بخشی از مقاله
چکیده
محیط زندگی، یکی از مهمترین عوامل سازنده فضای مطلوب در زندگی انسان به شمار میرود. با توسعهی روزافزون شهرها لزوم ایجاد فضاهای سبز و استفاده از آنها بیش از پیش آشکار میشود و این در حالی است که فضای سبز اغلب از پوشش گیاهی انبوه برخوردارند، اما به واسطه جدا افتادگی از محلات پیرامون خود و همچنین عدم طراحی و به کارگیری مناسب عناصر کالبدی از نظر حس تعلق احساس آسیبپذیری را برای استفادهکنندگان به دنبال دارند. هدف اصلی این پژوهش بررسی ارتباط میان ارتقای سطح کیفی فضاهای سبز بر حس تعلق شهروندان در فضاهای سبز شهری از دیدگاه استفادهکنندگان از این فضاها میباشد، در این راستا معیارهایی برای ارزیابی تعلق از لحاظ کالبدی از دیدگاه صاحبنظران استخراج شده است . یافتههای این پژوهش حاکی از وجود ارتباط میان سه متغیر اصلی کنترل فضا، نظارت و فعالیت در فضاهای سبز با احساس تعلق میباشد. در نهایت این نتیجه حاصل گردید که ارتقای سطح کیفی فضا از طریق بهبود شرایط کالبدی منجر به افزایش میزان استفاده از فضا میگردد و این افزایش استفاده، احساس تعلق را به دنبال دارد.
کلید واژهها: تعلق، فضای سبز، حس تعلق، تهران
تعلق
احساس تعلق در فضاهای شهری یکی از مهمترین شاخصهای کیفیت فضا محسوب میشود. با افزایش ضرورت ایجاد تعلق در جوامع، ابزار، شیوهها و رویکردهای ایجاد و حفظ آن دستخوش تحول شده است - پیشگاهیفرد، احمدیدهکاء، . - 49 :1389 به رغم آنکه مسأله تعلق در هر جامعه یک مسأله پیچیده و دارای ابعاد متنوع و متعدد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی میباشد، در تأمین این نیاز نمیباید از نقش و تأثیر عوامل محیطی غافل شد. در گذشته به علت وجود روابط چهره به چهره و حاکم بودن نظارتهای اجتماعی خودجوش احساس تعلق بیشتری وجود داشته است اما در جوامع شهری امروز با توسعه شهرها و ایجاد فضاهای شهری این روابط چهره به چهره تبدیل به حرکت تند سواره شده است و تعلق سیمای دیگر به خود گرفته است. بنابراین توجه ویژه به مسأله تعلق در فضاهای سبز شهرها به عنوان بخشی از فضاهای عمومی شهری ضروری میباشد . این پژوهش این فرض را دنبال میکند که ارتقای سطح کیفی فضا بر تعلق را به دنبال دارد.
تعلق و امنیت در فضاهای سبز
از آنجایی که مهمترین عناصر کالبدی موجود در فضاهای سبز را پوشش گیاهی تشکیل میدهد نظریات متعددی در زمینه تأثیرگذاری پوشش گیاهی بر تعلق و امنیت استفادهکنندگان از فضاهای شهری مخصوصاً فضاهای سبز وجود دارد. در این زمینه برانسون بیان میکند که برخی از گونههای آسیبپذیری در برابر جرم ممکن است به فضاهای شهری که دارای ویژگیها و عناصر مختلف هستند، مرتبط باشد. ارتباطات میان آسیبپذیری و عناصر ساختاری منظر شهری مخصوصاً پوشش گیاهی بطور کامل روشن نیست، چرا که پوشش گیاهی نقشهای متفاوتی را در فضای شهری ایفا میکند که عبارتند از:
نقش ساختاری: مشخص کردن حدود فضاها نقش تزئینی نقش طبیعی: شامل از بین بردن آلودگی هوا
نقش رفاهی : ارتقای کیفیات ذهنی همانند استفاده از سبزه نقش تعیین محدوده و لبه شهرها
نقش اقتصادی . - Brunson, 1995: 14 -
آسیبپذیری افراد فقط با درک بصری از پوشش گیاهی مرتبط نیست بلکه با بسیاری دیگر از عناصر ادراک شده که متأثر از سبک پوشش گیاهی میباشد نیز سروکار دارد. این مسأله اثرات مهمی را بر ارتکاب جرم در رابطه با پوشش گیاهی دارد . - Knopf, 1983 - اپلتون در نظریهای بیان میدارد که پوشش گیاهی ممکن است به عنوان پناهگاهی برای رهایی از خطر باشد. البته اپلتون نظریهاش را مورد بازبینی قرار داد و زمینههای زیبایی و لذت بردن از زیبایی منظر شهری را نیز به آن اضافه نمود. بنابراین از این منظر نیز پوشش گیاهی میباید از جهت آسیبپذیری مورد ارزیابی قرار گیرد . - Appleton, 1986 -
در زمینه طراحی فضاهای شهری دفاع پذیر، نقش کاشت درختان و درختچهها در ایمنی فردی مورد توجه قرار میگیرد. این ایده بر این پایه استوار است که درختان و درختچهها در شهرها میتوانند موجبات کمک به جنایتکاران را فراهم سازند که در این راستا شورای شهر بیرمنگام در سیاست کاشت درختان در فضای درون شهر قانون کاشت درختان با قطر کمتر از 150 میلیمتر را اعمال کرد . - Department of the Environment, 1994 - با توجه به اینکه در فضاهای سبز به غیر از عناصر کالبدی که شامل پوشش گیاهی میشود، فعالیتها سهم بسزایی را در پویایی این فضاها ایفا میکنند، از نقش آنها در ایجاد تعلق نمیتوان غافل شد.بر این اساس کازنز معتقد است فعالیت در فضاهای شهری توسط طراحی فیزیکی پشتیبانی میشود که باعث تقویت فعالیتهای مجاز در فضاهای عمومی شهرها میگردد و این خود میتواند به کاهش جرم و جنایت کمک نماید. فعالیتهایی که جامعه در برگیرنده آنهاست میتواند محلهای خاصی را به منظور تعریف و ارتقای کاربردهای مورد علاقه ایجاد نماید. برای مثال، یک زمین مناسب را برای جوانان، نظارت بصری طبیعی و حس مالکیت را نیز در محدوده ارتقا میدهد . - Cozens, 2002 - بنابراین براساس مطالب ذکر شده معیارهایی که میتواند ما را در طراحی کالبدی فضاهای شهری امن و به طور اخص پارکها و فضاهای سبز براساس سه متغیر کنترل فضا، نظارت و فعالیت رهنمون نماید عبارتند از: طرح کاشت فضای سبز، نوع پوشش گیاهی، فعالیتهای اجتماعی،خوانایی، اختلاط کاربری، نحوهی نورپردازی، کنترل دسترسی که میباید آنها را در بررسی میزان تعلق فضاهای سبز شهری مورد وجه قرار داد.
روش پژوهش
براساس نمونه نمونهگیری تصادفی طبقهای1 پاسخگوی پرسشنامههای گروه تحقیق بودهاند. در ضمن قبل از به کارگیری آزمونهای آماری، طبیعی بودن توزیع دادهها به وسیله آزمون کولموگروف- اسمیرنوف2 مورد بررسی قرار گرفت. برای تحلیل قسمتی از پرسشنامههای تحقیق از آزمون ناپارامتریک3 ضریب همبستگی اسپیرمن4 توسط نرمافزار اسپیاساس5 استفاده شده است.
یافتههای پژوهش
براساس یافتههای مستخرج از مرور نوشتگان و پیشیه تحقیق معیارهای کالبدی ارزیابی تعلق، طرح کاشت فضای سبز، نوع پوشش گیاهی، فعالیتهای اجتماعی، خوانایی، اختلاط کاربری، نحوه نورپردازی، کنترل دسترسی در نظر گرفته شدند. در این پژوهش تأثیر معیارها بر ارتقای سطح کیفی محیطهای شهری از دیدگاه استفاده کنندگان از فضاهای سبز حاشیهها نواب سنجیده میشود. جدول شماره 2 وجود رابطهی معیارها با احساس تعلق را نشان میدهد.
بررسی نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن در جدول ذکر شده، نشان میدهد که از دیدگاه استفادهکنندگان از فضا بین هر کدام از معیارها و احساس تعلق، ضریب همبستگی مثبت معنیداری6 مشاهده میشود به صورتی که هر کدام از معیارها در رابطهی مستقیم با احساس تعلق و امنیت هستند . این بدان معناست که میباید برای ایجاد تعلق در فضاهای سبز حاشیه شهرها از این معیارها در طراحیها بهره برد.
از آن جایی که احساس تعلق در فضاهای شهری با درک افراد از میزان آسیبپذیری آنان در این فضاها وابسته میباشد و با توجه به این که آسیبپذیری براساس شرایط خاص هدف مجرم تعریف میگردد، درک آسیبپذیری در افراد مختلف بر پایه برداشتهای ذهنی آنان از خطر خود میباشد . - Brunson, 1995:10 - از طرفی ویژگیهایی در فضای شهری وجود دارد که در درک آسیبپذیری افراد بسیار تأثیرگذار است و به راحتی قابل شناسایی است. این ویژگیها ژنراتور ترس7 نامیده میشوند و عبارتند از: ضعف نورپردازی؛ کمی دید؛ ناخوانا بودن محیط - Valentine, .1992 -
با توجه به اینکه معیارهای ارزیابی فضا، خود از عناصر کالبدی محیط شهری به شمار میروند بر این اساس رابطه بین ارتقای سطح کیفی فضا با تعلق و امنیت سنجیده شده است.نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن در جدول شماره 3 نشان میدهد که بین ارتقای سطح کیفی فضا و استفاده از فضا، ضریب همبستگی مثبت معنیداری مشاهده میشود
