بخشی از مقاله
چکيده
صنعت گردشگري به عنوان يکي از سريع الرشدترين صنايع در جهان در بين مجموعه فعاليت هاي بشري اسـت کـه اثـرات مهمي بر محيط زيست گذارده اند که بدون شک ميتوان آن را در زمره ي مهم تـرين هـا قلمـداد کـرد. و همچنـين گردشگران به عنوان عنصر کليدي اين صنعت از اهميت بسـياري برخـوردار مـيباشـند. لـذا شـناخت و تـأملي در رفتارهاي زيست محيطي آنها و تأثيري که رفتارهاي آنها بر محيط زيست و حفظ و توسعه پايدار آن دارد، ضروري است لذا تحقيق حاضر به دنبال اين است که با رهيافت جامعه شناختي رفتارهاي زيسـت محيطـي گردشـگران را مورد کند و کاو قرار دهد. اين تحقيق از نظر نحوه گردآوري داده ها، کتابخانه اي و اسنادي اسـت و روش تحقيـق از لحاظ حوزه تحقيقات اجتماعي، تحقيقي «توصيفي» و از نوع «مروري» ميباشد. و يافته ها نشان مـيدهـد کـه بـه دليل رابطه متقابلي که بين افراد و محيط زيست وجود دارد، رفتارهاي زيست محيطي مسئولانه افراد ميتوانـد بـه توسعه پايدار محيط زيست کمک کند و همچنين نتايج نشان ميدهد که عوامل متعددي بر رفتار زيست محيطـي افراد از جمله آگاهي، دانش ، هنجارهاي اجتماعي، اعتماد اجتماعي، مشارکت مدني و سرمايه اجتماعي تأثير مثبـت و مستقيم دارند و بين آنها با رفتارهاي زيست محيطي رابطه معناداري وجود دارد.
واژه هاي کليدي: رفتارهاي زيست محيطي، مسئولانه ، گردشگران ، کتابخانه اي، گردشگري .
مقدمه و طرح مسأله
گردشگري امروزه در زمره ي برترين صنايع در جهان است .گردشگري همراه با بازديد از مناطق جذاب و ديدني و آشنايي با فرهنگ ملل مختلف ، باعث ارتقاء فرهنگي و پيشرفت اجتماعي جامعه ميشود و همچنين ايجاد و گسترش اين صنعت در کشور ميتواند به توسعه ي اقتصادي روز افزون آن کمک شاياني نمايد.
اين صنعت به عنوان يکي از سريع الرشد ترين صنايع در جهان ، در بين مجموعه فعاليتهاي بشري که اثرات مهمي بر محيط زيست گذارده اند، بدون شک مي توان در زمره ي مهم ترين ها قلمداد شود (زاهدي، ١٣٨٥: ٢)و از سال ١٩٥٠ ميلادي دچار تحولات عظيمي نيز شد که برخي آنرا انقلاب گردشگري نام نهاده اند. اين تحول منجر به بروز و بلوغ "گردشگري" انبوه شده و در آينده نزديک نيز به گردشگري کيفيتي تبديل خواهد شد. فعاليت گردشگري شامل مجموعه اي از "گردشگر"، عرضه کننده ، خدمات و کالا، دولت و جامعه ميزبان ميباشد که با يکديگر در تعامل و ارتباط ميباشند. همچنين گردشگري ترکيبي از فعاليت ها، خدمات ، خط و مشي ها، ضوابط ، معيارها و کالاهايي است که براي تحقق يک سفر گردشگري ضروري است ولذا صنعتي چند بعدي است .بر اساس يک پيش بيني انجام شده توسط " سازمان جهاني گردشگري"، در سال ٢٠١٠ حدود يک ميليارد و ١٨ ميليون نفر به گردشگري خواهند پرداخت اين ارقام تا سال ٢٠٢٠ به سالانه 6/1ميليارد نفر گردشگر است .
همچنين پنج مقصد برتر گردشگري فرانسه ، ايالات متحده آمريکا، اسپانيا، ايتاليا و مجارستان ، سالانه ميزبان حدود ٣٩ درصد از کل گردشگران بين المللي هستند. کشور ما از لحاظ تعداد جاذبه هاي گردشگري جزو ١٠ کشور اول پر جاذبه ي گردشگري در جهان است و از لحاظ تنوع زيستي و تنوع جاذبه هاي طبيعي رتبه پنجم را در جهان دارا مي باشد(معصومي،١٣٨٥: ٩ - .(15
گردشگري همچنين داراي آثار متعدد اقتصادي، سياسي، اجتماعي، فرهنگي و زيست محيطي است . رفتارهاي زيست محيطيگردشگران يکي از عناصري است که در صورت گسترش تا حدودي ميتواند از آثار منفي محيط زيستي گردشگري بکاهد.همچنين تأثيري که اين رفتارها بر آينده محيط زيست دارند، اساسي است . منظور از رفتارهاي زيست محيطي رفتارهايي است که در جهت حفظ محيط زيست صورت ميگيرند. حال بايد ديد که منظور از گردشگري و رفتارهاي زيست محيطي گردشگران چيست و عوامل اجتماعي چه نقشي در شکل گيري اين نوع رفتارها دارند.تاکنون اکثر تحقيقاتي که در ايران صورت گرفته است با رهيافت هاي جغرافيايي، مديريت جهانگردي، مديريت و ... بوده است و تحقيقات کمتري با رهيافت جامعه شناختي صورت گرفته است . لذا تحقيق حاضر سعي دارد که با رهيافت جامعه شناختيبه رفتارهاي زيست محيطي گردشگران بپردازد.
ضرورت و اهميت موضوع
گردشگري در بستر محيط جغرافيايي صورت مي گيرد که متشکل از محيط طبيعي ، فرهنگي و اجتماعي است . هر يک از اين دو محيط متشکل از عواملي هستند که به نوعي بر گردشگري تاثير گذار ندو از آن تاثير مي پذيرد گردشگري در محيطي صورت مي گيرد که متشکل از انسان و ويژگي هاي طبيعي است . محيط انساني متشکل از عوامل و فرايندهاي اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگياست . محيط طبيعي نيز از گياهان ، جانوران و زيست گاه هايشان تشکيل مي شود . با اين حال شايان ذکر است که در واقع محيط انساني و محيط طبيعي در هم آميخته اند و فعاليت انساني هم بر محيط طبيعي اثر مي گذارد و از آن اثر ميپذيرد. گردشگر محصول را در مقصد گردشگري به مصرف مي رساند . بنابراين اثرات گردشگري از نظر فضايي عمدتا در مقصد گردشگري متمرکزند. لذا ضرورت در خصوص نگاهي به رفتارهاي زيست محيطي گردشگران احساس ميشود.
تامپسون و برتون (١٩٩٤)ازمنظر روان شناختي به بررسي رفتارهاي محيط زيستي افراد پردخته اند. و دو نگرش متفاوت انسان مدارانه و حيط مدارانه را که هر دو بيانگر نگرش مثبت به محيط هستند را مطرح ميکنند. تفاوت اين دو نگرش در استدلال هايي است که يراي حفظ محيط ذکر ميشود. در نگرش انسان مدارانه ارزش هايي که حمايت انسان از محيط را پوشش قرار ميدهند انسان محور هستند واحتمال کمتري براي حفظ محيط وجود دارد؛ ولي افرادي که داراي نگرش محيط مدارانه ي هستند حتي در صورت لزوم پراخت هزينه براي حفظ محيط ، از آن محافظت ميکنند(فردوسي و همکاران ، ١٣٨٦: ٢٥٥ و ٢٥٦).
همچنين اولاندر و توجرسن در مدل چندگانه ي خود يعني مدل انگيزه ، تواناي ، فرصت و رفتار معتقدند که زماني که رفتار همراه با تأثير بر محيط زيست مورد مطالعه است بايستي انگيزه ، توانايي و فرصت در يک چارچوب مرجع قرار گيرند. در مدل آنها، فرد به فرصتهايي که بتواند به شيوه ي حامي محيط زيست عمل کند، نياز دارد. اولاندرو توجرسن فرصت را به عنوان "پيش شرط هاي عيني براي رفتار" مي بينند؛ با اين حال ، آنها اذعان دارند که افراد ممکن است شرايط مشابه را به طرق مختلف درک کنند، از اين رو، امکانات را متفاوت بينند(متقي، ١٣٩١: ١٥٨)
مدل رفتاري محيط زيستي فيتکائو و کسل نيز از عوامل جامعه شناختي براي شرح رفتار محيط زيستي يا فقدان آن استفاده کرده است . اين مدل جامعه شناختي رفتار زيستمحيطي، از ٥متغير که (به طورمستقيم و غير مستقيم ) بر رفتار محيط زيستي تأثير دارند، تشکيل شده است اين متغيرها از يکديگر مستقل هستند و مي توانند هم تأثير بگذازند و هم تأثير بگيرند و تغيير يابند. اين متغيرها عبارتند از: نگرش و ارزش ها؛ امکانات براي رفتار محيط زيستي، مشوق هاي رفتاري؛ پيامدهاي ادراک شده درمورد رفتار محيط زيستي و دانش (صالحي، ١٣٩١: ٤٢)
روش تحقيق
روش تحقيق از لحاظ حوزه تحقيقات اجتماعي، «تحقيقي توصيفي « و از نوع مروري و اسنادي يا به عبارتي کتابخانه اي ميباشد. در اين پژوهش سعي شده با جمع آوري، مطالعه و بررسي پژوهش ها و کتب انتشار يافته گرفته با موضوعيت رفتار زيست محيطي گردشگران به بحث و کاوش درباره ي آن پرداخته شود.
گردشگري
واژة توريسم يا گردشگري، نخستين بار در سال ١٨١١ در مجله اي به نام اسپورتينگ آمده است (ضرابي، ١٣٩٠: ٣٨).هيچ تعريفپذيرفته شده اي از آنچه به عنوان صنعت گردشگري بنيان شدهوجود ندارد؛هر گونهتعريفبا خطرتخمين بيش از حد از فعاليتهاي اقتصادي مواجه ميشود.درساده ترينآن ، اين صنعتي است که مردم را از خانههاي خود رابه مکان ديگري مي برد و بر ميگرداند.بسياري از صاحبنظران معتقدند روشي که براي رسيدن به تعريف منسجم از گردشگري نياز داريم اين است که گردشگري بايد در اطراف ساختار صنعت که به عنوان يک سيستم باز که در تعامل با عنصر محيط زيست گسترده تر است ، ساخته شود: ١) عنصر انساني پويا ٢) منطقه توليد ٣) منطقه حمل و نقل ٤) منطقه مقصد ٥) صنعت توريسم . گردشگري به عنوان سيستمي تعريف شده است که شاملگردشگرانوخدماتمرتبط ( امکانات ، جاذبه ، حمل و نقل و محل اقامت )که براي کمک به گردش آنها ارائه و استفاده شده است (فنل ، ٢٠٠٣: ١ و ٢).
گردشگري طبيعي ( اکوتوريسم )
يکي از رايج ترين نوع گردشگري اکوتوريسم است ، که جديدترين تعريف آن ،هرگردشگريکهدرمناطق نسبتادست نخورده قرار داردواصول زير را انجام ميدهداست :تاثير حداقلي، ايجاد آگاهيو احترامزيست محيطيو فرهنگي ، تجربه مثبت برايهر دو بازديد کنندهوميزبان فراهم مي کند ، منافع ماليمستقيمبراي مکالمه ، ارائه مزايايمالي وتوانمند سازيمردم محلي ، افزايشحساسيت بهميزبانيکشورسياسي، زيست محيطي و آب و هوايياجتماعي. (پراپانتيوت و آرتاچاريا، ٢٠١١، ١٣).
وضعيت گردشگري در جهان
در جهان سهم قاره ها براي جذب توريسم با هم متفاوت است .به لحاظ تاريخي براي سال ١٩٩٣ سهم اروپا 5/59 درصد، آمربکا 9/20 درصد، آسيا و اقيانوسيه 5/14 درصد، آفريقا 6/3 درصد و خاورميانه 4/1 درصد گزارش شده است . بر اساس آخرين گزارشهاي سازمانهاي بين المللي مرتبط با گردشگري با افزايش ٤٣ ميليوني گردشگران در سال ٢٠١٣ تعداد کل گردشگران جهان حدود ١.٢ ميليارد نفر است . تعداد کل گردشگران جهان هر ساله در حال افزايش است و بعيد نيست اين تعداد با افزايش و پيشرفت وسايل حمل ونقل عمومي گسترش ارتباطات تا سال ٢٠٣٠ به ١.٨ميليارد نفر برسد. تعداد گردشگران هر سال به طور ميانگين ٤٣ ميليون نفر افزايش مييابد.انتظار ميرود با تغيير مقاصد گردشگري برتر جهان ، کشورهاي در حال توسعه آسيايي، پاسيفيک ، آفريقايي و خاورميانه شاهد بيشترين ميزان گردشگر باشند.در حال حاضر کشورهاي زير بيشترين آمار گردشگر را به خود اختصاص داده اند. جدول زير تعداد گردشگري ورودي هر کشور را در طول يک سال را نشان ميدهد( سايت رسمي خبر آنلاين )
جدول (١) تعداد گردشگران در جهان
وضعيت گردشگري در ايران
به لحاظ تاريخي کشور ايران به طور مشهود از دهه ١٣٣٠ نسبت به گردشگري قدم هاي آهسته اي برداشته است . علل رشد تدريجي اين حرکت در آن زمان و در دهه هاي بعد از آن از يک سو توجه به بهبود نسبي سيستم راه و حمل و نقل کشور و از سويي ديگر اجراي به اصطلاح طرح جامع جهانگردي در سال ١٣٥٣ بود که با فراهم شدن امکانات نسبي، اندکي به اين صنعت توسعه بخشيده شد. به دليل شرايط خاص دوران پيروزي انقلاب اسلامي و وقوع جنگ تحميلي رکود قابل ملاحظه اي طي دو دهه گذشته در روند صنعت گردشگري ايران بوجود آمد که تأثير فراواني در اقتصاد آن باقي گذاشت بطوريکه تعداد مسافران خارجي به کشور از ميزان ٧٠٠ هزار نفر در سالهاي قبل ٥٧ به ميزان ١٥٠ هزارنفر در سال ١٣٥٨ و به ميزان کمتر از ١٠٠ هزار نفر در سال ١٣٦٩ رسيد. با خاتمه پذيرفتن جنگ و گسترش ارتباط سياسي ايران با کشورهاي خارجي، و به دليل ارزاني مسافرت و تنوع جاذبه هاي توريستي بار ديگر ماشين صنعت گردشگري ايران به حرکت در آمد به طوريکه ورود مسافران خارجي به کشور حدود ٤٥٦ هزارنفر و ميزان درآمد حاصله نزديک به ١٦٥ ميليون دلار گزارش شده است . لازم به ذکر است که اکثر فعاليتهاي گردشگري در ايران عمدتا ناشي از گردشگري داخلي يا همان ايرانگردي است ( رهبر، ١٣٧٩: ١٧)
متاسفانه قطعه ايران از کيک پر حجم و خوش طعم گردشگري يک برش بسيار باريک بيشتر نيست .مسئولان گردشگري کشور از ورود چهار ميليون و ١٢٦ هزار گردشگر خارجي در ده ماهه اول سال ٩٢ به کشور خبر مي دهند اين آمار نشان مي دهد که ميزان ورود گردشگران خارجي به کشور نسبت به مدت مشابه ، ٢١ درصد رشد داشته است . اين آمار نشان مي دهدکه سهم ايران از تعداد رو به تزايد گردشگران جهان حدود ٠.٣٣ تا ٠.٣٤ درصد است . جدول زير وضعيت ٥ کشور برتر خاورميانه را از لحاظ تعداد ورود گردشگران را نشان ميدهد. و ايران به دليل خروج روسيه از ليست به جمع ٥ کشور اول رسيده است (سايت رسمي خبر آنلاين )
جدول شماره (٢) تعداد گردشگران ايران
اثرات گردشگري
