بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به جایگاه تربیت اعتقادی در تحقق تربیت دینی، نظامسازی تربیت اعتقادی یک امر ضروری محسوب میشود. دانش فقه، در طراحی نظام تربیت اعتقادی از طریق کشف و استنباط عناصر مختلف این نظام از جمله اهداف، اصول، مراحل و ساحات نقش به سزایی دارد. با نگاهی سیستمی به قواعد و تکگزارههای فقهی خصوصا فقه تربیتی میتوان اجزای مختلف این نظام را استنباط و انکشاف نمود و به نظامسازی تربیت اعتقادی نائل شد. مقاله حاضر با روش تحلیلی- توصیفی، با هدف نیل به نظامسازی تربیت اعتقادی، به استنتاج »مراحل« و »اصول و روش-های« نظام تربیت اعتقادی پرداخته است. با واکاوی مجتهدانه و فرافقهی در دانش فقه میتوان پنج مرحله را برای طراحی نظام تربیت اعتقادی استنباط نمود. این مراحل عبارتند از تمهید، تولد تا سن تمییز، سن تمییز، رشد و بلوغ و پس از رشد. بعلاوه با مراجعه به منابع فقهی میتوان اصول کلی را کشف و استنتاج نمود که فعالیت مربی را در نظام تربیت اعتقادی راهبری میکند. این اصول عبارتند از اصل نظر داشت توان متربی در تربیت اعتقادی، اصل مسامحه و تخفیف و اصل رعایت موازین شرعی در فرآیند تربیت اعتقادی. شرط مغفول همه نظامسازیها از جمله نظامسازی فقهی در تربیت اعتقادی ضرورت دخالت حاکم اسلامی میباشد؛ به حدی که این معنا در هیچ یک از منابع مرتبط با مباحث نظامسازی مطرح نبوده و مورد توجه قرار نگرفتهاست. حاکمیت جامعه اسلامی موظف است از طریق طراحی برنامههای کلان و راهبردی، از جمله از طریق بسترسازیهای فرهنگی و اجتماعی، قانونگذاری ماهوی و شکلی و وضع ضمانتاجراهای مناسب و مؤثر، اجزای مختلف نظام تربیت اعتقادی را محقق نموده و حرکت کلی جامعه را بر این اساس اداره و راهبری نماید؛ تا بتوان اجزای نظام تربیت اعتقادی را در همه عرصههای والد- فرزندی، مربیان، سیاستگذاران و مجریان، به واقعیت تبدیل نمود.
مقدمه
تربیت اعتقادی از مهمترین ساحات تربیت دینی به شمار میرود. اهمیت تربیت اعتقادی بدان حدی است که میتوان ادعا نمود تحقق تربیت دینی از جمله در ساحاتی مانند تربیت عبادی و اخلاقی در گرو تحقق این نوع از تربیت میباشد؛ به نحوی که امکان تربیت دینی، بدون تربیت اعتقادی و ایجاد ایمان و التزام به مبانی اساسی دین مبین اسلام ممکن و میسر نخواهد بود. ایمان و التزام به اصول اعتقادی خصوصا اصل توحید، آثار و نتایج مهمی در احیای فطریات اخلاقی و سجایای انسانی دارد و می-تواند همه آنها را به بهترین شکل از قوه به فعلیت آورد. به عبارت روشنتر صرف نظر از اینکه ایمان به اصول اعتقادی سبب احیای فطرت توحیدی در وجود انسان شده و سعادت واقعی بشر را پی ریزی مینماید؛ این اثر را دارد که کلیه فطریات روحانی و سجایای اخلاقی و انسانی را در سایه نیروی ایمان بیدار نماید - فلسفی، 1388، ج1، ص. - 406 لذا تحقق تربیت اعتقادی، گام مؤثری در راستای شکوفایی دین در زندگی آدمی و تحقق تربیت دینی به شمار میرود. از سوی دیگر باید توجه نمود در عصر حاضر تحقق اهداف تربیت اسلامی بیش از هر چیز، از طریق »ساختارها و نظامات تربیتی « صورت میپذیرد. نظامسازی دینی خصوصا نظامسازی تربیتی مبتنی بر آموزههای دینی، ضرورتی غیر قابل انکار در معرکه نظامها و سیستمهای مختلف فکری و تربیتی است. چراکه در غیر اینصورت، تربیت جامعه مسلمانان با کاربست الگوها و نظامهای تربیتی برگرفته از تمدن غرب، عملاً در مسیر تحقق مبانی و اهداف تجدد و مدرنیته قدم برمیدارد با توجه به جایگاه تربیت اعتقادی در تحقق تربیت دینی، طراحی نظام تربیت اعتقادی از اولویتهای نظامسازی تربیتی به شمار میرود. زیرا عدم اهتمام به این مقوله مهم موجب میشود مبانی و اعتقادات نظامهای غیردینی یا سکولار، مبنای شکلگیری تربیت مسلمانان قرار گرفته و عملا امکان تحقق تربیت دینی به مفهوم دقیق آن از بین برود. به منظور نظامسازی تربیتی از جمله در تربیت اعتقادی ضروری است این نظام تربیتی را از دین استنباط نمود. توضیح آنکه تربیت دینی میبایست ارزشها و آرمانهای متعالی خود و نظامها و نرم افزارهای تربیتی خود را بر پایه اصول و ارزشهای دینی طراحی و اجرا نماید. تنها در این صورت است که تربیت دینی به معنای واقعی خود تحقق می یابد و تمامی قوانین، سیاست ها و برنامه های تربیت دینی در راستای پرورش خلیفه الهی شکل میگیرد. بیتردید دستیابی به یک نظام از جمله نظام تربیت اعتقادی آنگاه میتواند مستند به دین باشد که با اصول و ضوابط مقنن به »حجیت شرعی« برسد و این امر هرچند ممکن است در سطوحی، با دانشهای واسطهای همراه باشد، اما جز از طریق فقاهت محقق نمیشود با توجه به اینکه عناصر اصلی هر نظام عبارتند از مبانی، اهداف، مراحل، اصول و روشها - رازقی، . - 43 :1381؛ به مقتضای بحث این پرسش اساسی مطرح میشود که فقه در طراحی و تأسیس یک نظام تربیت اعتقادی و استنباط عناصر اصلی این نظام چه تأثیری دارد؟ با توجه به اهمیت نظامسازی تربیت اعتقادی ، پژوهش حاضر در صدد بررسی تأثیر و جایگاه فقه، در نظامسازی تربیت اعتقادی است. البته به علت ضیق مجال، صرفا به ارزیابی تأثیر دانش فقه، در استنباط و انکشاف »مراحل« و »اصول و روش-های« نظام تربیت اعتقادی میپردازد. البته پس از نظامسازی تربیت اعتقادی، ضروری است حاکم جامعه اسلامی با راهبردی استراتژیک ورود نموده و به راهبری جامعه اسلامی مبتنی بر این نظام اهتمام ورزد. چرا که اکتفای صرف به نظامسازی، مانع از تحقق هدف نهایی آن یعنی ایجاد ایمان واعتقادی عمیق در قلب و ذهن انسان خواهد شد. با این وجود ضرورت دخالت حاکم اسلامی، شرط مغفول همه نظامسازیها از جمله نظامسازی فقهی در تربیت اعتقادی میباشد . لذا در پایان پژوهش حاضر، به تبیین نقش حاکمیت اسلامی و ضرورت ورود حاکم در تحقق نظامسازی تربیت اعتقادی پرداخته خواهد شد.
تربیت اعتقادی
تربیت دینی به مفهوم شکوفاسازی دین در وجود انسان، دارای ساحات مختلفی از جمله جسمی، عاطفی، اخلاقی و اعتقادی است. تربیت اعتقادی از ساحات مهم و بنیادین تربیت دینی به شمار میرود. زیرا تدین بدون اعتقاد به عقاید بنیادین دین معنایی نخواهد داشت
الف: تعریف تربیت اعتقادی
»تربیت«، عبارت است از پرورش دادن و به فعلیت رساندن استعدادهای نهفته و بالقوه موجود در وجود انسان - مطهری، بیتا، ج22، ص. - 551 در تبیین اعتقادات مورد بحث نیز باید گفت؛ معارف دین مبین اسلام از سه بخش عقائد، احکام و اخلاق تشکیل شده و عقائد همان باورهایی است که اساس فکر و اندیشه انسان نسبت به اموری نظیر مبدأ، معاد، نبوت، امامت، عدالت و صفات الهی را تشکیل میدهد و بر مسلمان لازم است به آنها ایمان آورده و اعتقاد و التزام عملی داشته باشد - نجفی عمران، 1393، ص. - 1 بر این اساس تربیت اعتقادی نوعی از تربیت است که در فرآیند آن، عقاید اساسی دین مبین اسلام به انسان تعلیم و آموزش داده شده و موجب ایجاد التزام و باورمند ساختن وی نسبت به عقاید حقهی دینی خواهد شد. به بیان فنیتر، »تربیت اعتقادی« عبارت است از همه اقداماتی که برای انتقال اطلاعات و بینشافزایی و نیز ایجاد گرایش و شکل-دهی باور و پذیرش قلبی در متربی، در حوزه اعتقادات صورت میگیرد. بنابر این تربیت اعتقادی فرآیند آموزش اعتقادات به متربی و مجموعه اقداماتی است که مربی برای شکلدهی نظام باورها، اقناع فکری، ایجاد بینش، گرایش و پذیرش قلبی و التزام درونی در متربی انجام می دهد. بنابراین تربیت اعتقادی فرآیندی است که در طی آن، اعتقاد، ایمان و التزام به عقادی دین در ذهن و قلب نهادینه میشود و در زندگی واقعی وی بروز و ظهور مییابد. مبتنی بر تعریف ارائه شده، باید توجه نمود آموزش اعتقادات دینی؛ یک مقدمه بعیده در تحقق تربیت اعتقادی به شمار میرود. به عبارت دیگر تربیت اعتقادی دارای مفهومی فراتر از اکتفای صرف به آموزش اعتقادات دینی بوده و در صدد پرورش ایمان و اعتقاد به آموزههای بنیادین دین و ایجاد روحیه دینداری، تقوا و درونیسازی اعتقادات دینی میباشد
ب: وجوب شرعی تربیت اعتقادی
مبتنی بر فقه اسلامی، با توجه اهمیت اعتقادات در سعادت و شقاوت ابدی فرزندان، بر والدین واجب است که به تربیت اعتقادی فرزندان خود مبادرت نمایند. - انصاری شیرازی، :1429 ج3،ص. - 429 احکام وجوبی دائر مدار مصالح ملزمه در اتیان متعلق خود
