بخشی از مقاله
پاکت پارکها، حلقه گمشده فضاهای شهری و فضاهای سبز، عامل کلیدی در ایجاد شهر پایدار. (نمونه موردی: اصفهان)
چکیده
در این مقاله سعی بر آن است که با توجه به موانعی که امروزه در شهرها، به ویژه شهرهای بزرگ بر سر ایجاد فضاهای شهری کارآمد حاصل شده از قبیل کمبود زمین، کمبود بودجه و ... و یا ناکارامد بودن و عدم استقبال مردم از برخی فضاهای شهری جدیدالاحداث، راهکاری اجرایی جهت ارتقاء وضع فعلی ارائه دهد. لذا با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه ای ابتدا ویژگی های مورد انتظار از فضاهای شهری به ویژه پاتوق ها و اصول پا رک و پارکسازی و استانداردهای مورد قبول خارج از کشور در ارتباط با هر یک استخراج و سپس با استفاده از روش تحلیلیتوصیفی- و با مشاهده میدانی که مشخصاً در شهر اصفهان صورت گرفته است مطالب بومی سازی شده است و در نهایت پاکت پارکها به عنوان حلقه گمشده میانی و واسط بین این دو ساختار شهری (پارک و فضای شهری پاتوق ) معرفی شده است که با دارا بودن خصوصیات هر دو فضا ضمن پاسخگویی به نیاز کاربران هریک، مشکلات و موانع موجود بر سر ایجاد فضاهای اجتماعی را رفع و موجبات و بستر لازم برای ایجاد شهر سالم را فراهم می نماید . این مقاله ب ه دلیل آنکه در نقاط دارای پتانسیل لازم طراحی و اجرا می شوند کاربردی بوده و مورد استفاده ارگانهای اجرایی از جمله شهرداری ها می باشد.
واژههای کلیدی: پاکت پارک، فضاهای شهری، شهر سالم، فضای سبز شهری، پاتوق شهری.
1
-1 مقدمه
فضاهای عمومی از مهمتر ین فضاهای هر شهر و هر فرهنگ محسوب می شوند زیرا بستر لازم برای ایجاد برخوردهای اجتماعی را فراهم می کنند. با شتاب گرفتن توسعه شهر و شهرنشینی و افزایش روز به روز تراکم در شهرها، موانعی را در مسیر ایجاد فضاهای شهری متنوع ایجاد نمود. پارک ها نیز که پاسخ دنیای غرب به محیط های ناسالم و آشفته حاصل از صنعتی شدن و توسعه شهرنشینی بود ابتدا در محیط شهری فقط برای قدم زدن، دید و دیده شدن و محل پیک نیک به صورت صحنه نمایش و هم به عنوان یک منطقه و دورنما مورد استفاده بودند اما امروزه پارک های شهری به صورت چندمنظوره ای و تامین کننده عملکردهای اکولوژیکی و به لحاظ فرهنگی تقویت کننده فرهنگ محلی می باشند و به روی استفاده کنندگان و حتی محیط شهری گسترده هستند. از طرفی یکی از مهمترین اصول در ایجاد شهر سالم، تامین فضای سبز متناسب با سطوح ساخته شده در شهر می باشد. در روند این پژوهش با مطالعه میدانی در سطح شهر اصفهان کلیه قطعات فضای سبز بسیار کوچک، کلیه پارک های شهری و کلیه فضاهای شهری بررسی شده است و پس از مطالعه در مورد هریک موارد مطلوب و نامطلوب شناسایی و مورد بررسی بیشتر قرار گرفته شده است. لذا در تمام روند مطالعه از مشاهدات میدانی جهت بررسی وضع موجود اصفهان در ارتباط با فضاهای بالقوه رهاشده در سطح شهر و از روش اسنادی و کتابخانه ای جهت تکمیل و شناسایی استانداردهای فضاهای شهری، استفاده شده است.
-2 مبانی نظری
برای اینکه پایداری در شهر بتوان از اعتبار و ارزش لازم برخوردار باشد، باید ج نبه های اجتماعی و انسانی به موازات مسائل زیست محیطی مورد توجه قرار گیرد. منظور ایجاد و حمایت از محیط های انسانی فعال، فضاهای زنده و شهرهایی است که کیفیت بالایی را برای زندگی شهروندان فراهم نماید. یکی از مهمترین کیفیات شهر پایدار، کیفیت محیط زیست شهری می با شد که عوامل اصلی تشکیل دهنده این کیفیت در سه بخش عمده و اساسی به شرح زیر تقسیم می شود.
1. نیازهای بیولوژیکی اساسی انسان از قبیل محیط طبیعی رفاه، ایمنی و...
2. نیازهای اجتماعی از قبیل محیط اجتماعی، آموزش و...
3. نیازهای فرهنگی از قبیل محیط مصنوعی و...
در واقع شهر پایدار شهری است که ورای راه حل های محدود و متعارف، مسائل اجتماعی و زیست محیطی را مورد توجه قرار داده و آنها را با یک دید وسیع و جامع بنگرد.
-3 ادبیات موضوع
- تعریف پاتوق های شهری
پاتوق ها فضاهای شهری هستند که به عنوان بخشی از فضاهای باز و عمومی شهرها محسوب می شوند و به نوعی تبلور ماهیت زندگی جمعی می باشند. گفتگوهای جاری در آن، قسمتی از گفتگوهای حوزه عمومی به حساب می آیند . سازمان یافته ، آراسته و واجد نظم هستند که به صورت بستری برای فعالیت ها و رفتارهای انسانی عمل می نماید . این فضاها بیشتر از اینکه محل و موقعیتی برای جمع شدن و گذراندن اوقات فراغت باشند ، به روابط و شیوه عمل افراد برای اهداف خاص نظر دارند.
در پاتوق های شهری افراد بدون برنامه خاص به اجتماعی شدن اقدام می کنند و لذا این فضاها سازنده حیات اجتماعی جدید هستند. شهر از طریق این فضاها می تواند هویت خود را به شهروند تحمیل کند و برعکس . در واقع این فضاها فضاهایی ه ستند که شاکله ی شهر در آن ها بروز پیدا می کند . مکان های پاتوق، فضاهایی هستند که در شهر ساخته می شوند تا جایی برای وقوع حادثه ها فراهم آورند و شهر را از حالت مجردی و احتیاجی خارج کنند.
2
یکی از دلایل شکل گیری و به وجود آمدن پاتوق های شهری این است که انسان همواره به دنبال مکانی در محل زندگی و محل کار خود است که مکانی لذت بخش برای تبادل نظر و محلی برای ایجاد خاطره باشد . این مکان ها می تواند بسیار ساده باشد ،
مانند گوشه های خوش طرحِ تقاطع ه ا ، میادین و پارک هایی که در مراکز شهر قرار دارند .
آنچه مسلم است این است که پاتوق پاسخی به نیازهای بعد اجتماعی انسان است که در کنار سایر فضاهای باز شهری نظیر میدان گاه ها ( پلازاها ) ، پیاده راه ها ، پارک ها و از ضروریات زندگی شهری هستند و تولید و تقویت آن ها ضروری است و برای آنکه مورد استقبال شهروندان قرار گیرند و عملکرد مؤثرتری داشته باشند باید با استفاده از راهکارهای مناسب طراحی ، مدیریت و تقویت شوند.
یکی از مشکلات عمده در خصوص پاتوق های شهری موجود در شهرهای امروزی، عدم جذابیت در فضا و عدم لذت بخش بودن برای کاربران می باشد. که بهترین روش برای رفع این مشکلات استفاده از عناصر زنده محیطی در فضا می باشد . در واقع با به کار بردن گیاهان از قبیل درختان، پوشش های گیاهی، گلها و ... می توان جذابیت فضا و میل به ماندن در فضا را در کاربران افزایش داد. استفاده از عناصر گیاهی در فضاهای پاتوق، سبب ایجاد فضاهایی به نام پاکت پارک می شود .
- پاکت پارکها
تعریف: پارکهای جیبی یا مینی پارکها، به آن دسته از پارکها گفته می شود که به لحاظ مقیاس در مجاورت چندین بلوک از یک واحد همسایگی قرار دارد و به لحاظ ساختاری شاید بتوان گفت پاکت پارکها به نوعی همان پاتوق های شهریِ دارای فضای سبز می باشند لذا طراحی آنها به مراتب بسیار پیچیده تر از سایر پارکهاست زیرا فضای کوچک باید برای بازدهی بسیار بالا طراحی شود.
به طور کلی می توان گفت پاکت پارکها نواحی کوچکی از فضاهای عمومی دعوت کننده هستند که فض ایی را برای فرار از فشار و شلوغی شهر فراهم می کنند . این دسته از پارکها می توانند به شیوه های بسیار متنوع ایجاد شو ند و در حیات کالبدی شهر وارد شوند.
به عبارتی این پارکها به عنوان مینی پارکها یا پارکهای جیبی شناخته می شوند که جزء فضاهای باز شهری در مقیاس های بسیار کوچک محسوب می شوند و می توانند در سرتاسر کالبد شهر، جهت خدمات رسانی پراکنده شوند.
دو اصل اجتناب ناپذیر در احداث این پارکها که می توانند سبب افزایش بازدهی این فضاها شود عبارتند از: -1 طراحی مناسب -2 مکان یابی ایده آل
رعایت این دو اصل در ایجاد پاکت پا رکها به روح بخشیدن و افزایش میل و رغبت به حضور مردم در این فضاها کمک می کند . لذا لازم است ابتدا کلیه فضاهای بالقوه سطح شهر شناسایی و مورد ارزیابی قرار گیرد تا بهترین گزینه برای مکان یابی شهر انتخاب شود. منظور از طراحی مناسب، طراحی متناسب با کلیه گروههای بازدید کننده و رعایت کلیه جوانب و تامین کلیه نیازهای استفاده کنندگان می باشد.
شاید بتوان گفت یک پاکت پارک خوب باید دارای خصوصیات زیر باشد:
☑ دارای پوشش گیاهی به ویژه درختان باشد.
☑ باید به روی همه افراد باز باشد و به عبارتی فاقد محدودیت استفاده باشد.
☑ فضاهایی برای نشستن و استراحت و فضاهایی برای جمع شدن افراد به دور هم ارائه دهد.
☑ این پارکها باید به گونه ای طراحی شوند که در ساخت شهری دوستانه تر، سبزتر و انعطاف پذیرتر مشارکت و کمک کنند.
از مهمترین خصوصیات متمایز کننده این پارکها از سایر انواع پارک خصوصیت مردمی بودن ا ین دسته از پارکهاست. این پارک ها عملاً توسط نهادهای مردمی و ارگان های خصوصی و با کمک و نظارت سازمانهای دولتی مرتبط احداث و نگهداری می شود . لذا در
3
جذب مشارکت مردمی موثر استبُعد. مشارکتی این پارک تا حدی است که گاهی حتی در صورت عدم وجود داوطلب ایجادشان به تاخیر خواهد افتاد لذا وجود چنین فضاهایی در جهت دستیابی به محله های شهروندگرا قابل توجه است.
از دیگر موارد حائز اهمیت در این پارکها وجود مبلمان مناسب و منعطف می باشد . در بسیاری از کشورها در این دسته از پارکها از صندلیهای متحرک استفاده می نمایند. این عمل دامنه انتخاب را در بازدیدکنندگان افزایش می دهد که خود سبب افزایش تمایل به حضور و افزایش بازدهی می شود . از طرفی در این دسته از پارکها مبلمان پارک (به ویژه تسهیلات نشیمن) باید در سطح بالایی از کیفیت ارائه شود زیرا مهمترین عملکرد این پارکها وابسته به این تسهیلات می باشد. تصاویر زیر نمونه هایی از فضاهای پاکت پارک را نشان می دهد.
شکل((1 مبلمان ایده آل یکی از مهمترین پارامترها در شکل((2 نمونه ای از فضای پاکت پارک
طراحی پاکت پارکهاست.
متوسط سایز این پارکها در دنیا 1sq.ft 3000 یا همان 278/7 مترمربع می باشد. که با توجه به روند بومی سازی و طبق دسته بندی پارکهای شهری می توان گفتترجیحاً قطعات کمتر از 500 متر مربع از فضای سبز شهری جزء پارکهای جیبی محسوب می شوند. به طور کلی می توان گفت پاکت پارکها فضاهای سبزی هستند که مالکیتشان و مدیریتشان توسط مردم محلی (و به صورت داوطلبانه) انجام می گیرد.
همانطور که قبلاً نیز گفته شد، به لحاظ مقیاسی، این پارکها تمایل دارند به عنوان پارکهایی در مقیاس کوچکتر از پارکهای همسایگی عمل کنند. پارکهای جیبی در اغلب موارد نتیجه فعالیت گروههای اجتماعی، سازمانهای خصوصی و یا بنیادهای بازیابی فضاهای رها شده، و با هدف سودمند نمودن و سود رساندن به واحدهای همسایگی و محلی می باشند .
این دسته از پارکها عمدتاً به منظور فراهم آوردن تسهیلاتی جهت تفریح، استراحت و راحتی شهروندان در هر مرحله از زندگی در نظر گرفته می شوند . و به طور ویژه برای آن دسته از شهروندان تعبیه می شوند که تمایل دارند اوقات فراغت خود را در داخل شهر بگذرانند. این پارکها مدتاًع در مناطق پرتراکم شهر قرار می گیرند و پاسخگوی نیازهای تفریحی خانواده های کم درآمد می باشند تا بتوانند به نحوی ازدحام و شلوغی، آلودگی هوا، یکنواختی ناگسستنی مناظر سیمانی و آجری موجود در مناطق محروم را تعدیل نمایند.
- اهداف و عملکردهای پاکت پارکها
به عنوان یک اصل اساسی هدف اولیه تمامی پارک های شهری فراغتی- تفریحی است و با توجه به بررسی های انجام شده آکادمیک پارک های درون شهری دارای تمامی اهداف مشخص شده برای فضاهای سبز یعنی عملکردهای اجتماعی، اکولوژیک، حفاظتی، زیست محیطی و اقتصادی می باشند . اما این اهداف در پارک های مختلف بسته به شرایط حاکم از ارزش و اولویت متفاوتی برخوردارند. لذا هدف از طراحی پاکت پارکها را می توان به صورت زیر عنوان نمود:
