بخشی از مقاله
چکیده
بدون شک، یکی از اساسیترین معضلات جهان معاصر، بحرانهاي زیستمحیطی است که نه تنها دغدغه و دلنگرانی دوستداران محیطزیست، بلکه کل بشریت است. محیطزیست، سیستمی پیچیده و سرشار از منابع طبیعی است که براي انسان و جامعه بسیار ارزشمند است و معضلات و بحرانهاي وابسته بدان که متأسفانه روندي صعودي دارد، تنها به نسل کنونی مربوط نیست؛ بلکه موجب محرومیت نسلهاي بعدي نیز خواهد شد. انسان که از ذينفعان طبیعت است، در عین حال خود نیز عامل تشدید این معضلات است. نحوة برخورد بشر با محیطزیست، نشأت گرفته از نگرش او به خود، جایگاهش در جهان هستی، مبدأ و مقصد خویش و نوع ارتباطش با غیر است. بنابراین، بر اساس نگاه انسان به خود و طبیعت، از دو نوع نگرش کلی میتوان سخن گفت : نگرش »انسانمحور« و نگرش »طبیعتمحور« یا به تعبیري دیگر، نگاه ابزاري و نگاه ارزشی. در جهان امروز که بشر با نگاه مادي در پی سودجویی و منفعت بیشتر است، بیش از پیش دست به تخریب و بهرهکشی از محیطزیست زده است.
این درحالی است که بر مبناي نگاه الهی، انسان در عین انجام تکلیف، موظف به حفظ آن است. بنابراین، نوع نگرش انسان نتایج متعددي در پی خواهد داشت. در راستاي حل این بحران، بستري با نام »اخلاق زیستمحیطی« شکل گرفت که شاخهاي از آن به مکاتب خداباورانه اختصاص دارد و در پی راهحلی براي برونرفت از این معضل است. با وجود آنکه بیش از صدهزار سال از زیست انسان بر روي کره زمین و رابطه متقابل او با طبیعت میگذرد، اما با قرار گرفتن جهان بر لبه پرتگاه زیستمحیطی، در سهچهار- دهه اخیر، تأمل پیرامون این موضوع و به خصوص نقش دین در حل یا دامن زدن به این بحران بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است، چرا که دین و آموزههاي دینی همواره در شکلدهی نگرش انسانها مؤثر بودهاست. در این میان برخی نظیر جان هاتنقش دین را مخّرب دانسته و معتقدند اعتقاد ادیان به جهانی دیگر موجب تقدسزدایی تدریجی از طبیعت و استثمار و بیاعتنایی به آن شده است.
بر خلاف این دیدگاه، برخی نظیر سید حسین نصر نقشی مؤثر براي دین در نظر گرفته و معتقدند رسیدن به تعالی از طریق استفادة صحیح از دامنه طبیعت میسر است و محیطزیست ابزاري در نیل رسیدن به سعادت است و نه هدف. در این نوشتار بر آنیم تا با استناد به آیات قرآن، احادیث و منابع معتبر دینی، اخلاق زیستمحیطی را در پرتو اسلام مورد بحث و بررسی قرار دهیم و به این پرسش پاسخ دهیم که مبتنی بر آموزههاي اصیل اسلامی، وظیفه، مسئولیت و حقوق متقابل انسان و محیطزیست چیست و بر این اساس آیا وظایف انسان در برابر محیطزیست با ارزشها و ارزشها با منافع و علائق بشري در تضاد است؟ اسلام از بدو پیدایش خویش اصولی براي شناخت زیستمحیطی که لازمه کسب شایستگیِ خلیفهاللّهی است، به انسان عرضه میدارد. نامگذاري بسیاري از سورههاي قرآن به نام پدیدههاي طبیعی، قسمهاي یاد شده به این پدیدهها، تأکید بر بهمپیوستگی و هماهنگی نظام طبیعت، تأثیرپذیري انسان از مظاهر طبیعی و بسیاري از آیات قرآن که ناظر بر مسائل زیستمحیطی است، گواهی بر توجه و اهمیت اسلام به این مهم است.
بر اساس آموزههاي اسلامی انسان با وجود خلیفهاالله بودن، نسبت به طبیعت و محیطزیست متعهد است و بر این اساس بهتدریج روح حقمدارانه انسان به روح تکلیفمدارانه مبدل میگردد. این پژوهش در پی آن است که با روشی تحلیلی-توصیفی این مهم را بیان دارد که نگرش دینی - به خصوص اسلامی - ، نگاهی ارزشی به محیطزیست دارد و جدایی اخلاق از دین و دوري از دین و معنویات، خود خالق فجایعی نظیري بحران زیستمحیطی است. مادامی که انسان خود را محور هستی و جدا از طبیعت و محیط پیرامون ببیند، نگاهی ابزاري و سودجویانه به طبیعت خواهد داشت که نه تنها گرهگشاي این معضلات نخواهد بود؛ بلکه آن را تشدید خواهد کرد. در این مقاله نشان خواهیم داد که بقاي انسان به حفظ و نگهداري از محیطزیست وابسته است و این مهم در سایهسار اخلاق زیستمحیطیِ دینی میسر خواهد شد.
واژگان کلیدي: محیطزیست، اخلاق، اسلام، انسانمحور، قرآن، طبیعتمحور.
مقدمه
بیتردید تعامل میان انسان و محیطزیست و بحرانهاي زیستمحیطی یکی از مهمترین معضلات جهان معاصر است که نه تنها دغدغه و دلنگرانی دوستداران محیطزیست، بلکه نگرانی کل بشریت را در پیدارد. هیچ موجودي به اندازة انسان تا کنون موجب تخریب و صدمه زدن به محیطزیست خود نشده است. امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژي و بهرهگیري هرچه بیشتر انسانها از منابع طبیعی، سوختهاي فسیلی، زبالههاي اتمی و ... محیطزیست بیش از همیشه دچار بحران شده است، بحرانی مخاطرهآمیز که نه تنها زندگی انسانها، بلکه حیات تمامی موجودات روي کره زمین را تحتالشعاع قرار داده است. محیطزیست، سیستمی پیچیده و سرشار از منابع طبیعی است که براي انسان و جامعه بسیار ارزشمند است و معضلات و بحرانهاي وابسته بدان که متأسفانه روندي صعودي دارد، تنها به نسل کنونی مربوط نیست؛ بلکه موجب محرومیت نسلهاي بعدي نیز خواهد شد.
این معضل تا حد زیادي به رفتار و تعامل میان انسان و طبیعت وابسته است، بنابراین نگرش انسان به طبیعت در تشدید و یا حل و کاهش این بحران، نقشی پررنگ دارد. در این پژوهش با تکیه بر مطالعات کتابخانهاي و رجوع به آیات و روایات دین اسلام، برآنیم تا نحوه تعامل میان انسان و محیطزیست را بر این اساس شرح داده و بیان داریم که چنین آموزههایی چه تأثیري در برونرفت از این بحران دارند. بدین جهت ضروریست ابتدا تعاریفی پیرامون محیطزیست و اخلاق زیستمحیطی و همچنین دیدگاههاي موجود در رابطه با تعامل انسان و طبیعت ارائه دهیم و سپس آموزههاي اسلام را در این خصوص مورد بررسی قرار دهیم.
محیط زیست و بحران زیست محیطی
مفهوم »محیطزیست« در بسیاري از زبانها اصطلاحی نوین است. به صورت لغوي، این مفهوم معادل با واژه “Environment” و به معناي احاطهکننده اطراف است. در فرهنگ ما نیز واژه طبیعت ارتباط مفهومی نزدیکی با اصطلاح »محیطزیست« دارد با این تفاوت که مقصود از طبیعت چیزي است که بشر در ایجاد آن دخالت نداشته است. - تقیزاده انصاري، 1376، ص - 10 به بیانی سادهتر محیطزیست یعنی »هوا، آب، خاك، گیاه، جنگل، بیشه، مرتع، دریا، دریاچه، رودخانه، چشمه، آبزیان، حیوانات، کوه ، دشت، جلگه، کویر، شهر و یا ده شامل کوچه، خیابان، ساختمان - اعم از تاریخی و عادي و کارخانه - و - .«...بنان، 1351، ج1، ص - 5 به طور کلی میتوان گفت که محیطزیست گسترهاي است شامل گیاهان، جانوران و تمامی موجوداتی که میان آنها و تمامی اجزاء موجود در این شبکه روابط پیچیدهاي برقرار است. بیش از صدهزار سال است که بشریت بر روي این کره خاکی زیست میکند، اما کمتر از دو سده است که انسانها تغییراتی
