بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات بخش جداناپذیر از هر جامعهي انسانی را تشکیل می دهد. ساکنان شبه جزیرهي عربستان در عصر جاهلی، از ادبیاتی پربار بهره مند بودند. با ظهور دین مبین اسلام، نوعی دیگر از ادبیات به سبک و سیاق اسلامی در این جامعه پدیدار گشت. نقطه اتصال ادبیات جاهلی و ادبیات اسلامی با عنوان ادبیات مخضرم مشهور است. نگرش دینی و تاثیر پذیري از قرآن و پشتیبانی خالصانه از پیامبر اعظم - ص - از نکات جالب توجه اشعار شاعران مخضرم است. شعر مخضرم، داراي ارزش هاي اسلامی و روح ایمانی است که در دلهاي شاعران رسوخ کرده بود. شعراي مدینه، در این زمینه گوي سبقت را از بقیه ربوده بودند. آن ها کسانی بودند که همراه و همگام پیامبر گرامی اسلام، صلی االله علیه و آله و سلّم، از دعوت اسلامی دفاع می کردند.
واژگان کلیدي: مخضرم، شعر اسلامی، قرآن، پیامبر اعظم - ص -
مقدمه
شعر جاهلی، ادبیات پرباري است که، جامعهي آن زمان، اعتماد کاملی به آن داشت. شعرا تمام توانایی هاي بیانی و ادبی خویش را در برجسته کردن آثارشان، آشکار نموده و از هیچ منهج شعري فرو گذار نمی کردند. آن ها تلاش داشتند، آثارشان را نمونه اي عالی از کلام و ادب قرار دهند.شعر مخضرم همان شعري است که سرایندهي آن، هر دو زمان جاهلی و اسلام را درك نموده و مطابق شرایط خاص هر دوره، زندگی را سپري کرده است. شعر مخضرم، داراي ارزش هاي اسلامی و روح ایمانی است که در دلهاي شاعران رسوخ کرده بود. شعراي مدینه، در این زمینه گوي سبقت را از بقیه ربوده بودند. آن ها کسانی بودند که همراه و همگام پیامبر گرامی اسلام، صلی االله علیه و آله و سلّم، از دعوت اسلامی دفاع می کردند.شعر در صدر اسلام تأثیر زیادي بر دل هاي مردم داشت؛ چون این نوع شعر در معانی و هدف با زمان جاهلی متفاوت بود.شعر اسلامی سبک هاي محکم، اسلوب هاي جالب و تعبیر هاي بلیغ را در خود می دید.
اسلام، عرب هاي مسلمان را از ورود به فنون و اغرض منحرف شعري باز داشت؛ زیرا قرآن به آن ها هشدار داده بود که از شعر در مسیر درست بهره برند.اهمیت ادبیات مخضرم در تاریخ ادبیات زبان عربی ادبیات مخضرم، داراي اهمیت تاریخی و ارزش هاي فنی بسیار بالایی است. ادبایی که در این دوره قرار می گیرند، زمان جاهلی را گذرانده و از آن تصویر دقیقی در ذهن دارند. آن ها سپس وارد زندگی اسلامی شده اند و وضعیت جامعه زمان اسلام را، با اشکال مختلف و رنگ هاي متفاوت، به تصویر کشیده اند.در نگاه خواننده، زندگی شاعري که در زمان جاهلی رشد کرده، رنگ هاي متفاوت زندگی را تجربه کرده، افکار ادبی و گرایش هاي شعري خویش را در راه تقویت محیط قبیله اي و فخر به بزرگواري هاي پدران و دفاع از شرف و نسب خویش صرف نموده، سپس به یکباره وارد مرحله اي کاملاً متفاوت از آن زندگی قبلی شده باشد، بسیار جالب خواهد بود.شاعر مخضرم در زمان جاهلی از بزرگواري هاي قومش می گوید.
وي تمام تلاش خود را معطوف دفاع از محیط قومی و برانگیختن، احساسات قبیله اي و به زانو در آوردن دشمنانش می نماید، اما ناگاه این نوع زندگی را گمراهی دانسته، از آن روي-گردان شده و تمام تلاش خود را به تربیت دینی و خدمت به انسانیت متمرکز می گرداند. او با دعوت به ایمان به خداوند، رسول گرامی اسلام صلی االله علیه و آله و سلم و جهان آخرت و فضایل و مکارم اخلاقی و با تفکر در زندگی، افق هاي روشنی روبروي دیدگان می نهد.ادبیات مخضرم را می توان نقطه اتصال ادبیات جاهلی و اسلامی دانست. این ادبیات در ترتیب زمانی، پس از جاهلی و قبل از اسلامی قرار می گیرد. اکنون به صورت گذرا به بررسی شعر در سه دورهي جاهلی، مخضرم و اسلامی می پردازیم:
- 1شعر جاهلی
به راستی که شعر جاهلی، همان ادبیاتی است که مردم آن زمان، بر آن اعتماد کامل داشتند و رقبا در میدان آن به مسابقه می پرداختند. آن هنگام، تمرکز مردم بر شعر، بیش از دیگر فنون ادبی بود. شعراء تمام توانایی هاي بیانی و ادبی خویش را در برجسته کردن آثارشان، آشکار نموده و از هیچ منهج شعري فرو گذار نمی کردند. آن ها تلاش می کردند آثارشان را نمونه اي عالی از کلام و ادب قرار دهند.»ادبیات جاهلی به صورت شفاهی و بدون نوشتن بر روي اوراق، حفظ می شد. در حقیقت اذهان مردم، اوراق نوشتاري بودند و راویان شعر در جایگاه کتاب ها و دفاتر قرار می گرفتند.« - البستانی ، - 36:1997
هر شاعري در زمان جاهلی راویان خاص خودش را داشت که شعرش را حفظ می کردند و به مردم می رساندند. گاهی برخی شاعران، راویان شعراي دیگر بودند. به طور مثال زهیر بن ابی سلمی از فحول شعراي جاهلی، راوي شعر اوس بن حجر بود و جرول بن اوس ملقب به حطیئه، راوي شعر زهیر بن ابی سلمی قرار گرفت. این نوع مکتب شعري که از آن به عنوان مکتب اوس بن حجر یاد می شود و شعراي آن به »اصحاب التنقیح« معروفند، در اشعارشان دقت تمام را به کار می بردند و تا زمانی که بر صحّت و سلامتی از اشتباهات مطمئن نبودند،آثارشان را به سمع دیگران نمی رساندند.ادبیات جاهلی به صورت روایت، پس از اسلام تدوین گشت.
امّا به طور کامل به دست ما نرسید و مقدار زیادي که راویان، نقل نکردند، از بین رفت. »ابو عمرو بن علاء می گوید: آنچه از عرب به شما رسیده کمترین آنست. اگر تمام آن به شما می رسید، در حقیقت علوم و اشعار بسیاري به شما رسیده بود.« - الجمحی، بی تا. ج - 25: 1از سوي دیگر »بسیاري از اشعار به دلیل جنجال هاي قبیلهاي و رقابتهاي راویان در حفظ شعر و همچنین بحث درآمدزایی آن ها، پس از اسلام به شعر جاهلی افزوده شد.« - البستانی ، - 37 :1997این قضیه تا بدانجا پیش رفت که راویان، اشعاري به آدم، ابلیس، ملائکه و جن ها نسبت دادند. همچنین، به اقوام عاد، ثمود و عمالقه که دیگر اثري از آن ها وجود نداشت و از اقوام هلاك شده بودند؛ اشعاري نسبت دادند.
امّا گذشته از تمام این مسایل »بیشتر شعر جاهلی با توجه به اتفاق نظر ادیبان دورة عباسی در روایت آن، از درجه اي مطمئن برخوردار است. افزون بر این، تلاش نقّاد نخستین مانند ابن سلّام جمحی - م - 231. و ابو الفرج اصفهانی - م. - 356 در سالم سازي ادبیات جاهلی تأثیر بسزایی داشته است. بخش بزرگ ادبیات جاهلی، بر شعر استوار است؛ چون آنچه از نثر به ما رسیده، قابل شک و تردید است. حتی اگر خطبههاي مذکور در کتاب ها را نیز صحیح بدانیم، در آن چیزي که جنبه آموزش داشته باشد، بسیار اندك است. همچنین امثال و سجع کاهنان را نیز می توان در ردیف نثر قرار داد.« - همان -
شکی نیست که جنگ ها در شکوفایی ادبیات جاهلی نقش بسزایی داشتند. جنگ هایی مانند: قتل عمرو بن هند توسط عمرو بن کلثوم و وقایع ما بعد آن بین قبیلهي تغلب و مناذره؛ قتل نعمان بن منذر و جنگ هاي پس از آن مثل جنگ ذي قار، بین فارس و عرب؛ افزون بر این، جنگ هاي بین قبایل بکر و تغلب و اوس و خزرج، ببار آورندة ادبیاتی پر بار گردید.ابن سلّام جمحی با بیان نقش جنگ ها در نظم شعر می نویسد: »و الذي قلل شعر قریش، انّهم لم یکن بینهم نائرةٌ و لم یحاربوا« - البستانی، - 39 :1997»آنچه شعر قریش را اندك گرداند، این بود که بین آن ها جنگی صورت نگرفت و با دیگران درگیر نشدند.«از سویی دیگر بازارها و به طور ویژه بازار عکاظ، نقش بسیار زیادي در شکوفایی ادبیات جاهلی ایفا کردند.
بازار ها براستی میدان هاي مفاخره بودند که شاعر عرب مقام والایی در آن داشت. در آن مکان، داوري بین شعراء نیز رایج بود. به طوري که براي داور، جایگاهی خاص در نظر گرفته می شد و او با آزادي کامل، بین ادیبان قضاوت می نمود.»تاریخ ادبیات عربی حاکی از آن است که گویندگان و سرایندگان آن دوره، هنگام ایراد سخن و انشاي شعر می کوشیدند سخنشان نشأت یافته از احساس باشد تا چون به گوش شنونده رسد؛ اعماق روح و قلب او را تسخیر کند. گزینش الفاظ فصیح، ترکیب متناسب آرایشهاي لفظی و معنوي و نیز رعایت حال و موقعیت در آثار آنان، بوضوح مشهود است.« - نصیریان،:1380 - 9در این محیط، شعراي بزرگی رشد کردند. شعرایی که دیگران را در مقابل خویش گنگ می دانستند.
هر کدام از آن ها در این میدان، یکدیگر را برتر و قبیلهي خویش را والاتر، قلمداد می کردند. اعتراف و اقرار به توان ادبی یکدیگر، اندك بود. هنگامی که این اعجاب و خود پسندي ادبی به اوج خود رسید، اسلام با ادبیاتی قرآنی وارد میدان شد و در همان برههي نخست، همهي شاعران و ادیبان را به مبارزه طلبید:»َو إِن کُنتُمْ فِی ْبرَیٍ مﱢمﱠا نَزﱠلْنَا عَلَی عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مﱢن مﱢثْلِهَِو ادْعُواْ شُهَدَاءکُم مﱢن دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ« - قرآن، - 23 :1ترجمه: »و اگر دربارة آنچه بر بندة خود - پیامبر - نازل کرده ایم، دچار شک و دودلی هستید، سوره اي همانند آن بسازید - و ارائه دهید - و گواهان خود را بجز خدا - که بر صدق قرآن گواهی می دهد - فرا خوانید - تا بر صدق چیزي که آورده اید و همسان قرآنش می دانید، شهادت دهند - اگر راستگو و درستکارید.« - خرم دل، - 6 :1384
