بخشی از مقاله
چکیده
مراسم برغندان ایرانیکه از آن با تعابیر دیگری چون: سنگاندازان، کلوخ اندازان، کلوخ خیسان و... یاد میشود با جشن باریگندان - Barekendan - ارمنی، شباهتها و تفاوتهایی داردبرپایی. این سنّت، در روز قبل از عید بزرگ مسیحیان و قبل از آغاز ماه مبارک رمضان و ترتیب دادن سفرههای رنگین از مشترکات این دو سنّت میباشدامّا. تفاوتهای برغندان ایرانی با باریگندان ارامنه، آنقدر زیاد است که جز نام و زمان تقریباً مشابه- که البته در برغندان ایرانی، علاوه بر ماه شعباندر، ماه محرّم نیز برگزار میشود-و غذاهای متنوّع آن؛ عملاً تشابهی میان این دو دیده نمیشود.
پرسش اصلی این تحقیق این است که آیا برغندان ایرانی،واقعاً همان باریگندان ارمنی است؟ برای پاسخ به این پرسش، ریشههای این دو اصطلاح را بررسی و تشابه و تفاوتهای این دو را خاطر نشان کردهایم. این پژوهش به صورت کتابخانهای شکل گرفته است. در این تحقیق، پیشینه این مراسم و شیوههای برگزاری آن از منابع دست اوّل، بررسی و با ارائه شواهدی از متون نظم و نثر فارسی، تشابهها و تفاوتهای اساسی آن دو بیان شده است. یافتههای این تحقیق نشان میدهد باریگندان ارمنی، از دیر باز تا کنون همواره جشنی ملّی-مذهبی و معادلِ شادی، سرور و شادمانی بوده است،
امّا برغندان ایرانی چه از نظر زمانی و چه از نظر چگونگی بر پایی، آنچنان دستخوش تغییرات و تحوّلات گسترده، بوده است که زمانی سنّتی میمون و مبارک، برای برپایی جشن و سرور و پایکوبی بوده است. زمانی حربهای دنی، در دست مُحتسبان و زاهدان ریایی، برای مبارزه با نشاط و پایکوبی شرابخوران شده و معنایی معادل نفرت و بیزاری گرفته است در ایّام متأخّر نیز در روندی دو سویه و مخالف، هم به عنوان جشن و سرور و مستی و پایکوبی بیاندازه قبل از ماه رمضان و هم مراسم کاملاً مذهبی، برای توبه و انابت از گناه، مورد استفاده واقع شده است امّا آنچه باریگندان ارمنی را از برغندان ایرانی کاملاً متمایز میکند، زدن صورتک به چهره در باریگندان است و آنچه برغندان ایرانی را از باریگندان ارمنی، جدا میسازد، زدن جام به سنگ و شکستن جام و پیاله می-باشد که ظاهراً از آیین یهود به سنّت ایرانی، وارد شده است.
مقدّمه و پیشینه تحقیق
از جمله سنّتهای بسیار کهن ایرانیان و ارامنه، جشن باریگندان ارمنی و برغندان ایرانی است که شیوه برگزاری آن میان دو تیره، دارای همانندیهایی است. برپایی این جشن و سرور،پیش از ایّام روزه بزرگ در میان ارمنیان و در روزهای قبل از ماه مبارک رمضان، در نزد ایرانیان، بیانگر شادی و خرسندی دو قوم از فرا رسیدن روزهای روزه بوده استباریگندان. در سنّت ارمنیان، همواره معادل با شادی، خوشی، شادمانی و خوش گذرانی است و تا زمان حاضر نیز به صورت یک جشن مذهبی و مقدّس برگزار میشود.
امّا برغندان ایرانی که از آن با عناوین دیگری از جمله: سنگ اندازان، کلوخ اندازان، کلوخیسان و ....یاد میشود؛ در طول سالیان دراز، دچار تغییرات و تحوّلات بسیار و گستردهای شده و در ایّام دیگری از سالچون، ماه محرّم نیز برگزار شده است که دیگر نمیتوان از آن با عنوان جشن و شادمانی یاد کرد. شیوهها و سنّتهای برگزاری این مراسم، در میان ایرانیان به موازات زمان برگزاری آن نیز دچار تغییر و تحوّلات اساسی شده تا آنجا که یانم آنچه در متون متقدّمتر همانند »تاریخ بیهقی « از این جشن آمده با آنچه در متون متأخر چون »افضلالتواریخ« ذکر شده، تشابه و قرابت زیادی نمیتوان یافت.
سنگاندازان ایرانی، که پیشتر معادل جشن، سرور، نشاط و پایکوبی بوده، بعدها به عنوان حربهای در دستِمُحتسبان و زاهدان ریایی برای مبارزه باشرابخواران درآمده است تا جایی که ازا ین اصطلاح،جز ناراحتی، نفرت و بیزاریِ شرابخواران از زاهدان ریایی، چیز دیگری نمیتوان فهمید. در پیشینه این تحقیق، مقالات اندکی نوشته شده که میتوان به موارد ذیل اشاره کرد.
ماریا آیوازیان و گارنید آساطوریان - 1375 - در مقالهای تحتعنوان »وام واژههای ارمنی در زبان فارسی« به ریشهیابی واژه برغندان، همّت گماشتهاند.
افشین نادری - 1381 - در مقالهای با عنوان گزارشی» از وضعیّت ارامنه در ایرانبه« معرّفی این جشن و خصوصیّات آن در میان ارامنه، پرداخته استیمین. فلّاح - 1392 - در مقالهای با نام »گاهشماری ارامنه«در چند سطر به معرّفی جشن باریگندان پرداخته و به ویژگیهای آن اشاره کرده است.
بحث
الف - ریشه و اشتقاق واژه برغندان: بیهیچ تردیدی تمام دانشمندان ارمنی و ایرانی درباره ریشه و اشتقاق نام برغندان از باریگندان ارمنی، اتّفاق نظر دارند. جعفر شهیدی، در این ارتباط مینویسد: ...» برقندان یا برغندان از لغت ارمنی برکندان به عاریت گرفته شده که در این زبان، تحتاللفظی به معنی کسی که خوب زندگی میکند یا زندگی خوب است و اصطلاحاً به روز جشنی اطلاق میشده که قبل از بعضی روزها گرفته میشد
در فرهنگ ارمنی، ذیل این واژه، نوشتهاند: »برغندان - Barekendan - یک روز پیش از روزه بزرگ - عید پاک - این. روز، مخصوصِ خوشگذرانی و تفریح است. این کلمه از دو واژه - Bare - به معنی مهربان، رحیم و خیر و - Kendan - به معنی حیات بخش و زنده است
آیوازیان، معتقد است: » واژه برغندان از ارمنی به زبانهای دیگر رفته استاز. جمله در زبان کُردی، به شکل - Bargandan - ، در زبان اودی، یکی از زبانهای قفقازی، به شکل - Parganda - ، در گویشهای مختلف زبان ترکی نیز به کار رفته است« - آیوازیان، -273 :1375 272مولّفِ - . آننَدراج نیز عقیده دارد وجهکه تسمیّه آن، رَمی حجاره به عزم دفع غیر مرسوم است امّا به اشتقاق و ریشه واژه، اشاره-ای نمیکند.
بزمان - و مدّت برگزاری: در قدیمترین مأخذی که از زمان رسم سنگ اندازان، در آن ذکری رفته »تاریخ بیهقی« است. بیهقی می-نویسد: » امیر رضی االله عنه، روز سه شنبه، پنج روز مانده از ماه رجب، بدین کوشک نو آمد و آنجا قرار گرفت و روز دوشنبه، نهم شعبان، ...و هفت شبان روزی ... نشاط شراب میبود.« - بیهقی،. - 653 :1384 همانطور که ابوالفضل بیهقی، تصریح کرده، در روز نهم شعبان این جشن برگزار شده و هفت شبان روز طول کشیدهاست. در حاشیه برهان قاطع، ذیل کلمه برقندان - Barekandan - ، آمده در ارمنی باری کندان، عید پایان دوره روزه است.
در. همین منبع، ذیلِ »سنگ انداز « نیز آمده است: » آن جشن و سیر کشتی ]کذا[ باشد که در آخر ماه شعبان کنند. رامپوری درباره زمانِ برگزاری این سنّت، مینویسد: »جشنی و عشرتی که میخواران در اواخر شعبان کنند.
لغتنامه، ذیل این اصطلاح، در مورد زمان برگزاری این جشن آورده که جشن و نشاطی را گویند که در ماه شعبان به سبب نزدیک شدن ماه رمضان کنند و بعضی گویند نام روز آخر ماه شعبان است. - دهخدا، - 1373در. فرهنگ متوسّط فارسی، در مورد زمان برگزاری این آیین، آمده است: »برغندان یا برقندان، جشن و نشاطی که در روزهای آخر ماه شعبان کنند، به سبب نزدیک شدن ماه رمضان
- معین،. - 1371 صاحب فرهنگ بزرگ سخن، درباره زمان برگزاری این سنّت آورده است: » مراسم شرابخواری و خوشی و عیش کردن در روزهای قبل از ماه رمضان و در این اواخر قبل از ماه محرّم به قصد ترک آنها در این ماه
در فرهنگ اشارات ادبیّات فارسی نیز در مورد زمان این رسم آمده است: »سنگ اندازان یا کلوخ اندازان، رسمی بوده است در آخر شعبان به جهت در آمدن رمضان...« - شمیسا،. - 1387 در »افضلالتواریخ،«در باره زمان برگزاری این سنّت آمده استروز:» جمعه سَلخِ شعبان، بندگان اقدس همایون شاهنشاه ...رسم این صدارت عُظما این است که در هر سَلخ شعبانی به جهت پیش آمد ایّام روزه، مجلسِ کلوخ اندازان، اصطلاح جدید ما فارسیان است...« - افضلالملک،. - 267 :1361 صاحبی،در آداب و رسومِ روزه گرفتن اهالی خراسان رضوی، مینویسد: مُطابق» رسم برغندان یا کلوخ اندازان، مردم خراسان چند روز مانده به ماه رمضان، از خانه بیرون میروند
نزاری قُهستانی از شاعران اسماعیلی مذهب سده هفتم و هشتم 645-720 - ق - ، در دو بیت ذیل به این نکته که برغندان در دهم شعبان و به مدّت یک هفته، برگزار میشده، اشاره کرده است:
رمضان می رسد اینک دهم شعبان است // می بیارید و بنوشید که برغندان است
تو چه گویی در آخر شعبان // زده یک هفته طبل برغندان
ج - آداب، سنن و شیوههای برگزاری: هوویان، در باره جشنها و اعیاد مُشترک ایرانیان و ارمنیان، مینویسد: »از ویژگیهای برجسته این جشن، برابری کامل در آن روز میان اقشار و لایههای جامعه و آزادی، انتقاد از بزرگان و توانگران بود. در روز ریگندان معمولاً سفره شام رنگینتر و مفصّلتر از شبهای عادی است. از جمله عادات دیگر این روز، استفاده از نقاب و برگزاری شبنشینی با نقاب میباشد
در دو هفته نامه هُ»ویس « در مورد آداب و رسوم ارامنه ایران آمده است: »در اراک، در روز جشن باریگندان، جوانان ارمنی دسته-ای راه میاندازند، هریک از این جوانان، لباسی برای خود فراهم میسازند و در شهر، نقابی به چهره میگذارند تا شناخته نشوند. دو جوان که یکی لباس عروس و دیگری لباس داماد بر تن کرده، همراه دستهای حرکت و به منزل ارمنیان اراک میروند و به شادی و نشاط میپردازند... کودکان ارمنی در جلفای اصفهان، لباس بالماسکه میپوشند و در باشگاه ارمنیان، گرد هم میآیند.
ارمنیان امروز نیز این جشن را در روز پیش از ایّام روزه بزرگ برگزار میکنند و با فراهم کردن سفرهای رنگین و اجرای برنامههای شاد آن را گرامی میدارند. - هوویان،. - 170 : 1380 در کتاب »جشنهای ایرانیان « نیز در مورد جشنهای ارامنه ایران آمده است: » اغلب جشنهای ارمنیان ایران در ارتباط با کلیسا و از این رو دارای جنبه دینی و تقدّساند. برخی از جشنهای آنانکه مربوط به پیشاز مسیحیّتاند و با عناصر ایران باستان آمیختهاند؛ به تدریج در زمره جشنهای دینی درآمده و رنگ و بوی مسیحی به خود گرفتهاند
در مورد شیوه و چگونگی برگزاری این سنّت در میان ایرانیان، قدیمترین منبع باز کتاب ارجمند » تاریخ بیهقی« میباشد که در آن از چگونگی برگزاری این سنّت سخن رفته است: » امیر رضی االله عنهروز، دوشنبه، نهم شعبان، چند تن از امیرانِ فرزندان ختنه کردندو.دعوتی بزرگ ساخته بودند و کاری با تکلّف کرده و هفت شبان روزی بازی آوردند و نشاطِ شراب بود و امیر به نشاط این جشن و کلوخ انداز، که ماه رمضان نزدیک بود، بدین کوشک و بدین باغها تماشا میکرد و نشاط شراب میبود.
»بهار عجم،«در مورد چگونگی برگزاری این سنّت، مینویسدچون: در» آن ایّام به سبب قُربِ ماه رمضان آلات و ادواتِ شرابخواری دور میکنند و میشکنند، چنین خواندهاند« - دهخدا،1381 به نقل از بهار عجم - . خلف تبریزی، از شیوههای برگزاری این سنّت به دائم الخمر بودن و شراب خوردن دایمی چنانکه یک روز در میانه فاصله نشود؛ تصریح کردهاست.
صاحبی، در قسمتی از گزارشیاز آداب و رسومِ روزه گرفتن اهالی خراسان رضوی، مینویسد: مُطابق» رسم برغندان یا کلوخ اندازان، مردم خراسان چند روز مانده به ماه رمضان، از خانه بیرون میروند و هر کس کلوخی بر میدارد و رو به قبله میایستد و در حال انداختن کلوخ میگوید که خدایا گناهان و کارهای بد گذشته را شکستیم و خود را آماده عبادت و روزه ماه رمضان کردیم. اهالی خراسان با انجام این آیین در حقیقت میخواهند به بخشش خطاهای آدمی آنان را به خوان نعمت و کرم خویش دعوت و توفیق روزه گرفتن را نصیبشان کند «احتماﻻً.، ابیات ذیل در قصیده حکیم ناصر خسرو قبادیانی نیز، ناظر به همین باور باشد که گفته است:
گفت نی گفتمش چو سنگ جِمار // همیانداختی به دیو رجیم
از خود انداختی برون یکسر // همه عادات و فعلهای ذمیم؟
از ابیاتی که در آن، واژههای برغندان، سنگاندازان و کلوخاندازان، مورد استفاده شاعران ادب فارسی قرار گرفته، میتوان به اطّلاعات و معلومات با ارزشی درباره چگونگی برگزاری برغندان، دست یافت. سنائی، در مورد این رسم آورده است:
روزه چون پیوسته خواهد بود ما را زیر خاک // باده ما را زین سپس بر رسم سنگ انداز ده
همانگونه که میبینیم،سنائی از این سنّت با عنوان سنگانداز یاد کرده است. این مراسم قبل از ماه روزه برگزار میشده و باده نوشی از ارکان اصلی این آیین بوده است.
