بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مسائل مهم و در خور بحث در زمینه نثر توجه به دلایل سادگی و سادهنویسی است و اهمیت این مسئله از آنجا دوچندان میشود که بعضی از نویسندگان در دوران غلبه نثر فنی و رواج صنعتگرایی و استفاده از شگردهاي بدیعی و بیانی به زبان ساده و بیتکلف گرایش دارند. این مقاله بر آن است تا نشان دهد نثر ساده و مرسل با چه ابزارهایی در دوران نثر فنی به حیات خویش ادامه داد و آثار ارزندهاي در این سبک عرضه شد.
نویسندگان در این مقاله، کتاب تذکرهالاولیاي عطار نیشابوري را به سبب داشتن این ویژگی، مورد بررسی قرار داده و در پایان به این نتیجه رسیدند که: از مهمترین دلایل سادهنویسی این اثر در دوران نثر فنی، علاوه بر توجه صوفیه به ذوق و فهم مخاطبان که اغلب از طبقه عوام بودند، میتوان به آشنایی با کتب پارسی قدیم و میراث ادبی نثر سادة خراسانی، از جمله کشفالمحجوب و دیگر کتب آن دوره و تتبع و الگوپذیري از آن آثار، علمیبودن تذکره، نقل بیکمو- کاست سخنان مشایخ و بزرگان صوفیه و.... اشاره کرد. در این زمینه عطار نیز با کتاب تذکرهالاولیاء توجه خویش را به عامل مخاطب بهخوبی نشان داده و با همراه کردن متن کتاب با عناصري چون توصیف، تمثیل، آوردن حکایت و داستان و ترجمه آیات و احادیث و اشعار عربی، و عدم پیچیدگی نحو زبان و... این سادگی را نمایان کرده است.این پژوهش به شیوة کتابخانهاي انجام شده است.
مقدمه
سیر تاریخ ادبیات ایران نشان دهندة تحولات عمیق و وسیعی در زبان گفتار و نوشتار است. این تغییر و تحول عموماً در ابتداي هر دوره غیرمحسوس بوده، بهتدریج و با نمود نشانههاي آن در آثار همان دوره محسوس و قابل رؤیت میگردد و در نهایت در پایان هر دوره نشانه هاي این تغییر سبک و طرز تحریر جدید و شیوة نثر تغییر یافته مشخص میگردد؛ اما به موازات این روند، گاه نثر پیشین نیز همچنان به حیات خود ادامه میدهد و در بسیاري موارد آثار چشمگیري نیز خلق میکند.
همانطور که پیش از این اشاره شد مقاله حاضر در نظر دارد به دلایل سادهنویسی برخی نویسندگان در دروان رواج نثر فنی بپردازد. مطالعه موردي نویسندگان کتاب تذکرهالاولیاي عطار نیشابوري است. در بیشتر کتابهاي سبکشناسی و فن نثر، کتاب تذکرهالاولیاء را بینابین میدانند.»این کتاب با این که در اواخر قرن ششم تألیف شده است مانند سایر کتب عرفانی به نثر ساده است - .«شمیسا، . - 113 :1387 نویسندگان در این مقاله ابتدا به صورت کلی براي این سادهنویسی چند دلیل را ذکر میکنند از جمله سادگی نثر با توجه به موضوع، علاقه ایرانیان به سادهنویسی و سادهنویسی در میان صوفیان؛ سپس کتاب تذکرهالاولیاي عطار را مورد بررسی قرار داده اند. و نشانههاي سادهنویسی در این کتاب را با ذکر نمونههایی از متن نشان دادهاند.
پیشنه و روش تحقیق:
روش مورد استفاده در این تحقیق کتابخانهاي بوده و با جستجویی که در منابع گوناگون پژوهشی اعم از کتابها ، پایاننامهها و طرحهاي پژوهشی انجام گرفت، موضوع حاضر تا به حال در جایی مورد تحقیق قرار نگرفته؛ در مورد کتاب تذکرهالاولیاء کتاب و مقاله و طرح پژوهشی کم نیست و بسیارند نویسندگانی که به طور اختصاصی در قالب کتاب و مقاله و پژوهش یا به صورت کلی و در مطاوي مطلب و به عنوان نمونه به این کتاب نظر داشته اند. همین مسئله نویسندگان را بر آن داشت تا براي جلوگیري از اطاله کلام صرفاً به چند نمونه از پژوهشهایی که به نوعی به سبک، زبان و ساختار کتاب تذکره الاولیاء پرداختهاند، اشارهاي داشته باشند.
"بررسی و مقایسه بینامتنی بخش اول و دوم تذکرةالاولیاء" مقالهاي است از سیده مریم روضاتیان، که در آن با روشی بینامتنی به بررسی ملحقات کتاب تذکره الاولیاء پرداخته است. "محتوا و ساختار در تذکرهالاولیاي عطّار" عنوان مقالهاي دیگر است از دکتر رحمان مشتاق مهر واصغر برزي که کتاب تذکره را از لحاظ این دو عامل مورد بررسی قرار داده اند که البته جاي نقد و نظر دارد. "نقد ریختشناختی حکایتهاي کشفالمحجوب و تذکرهالاولیاء" به قلم سید اسماعیل قافلهباشی و سیده زیبا بهروز؛ اما پژوهشی که به طور اخص به نشانههاي سادهنویسی نثر عطار بپردازد پیدا نشد.
سوالات تحقیق:
-1 آیا موضوع در نوع نثر تأثیر دارد؟
-2دلایل گرایش نویسندگان به سادهنویسی در دوران نثر فنی چه بوده است؟
-3چه ویژگیهایی در نثرهاي صوفیانه به چشم میخورد که آنها را جز نثرهاي ساده میشمارند؟
-4کدام یک از این ویژگیها در نثر تذکرهالاولیاء مشاهده میشود؟
-1-1 نثر فنی و سادهنویسی
درتاریخ سیر تحول نثرکلاسیک فارسی تلاش براي افزایش وجه ادبی کلام نمود چشمگیري دارد. در واقع عاملی که نثر سادة قرن چهارم را به تدریج به نثر مغلق و پیچیدة قرن هفتم رساند، رقابت شگرف نویسندگان پارسیگو در نوآوري و به کارگیري صنایع بلاغی و شگردهاي زیباسازي صورت کلام بود. میتوان گفت از قرن ششم به بعد نثر وجهی فرمالیستی پیدا کرد. نویسندگان این دوره با استفاده از آشناییزداییها و غریبسازيها در آفرینش اثر ادبی خود، فرم جدیدي را خلق کردند که در آن لفظ بیش از معنا مورد توجه قرار گرفت و محتوا دستمایهاي شد براي ابراز توانایی و مهارت در ارائه هنر صنعتپردازي. اما در این دوران کتابهاي بسیاري نیز وجود دارند که به نثر ساده نوشته شدهاند.
البته شکل عمومی این کتابها به این صورت است که بخشهایی از آنها به نثر مرسل و بخش هایی نیز به نثر فنی تحریر شده اند. ما بر آنیم تا ابتدا و به صورت خلاصه نگاهی داشته باشیم به سیر تحول نثر از منظر سبک شناسان. ملکالشعراي بهار در جلد یک کتاب سبکشناسی خویش دوره هاي نثر فارسی را به 4 دوره تقسیم میکند. دوره نخست نثر فارسی از آغاز تشکیل دولتهاي مستقل ایرانی است و آغاز واقعی آن از زمانی است که نخستین کتاب نثر فارسیِ تالیف آن زمان به دست ما رسیده است، زمان نوح بن منصور سامانی، یعنی اواخر نیمه نخست سدة چهارم هجري. دورة دوم از طلوع کلیله و دمنه یعنی از اواسط قرن ششم هجري است و با تغییرهاي عمدة به نثر فنی تبدیل میشود و تا قرن هفتم و هشتم پیش میرود.
دورة سوم دورة چیرگی سجع و قافیه و تکلف و تصنع است که بهار از آن به دورة فساد و تباهی نثر فارسی یاد می کند و دبیران ایرانی در این دوره در کاربرد کلمههاي عربی و لغتهاي غریب و فنهاي بیهوده و درازگویی و قافیه پردازي و فضل فروشی از خود اعراب نیز پیشی میجویند . این سبک از سدة هشتم تا سیزدهم هجري در ایران، ترکستان، هند و عثمانی رایج بوده و نامههاي درباري و واقعه نگاري و تاریخهاي عمده، به این شیوه نوشته میشده است. دوره چهارم نثر فارسی این دوره زمان بازگشت ادبی است که در آن نثر دیرتر از نظم مورد اصلاح قرار میگیرد و سبکهاي گوناگونی در نثر پدید میآید. لغتهاي ساختگی فارسی پیدا شده و نوشتن نثر به فارسی ناب در هند و ایران معمول میگردد .آغاز این دوره سده دوازدهم هجري و هنگام نیرومند شدن آن اواخر این سده است.
