بخشی از مقاله
چکیده
پوشش بانوان مسلمان در حرفه از مسائل مهم اخلاق کاربردي و یکی از دغدغههاي اخلاق حرفهاي است. اینکه آیا محدودیتانگاري پوشش مانع پیشبرد اهداف حرفه خواهد شد، از دغدغههاي مهم این پژوهش است. ابعاد مختلف فردي، خانوادگی و اجتماعی میتواند به دریافت پاسخ مناسب به این مسئله بینجامد. باري این نگاره با تمرکز بر کارکردهاي اخلاق - فردي پوشش بانوان و تأثیر آن در حرفه به این نتیجه خواهد انجامید که بر اساس یک الگوي سه وجهی، پوشش بانوان با خودکنترلی، عزتمندي و تکریم شخصیت بانوان زمینه ارتقاي اخلاقی و درنهایت، سلامت حرفه اي و شغلی را در محیط کار رقم میزند. بر این اساس، پوشش در حرفه، مانع بهرهوري و اثربخشی در محیط کار نیست، بلکه رعایت پوشش اسلامی ضمن حفظ شخصیت و کرامت زن از یکسو زمینه خودکنترلی و خویشتنداري آنان را فراهم میکند و با تمرکز و دستیابی به آرامش روحی و ذهنی، زمینه رشد اخلاقی سازمان و حرفه و نیز بالارفتن بهرهوري را در محیطهاي کاري به همراه خواهد داشت.
البته این مسئله زوایاي گوناگونی را به همراه دارد و با چالشهایی نیز همراه است که این مقاله بیشتر بر کارکردهاي اخلاق فردي براي بانوان متمرکز شده است.
واژگان کلیدي: اخلاق حرفه اي، پوشش بانوان، حجاب اسلامی، کارکردهاي اخلاقی حجاب، پوشش اخلاقی، تکریم بانوان
مقدمه
پوشش اسلامی، یکی از مهمترین دغدغههاي جامعه بانوان مسلمان است که چالش هاي نظري و کاربردي را براي آنان به همراه داشته و دغدغههایی را ایجاد کرده است. این پرسش همواره مطرح بوده که آیا پوشش بانوان مسلمان براي آنها مشکلآفرین است؟ آیا میتوان با پوشش دست به فعالیتهاي آزادانه زد؟ پوشش چگونه میتواند بهویژه در عرصههایی که زن نیاز به آزادي بیشتري دارد مشکلآفرین نشود؟
یکی از عرصههایی که مسئله حاضر را با نگاهی کارکردگرایانه به میان میآورد، مشاغل و حرفههاست که به ویژه بخش عظیمی از نیروي کار را بانوان شاغل در اختیار دارند. ناهید اعظم رامپناهی، رئیس مرکز اطلاعات می-گوید: طبق برآورد آمار ایران در سال 89 جمعیت کل کشور 74 میلیون و 723 هزار و 230 نفر است. از این جمعیت 36 میلیون و 775 هزار و 277 نفر زن هستند؛ یعنی زنان 49 درصد جمعیت کشور را تشکیل میدهند. حدود 5/9 درصد زنان کشور - ده سال به بالا - نسبت به کل جمعیت شاغل هستند. اگرچه تقاضا براي اشتغال نیز زیاد است. بر اساس آماري که از سال 87 داریم 43 درصد زنان در بخش خدمات، 27 درصد در بخش صنعت، 29/8 درصد در این میزان جمعیت از اشتغال بانوان، ضرورت طرح چالشها و مسائل مهم اخلاقی را به میان میآورد، به ویژه با توجه به مبانی فکري و فرهنگی و نگاه آموزههاي دینی و الزامات شرعی و اخلاقی بانوان ایرانی نسبت به پوشش اسلامی، این چالشها در این عرصه بیشتر خود را نمایان میسازد. در این صورت، پرسشهایی مطرح است از جمله اینکه آیا در شغل بانوانی که پوشش و حجاب اسلامی را براي خود برگزیدهاند، مشکل و خللی ایجاد میشود؟ بانوان در مواجهه با مسئولیت اخلاقی در حرفه و مسئولیتهاي شرعی و اخلاقی در قبال خود و خداوند چگونه میتوانند به راهحلی سازنده دست یابند؟ این مسئله را میتوان از ابعاد گوناگون مورد توجه قرار داد. از منظر فردي، خانوادگی و اجتماعی؛ از طرفی میتوان چنین مسئلهاي را با مهمترین اصول اخلاقی مورد ارزیابی و دقتنظر قرار داد. در این زمینه وظیفه حکومت، کارفرمایان و خود زنان نیز میتواند ابعاد دیگر بحث باشد که خود محتاج پژوهشهاي مستقلی است. هرکدام از مباحث مذکور را میتوان از منظر اخلاق هنجاري مورد توجه قرار داد، دیدگاههاي فضیلتمحور، وظیفهگرا و غایتگرا هرکدام میتوانند براي چنین پوششی در حرفه نظریات مختلفی را بدهند و براي این نوع پوشش در حرفه، الزامات و کدهاي اخلاقی متناسب با آن را ارائه کنند. آنچه مدنظر ما در این مقاله است، رویکردي کارکردگرایانه به پوشش بانوان در حرفه است که میتوان براي آن از نظریات مهم اخلاقی، بهویژه در اخلاق هنجاري نیز بهره گرفت. شاید بتوان پوشش بانوان مسلمان در حرفه را از چالشهاي مهم حرفهاي و اخلاقی براي خود بانوان و نیز صاحبان مشاغل دانست. این مقاله با توجه به کارکردهاي اخلاق فردي، به حل برخی از این دغدغهها خواهد پرداخت. گزینش این جهت بحث و توجه به اخلاق فردي، این نتیجه را به همراه خواهد داشت که پوشش در حرفهلزوماًمانع پیشرفت و اثربخشی و کاهش بهرهوري نخواهد شد، بلکه میتواند با بهسازي شخصیتی و اخلاقی فرد، منجر به پیشرفت در حرفه و درنهایت بهرهوري در سازمان نیز بشود. برخی از کارکردها به خوبی نشان میدهد چگونه شخصی ملتزم به پوشش اسلامی، خود را از مسیر انحراف مصون داشته و زمینه تلاش و تمرکز نیروهاي دیگر را در پیشبرد اهداف فرد، حرفه و درنهایت جامعه فراهم میسازد.
اخلاق فردي؛ بنیان ارتقا و رشد اخلاقی در حرفهها
اخلاق، یعنی بهبود روابط انسان با خدا - خدامحوري - ، با خود - خودباوري و عزت نفس - و با دیگران - مردمداري - . همه بخشهاي اخلاق در نهایت به قرب الهی ختم میشوند. مطهرى مینویسد: »اخلاق عبارت است از علم زیستن، یا علم چگونه باید زیست... در حقیقت، چگونه زیستن دو شعبه دارد: شعبه چگونه رفتار کردن و شعبه چگونه بودن. چگونه رفتار کردن، مربوط میشود به اعمال انسان - که البته شامل گفتار هم میشود - که چگونه باید باشد و چگونه بودن، مربوط میشود به خويها و ملکات انسان که چگونه و به چه کیفیت باشد...« - مطهري،1377، . - 21 اخلاق فردي به آن بعد از اخلاق گفته میشود که به فضایل و رذایلی مرتبط میشود که به نفس فرد برمیگردد و با مورد توجه قرار گرفتن فرد داراي کمالات نفسانی شده و از رذایل پاك و مبرا می شود. در این بخش، تأثیرات اخلاقی که پوشش میتواند براي فرد به ارمغان آورد، بررسی مینماییم. همت معارف دینی و اسلامی و در همه ادیان فربه کردن خود متعالی انسان است. در این صورت، میتوان در بحث اخلاق و ارتقاي اخلاقی خانواده، اجتماع و بهویژه مشاغل توفیق یافت. اخلاق فردي سه مرحله دارد؛ مرحله اول شناخت ضعفها و قوتهاي فردي؛ مرحله دوم تقویت قوت ها و از بین بردن ضعف ها و مرحله سوم رسیدن به عزت و اعتماد به نفس در سایه باور و عمل به دستورات الهی. اولین گام در اخلاق، خودشناسی و خودسازي فردي است. »خودآگاهی« توانایی شناخت خود و آگاهی از خصوصیات، ضعفها و قوتها، خواستهها، ترسها و انزجارهاست. در حدیث مشهوري امام علی - - میفرمایندع:منَفس»رعنففقررَهدبف:کسیه که خود را شناخت، خداي خویش را میشناسد« - تمیمیآمدي، 1366، . - 223 ضرورت خودشناسی از آن جهت است که انسان در بین دو نقطه کمال و نقص در حرکت است؛
بدین جهت گاه در قرآن سخن از نفس اماره انسانی است که آدمی را به سوي بديها امر کرده و میکشاند - یوسف: . - 53 برخی دلالتهاي آموزههاي قرآن از جمله »قوا انفسکم« و »علیکم انفسکم« می تواند اهمیت توجه به خود به عنوان ارزشمندترین گوهر وجودي انسان را متذکر شود. در حقیقت، کسانی که فاقد روح اعتمادند، براى جبران ضعف درونی خود، عیوب دیگران را منتشر میکنند. اگر انسان عیوبش را شناسایی نکند و رفع نکند، سبب سقوط اخلاقی وي خواهد شد. امام علی - - میفرماید: »ذوو العیوب یحبون اشاعه معایب الناسلیتّسعلهم العذر فی معایبهم: کسانی که داراى عیوب و نقایصند، دوست دارند عیوب مردم را منتشر کنند تا راه عذرشان توسعه یابد« - نهجالبلاغه، خطبه . - 102 کسانی که فاقد عزتنفس هستند، با وجود استعدادهاى ذاتی و قابلیتهاى فردى، قدرت بالا رفتن از نردبان ترقی را ندارند و همواره منتظرند دیگران براى او تصمیم بگیرند. تردید و بیثباتی و تزلزل در زوایاى مختلف زندگی آنها دیده میشود؛ از این رو زود تحت تأثیر قضاوت دیگران قرار میگیرند و از ادامه کار باز میمانند و رأى و نظر خویش را هیچ میانگارند. این گروه همواره پیرو اراده دیگرانند و مانند برگ درختان در برابر باد به هر سو منتقل میشوند. همین تعلل و دودلی چهبسا اوقات گرانبها و استعدادهاى درخشان و فرصتهاى مناسب را از آنها ربوده و دستیابی به موفقیت و کمال را براى آنان ناممکن ساخته است؛ زیرا تردید و ضعف آنان در تصمیمگیرى باعث میشود هیچ کارى را تا اخذ نتیجه نهایی دنبال نکنند و در میانه راه تغییر جهت دهند - موسوى لارى، 1376، . - 358 چنین تأثیر شگرف اخلاقی در شخص میتواند او را در پیشبرد اهداف حرفه یاري رسانده، بهره وري را افزایش دهد؛ لذا ارتقاي اخلاق فردي میتواند زمینه رشد حرفهاي را فراهم آورد. ما در چند محور این مسئله را تا حدي روشن خواهیم کرد.
خودکنترلی و خویشتنداري - تقوا -
یکی از مسائل اخلاقی که در روانشناسی نیز بدان پرداخته شده، مسئله خودکنترلی - Self Discipline - است. خودکنترلی یک فرصت بینظیر و قدرتمند براي روان شناسی است تا یک تفاوت قابل ملاحظه و بسیار سودمند در زندگی افراد عادي داشته باشد.کنترل خود براي کنترل افکار و احساسات، تنظیم عملکرد کار و تصمیمگیري استفاده میشود - ویر، 2012، . - 36 افراد به طور طبیعی در میزان کنترل خودشان متفاوت هستند؛ بنابراین بعضی از آنها عادت بیشتري نسبت به دیگران پیدا خواهند کرد. شناختن زمانی که سطوح کنترل خود کم است، به این معنی است که شما می توانید برنامههاي خاصی براي آن زمان ایجاد کنید - پوپوا، . - 2013 خودتنظیمی، معنی تغییر واکنش بر اساس قاعده، ارزش یا ایدهآل است - بومیستر، 2012، - 115-112/25 خودکنترلی یک فرآیندشناختی است که براي تنظیم رفتار یک فرد براي دستیابی به اهداف خاص لازم است - تیمپانو، 2013، . - 25-13 رعایت این اصل که در تعابیر دینی از آن به تقوا یاد شده و در حوزههاي دیگر اخلاقی نیز تأثیرگذار است. تقواي جوارحی، مقدمه تخلق به اخلاق و اوصاف نفسانی میشود و رعایت تقواي خلقی باعث شکوفایی معرفت آدمی و شهود است - جوادي آملی ، 1389، . - 174/ 2 این تأثیرگذاري به حدي است که امیرالمؤمنین - - تقوا را رئیس اخلاق دانستهاند: »التقی رئیس الأخلاق« - نهجالبلاغه، حکمت. - 410 اگر انسان بخواهد به اخلاق الهیمتخلّقبشود، پرهیز از خواستههاي آز و حرص و طمع
