بخشی از مقاله
چکیده
تحقیق حاضر با هدف بررسی تأثیر مشارکت اجتماعی بر نحوه مدیریت پسماندهای کشاورزی خانوارهای روستایی در روستاهای شهرستان قزوین صورت گرفت. روششناسی تحقیق از نوع توصیفی و پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق، کلیه خانوارهای روستایی شهرستان قزوین بودند - N= 31338 - ، که با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونهای برابر با 217 خانواده محاسبه و از طریق روش نمونهگیری چندمرحلهای تصادفی انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. ابزار تحقیق پرسشنامه محقق ساخته بود که روایی محتوایی و ظاهری آن از طریق پانلی از اساتید و کارشناسان صاحبنظر در این زمینه تأیید شد. پایایی ابزار تحقیق نیز از طریق مطالعه مقدماتی بر روی 25 آزمودنی خارج از نمونه مورد مطالعه و محاسبه آلفای کرونباخ برابر با 0/75 برای بخش مشارکت اجتماعی بهدست آمد. نتایج تحقیق نشان داد مشارکت اجتماعی44/2 درصد از پاسخگویان در سطح کم، 48/4 در سطح متوسط و 7/4 درصد در سطح زیاد است و خانوارهای روستایی برای مدیریت پسماندهای کشاورزی دارای 15 رفتار دفع متفاوت ازجمله سوزاندن، رها در طبیعت، دفن کردن و سایر رفتارها هستند. نتایج آزمون کروسکال والیس نشان داد که بهصورت کلی مشارکت اجتماعی خانوارهای روستایی بر نحوه مدیریت پسماندهای کشاورزی آنها تأثیرگذار میباشد.
مقدمه
تلاش برای رسیدن به توسعه در تمامی زمینههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیستمحیطی و غیره در همه جوامع انسانی وجود دارد. توسعه هدفی است که اکثر مردم آن را ضروری میدانند و در راستای رسیدن به آن مردم و دولتهای آنها برنامهریزیهای متفاوتی را اتخاذ میکنند - اسدی، . - 1389 مقوله توسعه دغدغهی خاطر بسیاری از کشورهاست چرا که توسعه چیزی جز رضایت بخش تر کردن وضعیت زندگی مردم نیست، توسعه در واقع نخستین و مهمترین هدف دولتها محسوب میشود - ضرابی و تبریزی، . - 1389 آنچه که برای هیچ جامعهای قابل تحمل نیست تفاوت و تبعیض است از این رو توسعه نقاط محروم همواره به عنوان یک اصل اساسی در جهت تأمین عدالت اجتماعی مورد توجه بوده است - مؤمنی و صابر، . - 1391 روستاییان بنیادیترین افراد اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی یک کشور به شمار میآیند. بنابراین توسعه آنها نقش اساسی در فرایند توسعه ملی دارد - پزشکی و زرافشانی، . - 1387 با توجه به اهمیت و جایگاه جامعه روستایی و مشکلات و چالشهایی که این جامعه در فرایند توسعه خود با آن مواجه است، شناخت ویژگیهای برنامهریزی توسعه روستایی و پرداختن به کلیه ابعاد آن ضروری است - صفاری، . - 1392 بنابراین نمیتوان حفاظت از محیط زیست روستا را به حال خود رها نمود. محیطزیست در سطح جهانی و ملی در معرض تهدیدهای جدی است. فهرست این تهدیدها از گرم شدن اقلیم زمین گرفته تا از دست رفتن تنوع زیستی و انواع آلودگیها گسترده است - عظیمی، . - 1389 مسایل زیستمحیطی در چند دهه اخیر، به مسألهای جهانی تبدیل شده، به طوری که امروزه آلودگیهای زیستمحیطی به صورت یک چالش مدیریتی برای کشورها مطرح است - نصراللهی و اسلامی، . - 1392
یکی از مواردی که به شدت محیطزیست را تهدید میکند، پسماندهای ناشی از فعالیتهای مختلف جوامع انسانی است. پسماندهای مختلف حاصل اجتنابناپذیر استفاده گسترده از مواد شیمیایی و محصولات و فراوردههای صنعتی و کشاورزی در زندگی روزمره میباشد. بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، بخش کشاورزی سالانه حدود 170 میلیون تن پسماند تولید میکند - حیدری، . - 1391 ازآنجاکه بخش عظیمی از مواد غذایی موردنیاز کشور در جوامع روستایی تولید میشود و به تبع آن حجم زیادی پسماند در این مناطق تولید میشود توجه به پسماندهای کشاورزی مقولهای مهم است. زیرا بخش کشاورزی در ایران یکی از بخشهای مهم و تأثیرگذار در استقلال سیاسی و اقتصادی کشور است. بدیهی است وجود این مسائل، استقلال کشور را دچار بحران میسازد - چراغی و همکاران، . - 1389
پسماندهای کشاورزی بر اساس تعریف ارائه شده در قانون مدیریت پسماند، شامل کلیه ضایعاتی هستند که طی فعالیتهای تولیدی در بخش کشاورزی ایجاد میشوند - قنبرزاده لک و همکاران، . - 1392 از نظر سازمان خواربار و کشاورزی - FAO - هرگونه تغییر در کیفیت که منجر به عدم دسترسی، عدم ایمنی و غیرقابل خوراکی شدن محصول کشاورزی برای مصرف انسان شود پسماند کشاورزی گفته میشود - مرشدی و فرجاله حسینی، . - 1389 پسماندهای کشاورزی، شامل پسماندهای عادی کشاورزی و پسماندهای ویژه کشاورزی میباشند. بخش عادی پسماندهای کشاورزی، زائدات ناشی از فعالیتهای مختلف تولیدی بخش کشاورزی است که در کنار محصولات اصلی ایجاد شده و نیاز به برنامهریزی، مدیریت، ساماندهی از مرحله تولید تا دفع با هدف کاهش آسیبهای زیستمحیطی را دارد. بخش عادی پسماندهای کشاورزی شامل پسماندهای کشاورزی با پایه گیاهی و پسماندهای کشاورزی با پایه دامی است. بخش دوم پسماندهای کشاورزی، پسماندهای ویژه - خطرناک - کشاورزی است و به آن دسته از زائدات ناشی از فعالیتهای مختلف تولیدی بخش کشاورزی گفته میشود که دارای خواص خطرناک از قبیل سمیت، بیماریزایی، قابلیت انفجار و اشتعال، خورندگی و غیره که نیاز به مدیریت ویژه دارد - مرشدی و فرجاالله حسینی، . - 1389
مرور مطالعات متعدد در زمینه مدیریت پسماند حاکی از متأثر بودن آن از فاکتورهای بسیار متنوع اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی است. یکی از این عوامل، مشارکت اجتماعی میباشد. بنابراین در تحقیق حاضر تأثیر مشارکت اجتماعی بر نحوه مدیریت پسماندهای کشاورزی مورد بررسی قرار گرفته است. سؤالهای اصلی تحقیق این است که وضعیت موجود مدیریت پسماندهای کشاورزی در منطقه مورد مطالعه چگونه است؟ میزان مشارکت اجتماعی روستائیان در خصوص پسماندهای کشاورزی در چه سطحی قرار دارد؟ و آیا مشارکت اجتماعی بر نحوه مدیریت پسماندهای کشاورزی تأثیرگذار است؟ با توجه به اینکه تاکنون مطالعهای درخصوص تأثیر مشارکت اجتماعی بر رفتار دفع نهایی پسماندهای کشاورزی در منطقه مورد مطالعه صورت نگرفته است، بررسی تأثیر مشارکت اجتماعی بر نحوه مدیریت پسماندهای کشاورزی هدف این تحقیق را شکل میدهد.
مشارکت اجتماعی آن دسته از فعالیتهای ارادی است که از طریق آنها اعضای یک جامعه در امور محله، شهر و روستا شرکت کرده و به صورت مستقیم و غیرمستقیم در شکل دادن حیات اجتماعی نقش دارند - پارسامهر و اسکندری فرد، . - 1392 مشارکت فرایندی است اجتماعی، عمومی، یکپارچه، چندگانه، چندبعدی و چندفرهنگی که هدف آن کشاندن همه مردم به ایفای نقش در همه مراحل توسعه است - گلشیری اصفهانی و همکاران، . - 1388 به سادهترین و مستقیمترین معنا، مشارکت اجتماعی شرکت فعالانه افراد در زندگی اجتماعی است - زیاری و همکاران، . - 1393 نقش مشارکت در توسعه به عنوان یک اصل بدیهی پذیرفته شده است. توسعه بایستی در صحنه جامعه و اجتماع و توسط منابع انسانی انجام گیرد و در خلأ قابل تحقق نیست - احمدیمسعود و همکاران، . - 1392 امروزه دستیابی به توسعه همهجانبه روستایی و فراهم ساختن زمینههای توسعه پایدار روستایی در ابتدا باید از خود مردم آغاز گردد. در رویکرد معروف توسعه همهجانبه روستایی نیز آنچه که نسبت به دیگر رویکردهای توسعه برجسته و شاخص به نظر میرسد، مردمی بودن توسعه و آغاز آن از سوی مردم است - صیدالی و همکاران، . - 1390
مشارکت لازمه توسعه شهری و روستایی است. مشارکت علاوه بر بوجود آمدن آثار مثبت در جامعه، روحیه همکاری دستهجمعی، رشد استعدادها و خلاقیتها، احساس مسؤولیتپذیری و متعهد بودن را افزایش میدهد - فرمحمدی و همکاران، . - 1386 اصل مشارکت نقش مهمی در مردمسالاری مشارکتی در زمینه محیطزیست بازی میکند. اعلامیه ریو و دستور کار 21 و کنوانسیون آرهوس بر تحکیم نقش گروههای اجتماعی در تحقق اهداف، سیاستها و روشهای اجرایی در مورد محیطزیست تأکید دارند - رمضانی قوامآبادی، . - 1389 از زمان پذیرش اعلامیه ریو در سال 1992 مفهوم کاربرد رویکرد مشارکتی در زمینههای مختلف توسعه و حفاظت زیستمحیطی در سیاستگذاری بینالمللی پذیرفته شده است. این اعلامیه رویکرد مشارکتی را به عنوان یک اصل مهم در مدیریت محیطزیست و توسعه پایدار ارایه میکند و حکومتها را تا حد ممکن به بکارگیری این رویکرد ملزم میکند . - Blake, 2008 - با توجه به گستردگی و پیچیدگی مشکلات زیستمحیطی و پرهزینه بودن روشها و ابزارهای مقابله با آن، بهترین گزینه، بهرهگیری از مشارکت مردمی است - حاجیعلیزاده و همکاران، . - 1392 بنابراین میبایست مردم را در برنامهریزیهای مرتبط با محیطزیست به ویژه بحث مدیریت پسماند که تولیدکننده اصلی پسماند هستند دخیل نمود - زارعی و درخشان، . - 1392 از طریق حضور و مشارکت مردم، تشخیص نیازها و الویتبندی اهداف، مدیریت پسماندها کم هزینهتر و دارای صرفههای اقتصادی خواهد شد - فرمحمدی و همکاران، . - 1386 اهمیت مشارکت مردم در برنامههای مدیریت پسماند و مدیریت پایدار آن در مطالعات متعددی مورد اشاره و تاکید قرار گرفته است. - منوری و ارباب، 1384؛ عبدلی و قاضیزاده، 1386؛ ابراهیمی و همکاران، 1389؛ احمدی مسعود و همکاران، 1392؛ Purcell & Magette, 2010 ، Bortoleto et al,. 2012 ، Sujauddin et al., 2008، - Maddox et al., 2011 مفهوم مشارکت در پژوهش حاضر دربرگیرنده دو بعد میباشد. که عبارتند از مشارکت در جلسات روستا و جلسات تعاونی و مشارکت در مدیریتپسماندهای روستا مانند مشارکت در برنامهریزیهای مربوط به جمعآوری پسماندها. و منظور از نحوه مدیریت پسماندهای کشاورزی نحوهی رفتار و برخورد نهایی خانوارهای روستایی با پسماندهای کشاورزی تولید شده میباشد. در مجموع 21 نوع پسماند کشاورزی از مطالعات مختلف استخراج و رفتار و برخورد نهایی خانوارهای روستایی با این پسماندها بررسی شد. و سپس تأثیر مشارکت اجتماعی بر رفتارهای دفع نهایی پسماندهای کشاورزی سنجیده شد.
روششناسی
این تحقیق از نظر روششناسی کمی، از لحاظ میزان و درجه کنترل، غیرآزمایشی و توصیفی، از نظر نحوه گردآوری دادهها میدانی و در نهایت پژوهشی کاربردی است. ابزار تحقیق پرسشنامه محقق ساخته بود که روایی محتوایی و ظاهری آن از طریق پانلی از اساتید گروه ترویج، ارتباطات و توسعه روستایی، علوم دامی، گیاهپزشکی و کارشناسان صاحبنظر در زمینه محیط زیست و بهداشت محیط مورد تأیید واقع شد و اصلاحات لازم در آن صورت گرفت. پایایی ابزار تحقیق نیز از طریق مطالعه مقدماتی بر روی 25 آزمودنی خارج از نمونه مورد مطالعه و محاسبه آلفای کرونباخ برابر با 0/75 برای بخش مشارکت اجتماعی بهدست آمد. متغیر وابسته، نحوه مدیریت پسماندهای کشاورزی بود که از طریق نظرات روستائیان در خصوص اینکه برای دفع پسماندهای کشاورزی چه رفتار و برخوردی دارند سنجیده شد. متغیر مستقل تحقیق، مشارکت اجتماعی است که از طریق دو گویه با طیف چهار سطحی - هیچ، کم، متوسط و زیاد - مورد سنجش قرار گرفت. جامعه آماری تحقیق حاضر را کلیه خانوارهای روستایی شهرستان قزوین تشکیل میدهند که طبق گزارش مرکز آمار ایران - 31338 - 1390 خانوار روستایی در این شهرستان سکونت دارند. از طریق فرمول کوکران حجم نمونهای برابر با 217 نفر محاسبه و از طریق روش نمونهگیری چند مرحلهای تصادفی انتخاب و مورد مطالعه واقع شدند. بدین صورت که در مرحله اول به
