بخشی از مقاله
چکیده:
تلاش برای بهبود عملکرد، از روز های نخستین شکل گیری رشته مدیریت، اصلی خدشه ناپذیر بوده است. برخلاف گذشته که از کارکنان انتظار می رفت تا به اندازه نقش های رسمی عمل کنند، در قرارداد های روان شناختی جدید، رفتار های فراتر از نقش مورد انتظار است. هدف اصلی تحقیق حاضر، ارائه مقوله ها و مفاهیم مربوط به رفتار شهروندی سازمانی با توجه به فرهنگ اسلامی و دینی است. تلاش این است تا با مروری بر رویکردهای فلسفی و الگوهای شناخته شده در این حوزه دیدگاهها و الگوهای موجود با الهام از آموزههای اسلامی، مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه دین مبین اسلام در این زمینه تبیین شود. بر این اساس، ابتدا مفهوم رفتارهای شهروندی سازمانی تشریح شده و الگوها و ادبیات این حوزه مورد بحث قرار گرفته و سپس با ورود به فضای نظریهپردازی در حوزه مدیریت اسلامی، مبانی لازم برای مفهوم سازی رفتارهای شهروندی از دیدگاه دینی فراهم شده است.
واژگان کلیدی: رفتار شهروندی، آموزه های اسلامی، سازمان
مقدمه:
انسان نمیتواند بدون داشتن فکر و آرمان و ایمان، زندگی سالم داشته باشد و یا کاری مفید و ثمربخش برای بشریت وتمدن بشری انجام دهد .انسان فاقد هرگونه فکر و ایمان یا به صورت موجودی غرق در خودخواهی در میآید که به غیر از منافع فردی به چیز دیگری فکر نمیکند و یا بهصورت موجودی مردد و سرگردان که تکلیف خویش را در زندگی و در مسائلاخلاقی و اجتماعی نمیداند .انسان دائما با مسائل اخلاقی و اجتماعی برخورد میکند و ناچار باید واکنش خاصی در برابر اینگونه مسائل نشان بدهد .انسان اگر به مکتب و عقیده و ایمانی پیوسته باشد، تکلیفش روشن است؛ و اما اگر مکتب و آیینی تکلیفش را روشن نکرده باشد، همواره مردد به سر میبرد؛ گاهی به این سو و گاهی به آن سو کشیده میشود - آذربایجانی، . - 12 :1385
در اصل ضرورت پیوستن به یک مکتب و یک فکر تردیدی نیست .چیزی که لازم است مورد واقعی درآورد؛ … مؤمن » توجه واقع شود این است که تنها ایمان دینی میتواند انسان را به صورت و … تعبد » هم خودخواهی و خودپرستی را تحتالشعاع ایمان و عقیده و مسلک قرار دهد و هم نوعی در فرد ایجاد کند بهگونهای که انسان در کوچکترین مسئلهای که مکتب عرضه میدارد به … تسلیم» خود تردید راه ندهد و هم آن را به صورت چیزی عزیزو محبوب و گرانبها درآورد در حدی که زندگی بدون آن برایش هیچ و پوچ و بیمعنی باشد و با نوعی غیرت و تعصب از آن حمایت کند - اکبری، . - 21 :1386گرایشهای ایمانی و دینی موجب میشود انسان تلاشهایی بهرغم گرایشهای طبیعی فردی انجام دهد و احیانا هستی و حیثیت خود را در راه ایمان خویش فدا سازد؛ این درصورتی میسر است که فکر انسان جنبه تقدس پیدا کند و حاکمیت مطلق بر وجود انسانبیابد - ویدمر و همکاران1، . - 218 :2012
یکی از سؤالاتیکه بیشتر پژوهشگران در حوزه مطالعه رفتار انسان همواره به دنبال آن هستند این است که تا چه میزان دین و مذهب در بروز رفتارهای انسان اثرگذار است و آیا رفتار انسان ناشی از اعتقادات دینی هست یا خیر . یکی از عوامل اصلی هردین و مذهبی، ایمان است .هرچه میزان ایمان بیشتر باشد، التزام به دستور دینی نیز بیشتر میشود .درسطح سازمان و جامعه رفتار انسان از اعتقادات درونی بویژه ایمان فرد تأثیر میپذیرد - امیری، . - 3 :1392بدون تردید باور های دینی، اخلاقی و اعتقادی اسلام، از عناصر مؤثر در شکل گیری رفتار های شایسته و در نتیجه بهبود و ارتقای رفتار کارکنان سازمان و همچنین ابعاد رفتار شهروندی سازمانی است .چراکه از سویی موجب هدایت افکار و اندیش هها بوده و از سوی دیگر، مشوق رفتار و کردار صحیح در سازمان است - رضایی و سبزی کاران، . - 176-177 :1390
مطالعات در زمینه رفتار شهروندی سازمانی کمتر به بحث ایمان در بروز اینرفتارها توجه کرده است به طوری که بیشتر مطالعات به مسائل غیراعتقادی در بروز رفتار شهروندی سازمانی توجه کرده، و در باب ریشه درونی این رفتارها توجه خاصی صورت نگرفته است .از آنجا که همواره انسانها برای بروز رفتارهای خود از ایمان به دین و اصول مذهبی و دینی تأثیر میپذیرند، ضروری است مشخص شود که ایمان تا چه میزان در بروز رفتارهای انسانها تأثیر میگذارد .باید به این سؤال پاسخ داد که رفتارهای شهروندی افراد در محل کار آیا ناشی از ایمان آنها است یا خیر .باتوجه به اینکه در کشور ایران، اعتقاد به دین اسلام و بحث ایمان به خدا جایگاه ویژهای بین افراد دارد ضروری است مشخص شود آیا ایمان و اعتقاد به آن در بروز رفتارهای شهروندی، که مورد تأیید اسلام نیز هست نقشی دارد یا خیر .و اینکه آیا داشتن ایمان دینی قوی در افراد باعث خواهد شد که افراد رفتارهایی از خود بروز بدهند که این رفتارها فراتر از انتظارات از آنان باشد - نصر اصفهانی . همکاران، . - 185 :1394بنابراین در این پژوهش سعی شده است مفهوم رفتار شهروندی سازمانی از منظر اسلامی مورد بررسی قرار گرفته زمینههای دینی و معنوی آن تببین گردد.
ادبیات نظری:
رفتار شهروندی سازمانی2
پژوهشی علمی که در آن به بررسی رفتار سازمانی در بین کارگران یقه سفید و یقه آبی در ترکیه پرداخته شده است، تعبیر جالبی از رفتار شهروندی سازمانی به دست میدهد. نویسندگان پژوهش مذکور بیان میدارند که هر چند در طبخ یک غذا، روغن و نمک ضروری به نظر میرسند، اما ادویه میتواند طعم غذا را بسیار مطبوعتر کند. بدین ترتیب رفتار شهروندی سسازمانی تعبیری همچون ادویه در رفتار سازمانی پیدا میکند - . - Cem ersoy, 2010: 356 مفهوم رفتار شهروندی سازمانی - 3 - OCB را اولین بار باتمان4 و ارگان5 در اوایل دههی 1980 میلادی به دنیای علم ارائه کردند. پژوهش های اولیه در زمینه رفتار شهروندی سازمانی بیشتر بر شناسایی مسئولیتها و یا رفتارهایی متمرکز بود که کارکنان در سازمان داشتند اما اغلب نادیده گرفته میشد.
این رفتارها با وجودی که در ارزیابیهای سنتی عملکرد شغلی به طور ناقص اندازهگیری میشدند و یا گاهی اوقات مورد غفلت قرار میگرفتند، اما در بهبود اثربخشی سازمانی مؤثر بودند - . - Bienstock et al, 2003: 360 این اعمال را که در محیط کار اتفاق میافتند این گونه تعریف میکنند: مجموعهای از رفتارهای داوطلبانه و اختیاری که بخشی از وظایف رسمی فرد نیستند اما با این وجود توسط وی انجام شده و باعث بهبود مؤثر وظایف و نقشهای سازمان میشوند - . - Appelbuam et al, 2004:19 ارگان - - 1988 همچنین معتقد است که : رفتار شهروندی سازمانی، رفتاری فردی و داوطلبانه است کهمستقیماً به وسیلهی نظام رسمی پاداش در سازمان طراحی نشده اما با این وجود باعث ارتقای اثربخشی و کارآیی عملکرد سازمان میشود - . - Cohen and Kol, 2004: 120 با این اوصاف، از انسان به عنوان شهروند سازمانی انتظار میرود بیش از الزامات نقش خود و فراتر از وظایف رسمی، در خدمت اهداف سازمان فعالیت کند. به عبارت دیگر، ساختار رفتار شهروندی سازمانی به دنبال شناسایی، اداره و ارزیابی رفتارهای فرانقش کارکنانی است که در سازمان فعالیت میکنند و بر اثر رفتارهای آنان اثربخشی سازمانی بهبود مییابد - . - Bienstock et al , 2003: 361
ارگان در کتاب خود با عنوان "رفتار شهروندی سازمانی: نشانگران سرباز خوب" این پدیده را چنین تعریف میکند: رفتارهای فردی که اختیاری و آگاهانه بوده و بهطور مستقیم و صریح به وسیلهی نظامهای پاداش سازمانی و نظامهای ارزیابی عملکرد سازمانی شناسایی نشدهاند ولی در مجموع، اثر بسیار چشمگیری بر اثربخشی سازمانی دارند. منظور از اختیاری بودن این است که این قبیل رفتارها، جزء الزامات اساسی نقش و شرح شغل کارکنان نیست. اهمیت رفتارهای مشارکتی از هر نوع آن بدان جهت است که ارائه این قبیل رفتارها، این اجازه را به مدیران سازمانها میدهد تا از هدر رفتن منابع با ارزش سازمان جلوگیری نموده و منابع مورد نیاز سازمان را برای ارائه محصولات و یا خدمات بهتر، در دسترس همگان قرار دهند . - Kernodle,2007 - گراهام معتقد است رفتارهای شهروندی به انواع مختلف خود را نشان میدهند که شامل اطاعت سازمانی، وفاداری سازمانی و مشارکت سازمانی میشود که به اختصار عبارتند از:
اطاعت سازمانی: این واژه توصیف کنندهی رفتارهایی است که ضرورت و مطلوبیتشان شناسایی و در ساختار معقولی از نظم و مقررات پذیرفته شدهاند. شاخصهای اطاعت سازمانی، رفتارهایی نظیر احترام به قوانین سازمانی، انجام وظایف به طور کامل و انجام دادن مسئولیتها با توجه به منابع سازمانی است.وفاداری سازمانی: این وفاداری به سازمان، از وفاداری به خود، سایر افراد و بخشهای سازمانی متفاوت است و بیان کنندهی میزان فداکاری کارکنان در راه منافع سازمانی و حمایت و دفاع از سازمان است.مشارکت سازمانی: این واژه با مشارکت فعال کارکنان در اداره امور سازمان، حضور در جلسات، به اشتراک گذاشتن عقاید خود با دیگران و آگاهی به مسائل جاری سازمان معنا پیدا میکند . - Bienstock,2003 -
ابعاد رفتار شهروندی
ارگان پنج بعد زیر را به عنوان ابعاد رفتار شهروندی سازمانی بیان کرد:
وظیفهشناسی: بعد وظیفهشناسی، حالتی است که در آن اعضای سازمان، رفتارهای خاصی را انجام میدهند و فراتر از حداقل سطح وظیفه مورد نیاز برای انجام آن کار فعالیت مینمایند . - Eslami,2008 - یا به عبارتی دیگر، افرادی که دارای رفتار شهروندی مترقی هستند، در بهترین شرایط و حتی در حالت بیماری و ناتوانی هم به کار ادامه میدهند، که این نشان دهندهی وظیفهشناسی بالای آنهاست.
