازده گز ارتفاع و اين در را باب الاسباط گويند ، و چون ازين در بگذری هم بر پهنای مسجد که سوی مشرق می رود باز در گاهی عظيم بزرگ است و سه در پهلوی هم بر آن

جاست همان مقدار که باب الاسباط است و همه را به آهن و برنج تکلفات کرده چنان که از آن نيکوتر کم باشد و اين در را باب الابواب گويند از آن سبب که مواضع ديگر درها جفت جفت است مگر اين سه در است و ميان آن دو درگاه که بر جانب شمال است . در اين رواق که طاق های آن بر پيلپای هاست قبه ای است و اين را به ستون های مرتفع برداشته و آن را به قنديل و مسرج ها بياراسته و آن را قبه يعقوب عليه السلام گويند و آن جای نماز او بوده است و بر پهنای مسجد رواقی است و بر آن ديوار دری است بيرون آن در دو دريوزه صوفيان است و آن جا جاهای نماز و محراب های نيکو ساخته و خلق از متصوفه هميشه آن جا مجاور باشند و نماز همان جا کنند الا روز آدينه به مسجد درآيند که آواز تکبير به ايشان برسد . و بر رکن شمالی مسجد رواقی نيکوست و قبه ای بزرگ نيکو و بر قبه نوشته است که هذا محراب زکريا النبی عليه السلام و گويند او اين جا نماز کردی پيوسته ، و بر ديوار شرقی در ميان جای مسجد درگاهی عظيم است به تکلف ساخته اند از سنگ منهدم که گويی از سنگ يکپاره تراشيده اند به بالای پنجاه گز و پهنای سی گز و نقاشی و نقاری کرده و ده در نيکو بر آن درگاه نهاده چنان که ميان هر دو در به يک پايه بيش نيست و بر درها تکلف بسيار کرده از آهن

و برنج دمشق و حلقه ها و ميخ ها بر آن زده و گويند اين درگاه را سليمان بن داود عليه السلام ساخته است از بهر پدرش و چون به درگاه در روند روی سوی مشرق از آن دو در آنچه بر دست راست باب الرحمه گويند و ديگر را باب التوبه و گويند اين در است که ايزد سبحانه و تعالی توبه داود عليه السلام آن جا نپذيرفت و بر اين درگاه مسجدی است نغز وقتی چنان بوده که دهليزی و دهليز را مسجد ساخته اند و آن را به انواع فرش ها بياراسته و خدام آن جداگانه باشد و مردم بسيار آن جا روند و نماز کنند و تقرب جويند به خدای تبارک و تعالی بدان که آن جا توبه داود عليه السلام قبول افتاده همه خلق اميد دارند و از معصيت بازگردند و گويند داود عليه السلام پای از عتبه در اندرون نهاده بود که وحی آمد به بشارت که ايزد سبحانه و تعالی توبه او پذيرفت او همان جا مقام کرد و به طاعت مشغول شد و من که ناصرم در آن مقام نماز کردم و از خدای سبحانه و تعالی توفيق طاعت و تبرا از معصيت طلبيدم خدای سبحانه و تعالی همه بندگان را توفيق آنچه رضای او در آن است روزی کناد و از معصيت توبه دهاد به حق محمد و آله طاهرين.وبر ديوار شرقی چون به گوشه رسد که جنوبی است و قبله بر ضلع جنوبی است و پيش ديوار شمالی مسجدی است سرداب که به درجه های بسيار

فرو بايد شدن و آن بيست گز در پانزده باشد و سقف سنگين بر ستون های رخام .و مهد عيسی آن جا نهاده است و آن مهد سنگين است و بزرگ چنان که مردم در آن جا نماز کنند و من در آن جا نماز کردم و آن را در زمين سخت کرده اند چنان که نجنبيد و آن مهدی است که عيسی به طفوليت در آن جا بود و با مردم سخن می گفت و مهد در اين مسجد به جای محراب نهاده اند و محراب مريم عليها السلام در اين مسجد است بر جانب مشرق و محرابی ديگر از آن زکريا عليه السلام در اين جاست و آيات قرآن که در حق زکريا و مريم آمده است نيز بر آن محراب ها نوشته اند و گويند مولد عيسی عليه السلام در اين مسجد بوده . سنگی از اين ستون ها نشان دو انگشت دارد که گويی کسی به دو انگشت آن را گرفته است . گويند به وقت وضع حمل مريم آن دو ستون را به دو انگشت گرفته بود و اين مسجد معروف است به مهد عيسی عليه السلام و قنديل های بسيار برنجين و نقره گين آويخته چنان که همه شب ها سوزد . و چون از در اين مسجد بگذری هم بر ديوار شرقی چون به گوشه مسجد بزرگ رسند مسجدی

ديگر است عظيم نيکو دوباره بزرگ تر از مسجد مهد عيسی و آن را مسجد الاقصی گويند . و آن است که خدای عزوجل مصطفی را صلی الله عليه و سلم شب معراج از مکه آن جا آورد و از آن جا به آسمان شد چنان که در قرآن آن را ياد کرده است سبحان الذی اسری بعبده ليلا من المسجدالحرام الی المسجدالاقصی الآيه و آن جا را عمارتی به تکلف کرده اند و فرش های پاکيزه افکنده و خادمان جداگانه ايستاده هميشه خدمت آن را کنند . و چون به ديوار جنوبی بازگردی از آن گوشه مقدار دويست گز پوشش نيست و ساحت است و پوشش مسجد بزرگ که مقصوره د راوست بر ديوار جنوبی است و غربی . اين پوشش را چهارصد و بيست ارش طول است در صدو پنجاه ارش عرض ودويست و هشتاد ستون رخامی است وبر سر اسطوانه ها طاقی از سنگ درزده و همه ميآن دو ستون شش گز است همه فرش رخام ملون انداخته و درزها را به ارزير گرفته و مقصوره بر وسط

ديوار جنوبی است بسيار بزرگ چنان که شانزده ستون در آن جاست . و قبه ای نيز عظيم بزرگ منقش به مينا چنان که صفت کرده آمد و در آن جا حصيرهايی مغربی انداخته و قنديل ها و مسرج ها جداجدا به سلسله ها آويخته است . و محرابی بزرگ ساخته اند همه منقش به مينا و دو جانب محراب دو عمود رخام است به رنگ عقيق سرخ ، و تمامت ازاره مقصوره رخام های ملون و بر دست راست محراب معاويه است ، و بر دست چپ محراب عمر است رضی الله عنه ، و سقف اين مسجد به چوب پوشيده است منقش و متکلف و بر ديوار مقصوره که با جانب ساحت است پانزده درگاه است ، د رهای به تکلف بر آن جا نهاده هر يک ده گز علو در شش گز عرض ، ده از آن جمله بر آن ديوار که چهارصد و بيست گز است ، و پنج بر آنکه صد و پنجاه گز است ، و از جمله آن درها يکی برنجی بيش از حدبه تکلف و نيکويی ساخته اند چنان که گويی زرين است به سيم سوخته

نقش کرده و نام مامون خليفه بر آن جاست ، گويند مامون از بغداد فرستاده است و چون همه درها باز کنند اندرون مسجد چنان روشن شود که گويی ساحت بی سقف است اما وقتی که باد و باران باشد و درها باز نکنند روشنی از روزن ها باشد . و بر چهار جانب اين پوشش از آن شهری از شهرهای شام و عراق صندوق هاست و مجاوران نشسته چنان که اندر مسجد حرام است به مکه شرفهاالله تعالی . و ازبيرون پوشش بر ديوار بزرگ که ذکر رفت رواقی است به چهل و دو طاق و همه ستون هاش از رخام ملون . و اين رواق با رواق مغربی پيوسته و در اندرون پوشش حوضی در زمين است که چون سر نهاده باشد زمين مستوری باشد جهت آب تا چون باران آيد در آن جا رود ، و بر ديوار چنوبی دری است و آن جا متوضاست و آب که اگر کسی مجتاج وضو شود در آن جا رود وتجديد وضو کند چه اگر از مسجد بيرون شود به نماز نرسد و نماز فوت شود از بزرگی

مسجد. و همه پشت بام ها به ارزير اندوده باشد ، و در زمين مسجد حوض ها و آبگيرها بسيار است در زمين بريده چه مسجد به يک بار بر سر سنگ است چنان که هر چند باران ببارد هيچ آب بدان فرود آيد ، و و حوض های سنگين د رزير ناودان ها نهاده سوراخی در زير آن که آب از آن سوراخ به مجری رود و به حوض رسد ملوث ناشده و آسيب به وی نرسيده . و در سه فرسنگی شهر آبگيری ديدم عظيم که آب ها که از کوه فرود آيد در آن جا جمع شود و آن را راه ساختند که به جامع شهر رود ، و در همه شهر فراخی آب در جامع باشد ، اما در همه سراها حوض های آب باشد از آب باران که آن جا جز باران نيست و هرکس آب بام خود گيرد . و گرمابه هاو هر چه باشد همه آب باران باشد ، و اين حوض ها که در جامع است هرگز محتاج عمارت نباشد که سنگ خاره است ، و اگر شقی يا سوراخی بوده باشد چنان محکم کرده اند که هرگز خراب نشود ، و چنين گفته اند که اين را سليمان عليه السلام کرده است ، و سر حوض ها چنان است که چون تنوری و سرچاهی سنگين است بر س هر حوضی تا هيچ چيز در آن نيفتد ، و آب می دود چنان که هوا صافی شود و اثر نماند هنوز قطرات باران همی چکد .
گفتم که شهر بيت المقدس بر سر کوهی است و زمين هموار نيست اما مسجد را زمين هموار و مستوی است ، و از بيرون مسجد به نسبت مواضع هر کجا نشيب است ديوار مسجد بلند تر است از آن که پی بر زمين نشيب نهاده اند و هرکجا فراز است ديوار کوتاه تر است ، پس بدان موضع که شهر و محل ها د رنشيب است مسجد را درهاست که همچنان که نقب باشد بريده اند و به ساحت مسجد بيرون آورده و از آن درها يکی را باب النبی عليه الصلوة و السلام گويند و اين در از جانب قبله يعنی جنوب است ، و اين را چنان ساخته اند که ده گز پهنا دارد و ارتفاع به نسبت درجات جايی پنج گز علو دارد يعنی سقف اين ممر در جاها بيست گز علو است ، و بر پشت آن پوشش مسجد است و آن ممر چنان

محکم است که بنايی بدان عظمی بر پشت آن ساخته اند و در او هيچ اثر نکرده ، و در آن جا سنگ ها به کار برده اند که عقل قبول نکند که قوت بشری بدان رسد که آن سنگ را نقل و تحويل کند ، و می گويند آن عمارت سليمان بن داود عليه السلام کرده است ، و پيغمبر ما عليه الصلوات و السلام در شب معراج از آن رهگذر در مسجد آمد ، و اين باب بر جانب راه مکه است . و به نزديک در بر ديوار به اندازه سپری بزرگ بر سنگ نقشی است ، گويند که حمزه بن عبدالمطلب عم رسول عليه السلام آن جا نشسته است سپری بر دوش بسته پشت بر آن ديوار نهاده و آن نقش سپر اوست . و بر اين در مسجد که اين ممر ساخته اند دری به د و مصراع بر آن جا نشانده ، ديوار مسجد از بيرون قريب پنجاه گز ارتفاع دارد و غرض از ساختن اين در آن بوده است تا مردم از آن محله را که اين ضلع مسجد با آن

جاست به محله ديگر نبايد شد چون درخواهند رفت . و بر در مسجد ازدست راست سنگی در ديوار است بالای آن پانزده ارش و چهار ارش عرض همچنين دراين مسجد از اين بزرگ تر هيچ سنگی نيست اما سنگ های چهار گز و پنج گز بسيار است که بر ديوار نهاده اند از زمين به سی و چهل گز بلندی . و د ر پهنای مسجد دری است مشرقی که آن را باب العين گويند که چون از اين در بيرون روند و به نشيبی فرو روند آن جا چشمه سلوان است . و دری ديگر است همچنين در زمين برده که آن را باب الحطة گويند ، و چنين گويند که اين در آن است که خدای عزوجل بنی اسراييل را بدين در فرمود در رفتن به مسجد قوله تعالی ادخلوالباب سجدا و قولوا حطة نغفرلکم خطاياکم و سنزيد المحسنين و دری ديگر است و آن را باب السکينه گويند .و در دهليز آن مسجدی است با محراب های بسيار و در اولش بسته است که کسی در نتوان شد ، گويند تابوت سکينه که ايزد تبارک و تعالی در قرآن ياد کرده است آن جا نهاده است که فرشتگان برگرفتندی . و جمله درهای بيت المقدس زير و بالای نه در است که صفت کرده ام .