بخشی از مقاله
خلاصه
اقتصاد تک محصولی کشور ایران، اثر پذیری شدیدی از نوسانات قیمت نفت دارد. با توجه به سهم بالای درآمدهای نفتی در هزینههای جاری و عمرانی دولت، شناخت نحوه و شدت اثرگذاری شوکهای نفتی بر تولید و تورم بسیار حائز اهمیت است. هدف از این پژوهش بررسی تأثیر شوک مثبت قیمت نفت بر تولید و تورم از طریق سیاستهای پولی در کشور ایران با استفاده از روش تصحیح خطای برداری - VEC - ، طی دوره زمانی - 1368 :1 - 1389 :4 - میباشد. نتایج حاکی از کاهش تولید و افزایش تورم در بلندمدت، در نتیجهی شوک مثبت قیمت نفت از طریق حجم نقدینگی بوده است.
.1 مقدمه
در سالهای اخیر، بررسی اثرات تکانههای نفتی بر ساختار اقتصاد کلان، در اکثر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در کانون توجهات بوده است، این در حالی است که با وقوع شوکهای مثبت نفتی در دهه 1970 و به دنبال آن بروز رکود در اقتصاد جهانی، توجه بسیاری از محققان به بررسی اثرات شوکهای نفتی بر ساختار اقتصاد کلان معطوف گردید - امامی و ادیبپور، . - 1388 با گذشت زمان، مطالعات بسیاری در مورد اثر شوکهای مثبت نفتی بر اقتصاد کلان و به طور خاص بر تولید و رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه انجام پذیرفت که بسیاری از این مطالعات باعث تجدید نظر در برخی از باورها و مبانی نظری موجود گردید. تکانههای نفتی یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت محسوب میشوند زیرا منابع نفتی در این کشورها از مهمترین منابع تامین مالی و درآمدهای ارزی محسوب میشوند. بدیهی است که با وقوع تکانههای نفتی، تقاضای کشورهای وارد کننده نفت و عرضه کشورهای صادر کننده نفت هم دچار تغییر میشوند، لذا یکی از مسائل مهم در حوزه اقتصادی کشورهای صادر کننده نفت شناسایی عوامل مؤثر بر قیمت نفت و به دنبال آن بررسی آثار تکانههای نفتی بر پیکر اقتصاد است. براساس مطالعات صورت گرفته نوع اتخاذ سیاستهای پولی تأثیر چشمگیری بر نوسانات قیمت نفت دارند. بنابراین بسیاری از کشورهای صادر کننده نفت، اتخاذ سیاستهای پولی را از آن جهت که به واسطه تغییر در قیمت نفت، سطح تولید و سطح عمومی قیمتها را نیز متأثر میسازند، از مهمترین حوزههای قابل بررسی در اقتصاد میدانند. مروری بر تحولات اقتصادی کشور ایران طی چند دهه اخیر حکایت از آن دارد که اقتصاد این کشور پیوسته در معرض انبساطهای پولی و به تعبیری شوکهای پولی قرار داشته است. اگرچه پیوسته در این مدت، کنترل نقدینگی یکی از اهداف مدون در برنامههای ادواری کشور بوده است اما ساختار بودجه ای کشور و وابستگی شدید آن به نفت باعث شده است که دولت در مقاطع زمانی مختلف مجبور به افزایش پایه پولی گردد. با توجه به مباحث مذکور میتوان گفت سیاستهای پولی در کنار تکانههای نفتی، میتوانند نقش مهمی را در تثبیت اقتصادی کشورهای صادرکننده نفت به ویژه کشورهای در حال توسعه بازی کنند. با توجه به اهمیت این موضوع، پژوهش حاضر به بررسی تأثیر شوک نفتی بر تولید و تورم از طریق واکنش سیاستهای پولی در ایران پرداخته است.
.2 ادبیات موضوع تحقیق
در این بخش، ادبیات موضوع تحقیق مورد بررسی قرار میگیرند. برای این منظور ابتدا به بررسی مبانی نظری مربوط به نفت پرداخته شده است و سپس ضمن پرداختن به مبانی نظری مربوط به سیاستهای پولی، و نقش آن در تأثیرگذاری شوکهای نفتی، به چگونگی بروز تورم و تغییر در ساختار تولید بر اثر شوک نفتی نیز اشاره شده است. در پایان نیز به برخی از مطالعات تجربی انجام گرفته پیرامون موضوع تحقیق اشاره گردیده است.
1 .2 اهمیت نفت و نقش شوکهای نفتی در ساختار اقتصاد کلان
از دیرباز تا کنون نفت به عنوان یک کالای تجاری، نقش مهمی را در اقتصاد کشورهای صادر کننده و همچنین کشورهای وارد کننده این کالای گرانبها، ایفا نموده است. نفت، جزء نادر کالاهایی است که سنگ بنای انجام بیشتر فعالیتهای اقتصادی و بسیاری از علوم کاربردی میباشد. در دنیای صنعتی امروز، تولید و مصرف نفت و فرآوردههای آن، چه به صورت کالای واسطه و چه به صورت کالاهای نهایی به یک ضرورت و نیاز اساسی درآمده است، به این ترتیب تغییرات غیرمتعارف در قیمت این کالا نه تنها در بازارهای بین المللی سبب افزایش قیمت تولیدات سایر کالاها و خدمات شده، بلکه بعضاً سبب تغییر مزیتهای تولیدی در بازارهای داخلی و بین المللی نیز میگردد - بیدآبادی و پیکارجو، . - 1386 در ادبیات اقتصادی، هرگونه انحراف مقادیر متغیرها از روند بلندمدت مقادیر انتظاری آنها شوک نامیده میشود. بنابراین هر نوع تغییر پیشبینی نشده در روند سری زمانی متغیر قیمت نفت، شوک قیمتی نفت محسوب میشود - صمدی و همکاران، 1388، ص . - 7 تغییر قیمت نفت عامل مهم نوسانات اقتصادی بوده و میتواند از طریق مختلفی رفتارهای اقتصادی را تحت تأثیر قرار دهد - دگارد1، . - 2012 نوسانات شدید قیمت نفت از دو طریق فعالیتهای اقتصادی کشورها را بر حسب این که کشور مورد نظر وارد کننده یا صادر کننده نفت است تحت تأثیر قرار میدهد: الف - از طریق تأثیر بر طرف عرضه اقتصاد که این تأثیرات اصولاً با وقفه نمایان میگردند و با تأثیرگذاری بر ظرفیت تولیدی کشور نقش خود را آشکار میسازند. ب - از طریق تأثیر بر تقاضای کل که میتواند در کوتاه مدت آثار خود را بر فعالیتهای اقتصادی یک کشور به جای گذارد - صمدی و همکاران، . - 1388
.2 .2 سیاستهای پولی، و نقش آن در تأثیرگذاری شوکهای نفتی
سیاست پولی مجموعه تدابیری است که بانک مرکزی برای تغییر در حجم پول و نقدینگی در راستای کنترل سطح مخارج جامعه، کنترل تقاضای کل و کنترل فعالیتهای اقتصادی اعمال میکند. مسئولیت اخذ تصمیمات سیاست پولی و اجرای آنها بر عهده بانک مرکزی است - رستمی، 1389، ص . - 62 تأثیر کامل تغییرات قیمت نفت بر قیمتها و فعالیتهای اقتصادی به میزان زیادی به سیاستهای پولی وضع شده مربوط میشود. سیاستهای پولی مناسب و کارا میتوانند نقش کلیدی در نحوه ایجاد تورم توسط تغییرات قمیت نفت در میانمدت ایفا کند. در کشورهایی که بانک مرکزی اقدامات مناسب و کارا اتخاذ میکنند، تغییرات قیمت نفت باعث ایجاد تورم مورد نظر در بلندمدت و میانمدت نمیشود. این مسئله با مفهوم ناسازگاری زمانی2 که توسط کیدلند و پرسکات - 1997 - 3 مطرح شد در ارتباط است. براساس این مفهوم زمانی، اگر سیاستهای در پیش گرفته شده منجر به نتایج مورد نظر نشود بانکهای مرکزی تمایل به ایجاد تغییرات در سیاستهای اعلام شده خود دارند. به بیان دیگر زمانی که بانک مرکزی ناکارآمدی سیاست موجود را تشخیص دهد قادر به تغییر آن سیاست در هر زمانی میباشد. ممکن است بانکهای مرکزی با عواملی مواجه شوند که باعث انحراف آنان از اهداف از پیش تعیین شده شود، از این رو بانکها اقدام به اصلاح سیاستها مینمایند. این مسئله باعث تنزل اعتبار بانکهای مرکزی و کاهش کارائی سیاستها میشود. اجرای سیاست پولی قانونمند موجب بروز تورم نمیشود در حالی سیاست پولی محافظه کارانه میتواند باعث ایجاد تورم شود، بر این اساس سطح قیمت کالاها و سطح قیمت نفت میتواند شاخص مناسبی از سیاستهای پولی باشد
.3 .2 شوکهای نفتی، بروز تورم و تغییر در ساختار تولید
در بسیاری از مواقع در هنگام ظهور تکانه های مثبت نفتی، اقتصاد کشور با مشکلات ساختاری متعددی روبرو است و امکان تطبیق زود هنگام بخش عرضه با تکانههای مثبت نفتی وجود ندارد، در چنین حالتی تکانههای مثبت نفتی با سرایت به بخش تقاضا از طریق بودجه عمومی دولت، آثار شدیدی بر انحرافات مثبت تورمی وارد خواهد کرد. از منظر پایه پولی به طور کلی میتوان گفت وقتی که رونق درآمدهای نفتی وجود داشته باشد، اثراتی بر پایه پولی پدیدار خواهند شد که برآیند آنها اثر نهایی را بر تورم مشخص خواهد کرد - کمیجانی و همکاران، . - 1391 در زمان شکوفایی درآمدهای نفتی، دولت میتواند از طریق کاهش یا توقف استقراض از بانک مرکزی - و نه لزوماً پرداخت بدهیهایش به بانک مرکزی - ، منجر به کاهش خالص بدهی دولت به بانک مرکزی شود و بدینوسیله زمینه کاهش در پایه پولی را فراهم کند، از طرفی گاهی اوقات در زمان رونق درآمدهای نفتی، ممکن است تکانههای مثبت نفتی از طریق خالص داراییهای خارجی بانک مرکزی در پایه پولی نفوذ کرده و بدین وسیله به افزایش پایه پولی و تورم منجر شوند. همچنین شوکهای مثبت نفتی که در دوران رونق درآمد نفتی حادث میشود، به دلیل ایجاد فضای نااطمینانی به تأخیر در سرمایهگذاری منجر خواهد شد که این امر در نهایت منجر به کاهش عرضه محصول میگردد و رکود تورمی را در پی خواهد داشت - گیو و کلیسن1، . - 2005 از دیگر کانالهای تورمزای شوک مثبت نفتی، این است که افزایش درآمدهای نفتی ناشی از شوک مثبت نفتی منجر به اعمال سیاستهای توزیعی با هدف جلب رضایت عامه مردم و جلب آرای آنها در دورههای آتی انتخاباتی میگردد و در نهایت با تزریق حجم قابل توجهی از پول به اقتصاد، زمینه ظهور تورم فراهم میگردد. - کمیجانی و همکاران، . - 1391 از دیگر پیامدهای تکانههای مثبت قیمت نفت آن است که، به واسطه افزیش قیمت نفت در کشورهای صادرکننده و به دنبال آن افزایش درآمدهای ارزی، واردات کالا و خدمات به کشور نیز افزایش مییابد. با افزایش واردات به کشور، بسته به این که کالاهای سرمایهای یا مصرفی وارد شوند، اثرات متفاوتی بر اقتصاد کشور به جای خواهد گذاشت که از آن جمله میتوان به افزایش بیرویه واردات و ضربه به تولید داخلی کشور اشاره نمود - یحیی آبادی و همکاران، . - 1392
.3 پیشینه تحقیق
کمیجانی و همکاران - 1392 - در مقالهای تحت عنوان " بررسی علیت میان تورم، رشد تولید، قیمت نفت و نااطمینانی آنان، با استفاده از یک مدل گارچ سه متغیره 2 برای ایران" به دنبال بررسی روابط علی میان متغیرهای تورم، رشد تولید و رشد قیمت نفت و نااطمینانیهای آنان پرداختند. نتایج حاکی از آن است که هیچ گونه رابطه علی میان تورم و رشد تولید وجود ندارد و افزایش قیمت نفت نیز در کوتاه مدت رشد تولید را افزایش و تورم را کاهش میدهد. علیت منفی از رشد قیمت نفت به تورم این گونه بیان شده است که در کوتاه مدت دولت سعی دارد تا با افزایش واردات، افزایش تورم احتمالی حاصل از افزایش درآمدهای نفتی که خود معلول افزایش قیمت نفت است را کنترل کند، از اینرو یک علیت منفی از افزایش قیمت نفت به تورم وجود دارد. همچنین افزایش درآمدهای نفتی حاصل از افزایش قیمت نفت، باعث میشود رشد تولید در بلند مدت افزایش یابد.
دلاوری و همکاران - 1387 - در مطالعه خود به "بررسی تأثیر قیمت نفت بر رشد اقتصادی ایران با استفاده از روش همگرایی نامتقارن" پرداختند. نتایج بررسی این محققان نشان داد که کاهش قیمت نفت تولید ناخالص داخلی ایران را کاهش داده است
