بخشی از مقاله
چکیده
رمزی بودن تعدای از حروف در عرب و عجم، در متون اسلامی ایرانی و حتی قبل از اسلام ایران و جهان، موضوعی نیست که متخصصان علوم انسانی از آن بی اطلاع باشند. در این میان عدد 7 ویژگی های خاص خود را دارد. هفت آسمان، هفت بار شستن،هفت علم انسانی، هفت طبقه ی بهشت و هفت طبقه ی جهنم و .... همگی دال بر خاص بودن این موضوع دارند.
بر این اساس هدف این مطالعه بررسی چگونگی کاربرد این عدد رمزی؛ یعنی هفت در »هفت اورنگ« جامی تعیین شد. در این راستا با توجه موضوع تحقیق، روش توصیفی - تحلیلی مورد توجه بوده با ابزار کتابخانه ای و سند کاوی و استفاده از نرم افزار های گوناگون نظیر دُرج و صَریر، ابتدا عدد هفت و ترکیبات و مشتقات آن از مجموعه ی هفت اورنگ استخراج شد. سپس با توجه به مقالات و کتاب های گوناگونی که در خصوص اعداد رمزی و عدد هفت نوشته شده بود، شاخصه های بحث، کدگذاری و انتخاب گردیدند. نتیجه نشان داد که جامی نیز همانند دیگر شاعران از کاربرد این واژه و ترکیبات آن به شکل های گوناگون بی خبر نبوده، هر چند بسامد کاربردهایش کم و اغلب ان ها تکراری می باشد.
مقدمه
عدد هفت از گذشتههای دور مورد توجه اقوام مختلف جهان بوده و در تاریخ هم نمونههای آن بسیار مطرح شده؛ مثلا قوم »سومر« قدیمیترین قومی بوده که به این عدد توجه خاص داشته است. از جمله مواردی که عدد هفت در آن ها به کار رفته میتوان به تقسیم جهان به هفت اقلیم، هفت طبقه ی زمین، هفت طبقه ی آسمان، هفت طبقه ی جهنم، هفت فرشته ی مقدس در بنیاسرائیل و... اشاره نمود که همگی دال بر این است که عدد هفت همیشه مورد توجه بشر بوده است.
معادل هفت در عربی واژههای »سبع« و »سبعه« است که در احادیث و روایات هم کثرت قابل اعتنایی دارد؛ به عنوان نمونه می توان به هفت سلام قرآنی، هفت بار طواف بر گرد خانه کعبه، هفت طبقه جهنم، هفت بار تطهیر در قوانین طهارت، هفت عضوی که در سجده باید روی زمین باشد، هفت شبانه روز بلای قوم عاد، بازخواست مردم از هفت چیز در قیامت و ... اشاره نمود. در قرآن نیز بیست بار واژه »سبع« و چهار بار واژه »سبعه« به کار رفته که در 9 دسته، قابل کدگذاری و تقسیم بندی به ترتیب زیر می باشند:
الف. آسمان های هفتگانه که در 9 آیه قرآن از آن یاد شده است: سوره بقره9 / 2 سوره مؤمنون17 / 23 سوره فصلت 41 12 /سوره طلاق 12 / 65سوره ملک 3 / 67 سوره نوح 15/ 71 سوره اسراء 14/ 17 سوره نبا 12/ 78
ب. رؤیای پادشاه مصر که 7 گاو لاغر را در حال خوردن 7 گاو چاق و همچنین 7 خوشه سبز را در کنار 7 خوشه خشک دید . حضرت یوسف علیه السلام خوابش را چنین تعبیر کرد که پس از 7 سال فراوانی نعمت، 7 سال قحطی پیش میآید؛ نیز به آنان گفت: 7 سال پیاپی کشت و کار کنند و آن چه را میدروند، در خوشه نگهداری و انبار کنند و جز کمی از آن را نخورند تا در سال های قحطی و سختی از آن استفاده کنند . سوره یوسف 43/ 12
ج. تشبیه انفاق در راه خدا به دانه ای که از آن 7 خوشه بروید و در هر خوشه ای 100 دانه باشد، یعنی انفاق در راه خدا 700 برابر پاداش دارد . سوره بقره 263 / 2
د. نابودی قوم عاد به وسیله باد سرد و شدیدی که 7 شب و 8 روز پیاپی بر آن ها وزید. سوره حاقه 7/ 69
ه. سبع مثانی سوره حجر 87/ 15 مقصود از »سبع مثانی« بنابر روایات پیامبر صلی االله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام سوره حمد است.
و. درهای هفتگانه جهنم سوره حجر 15 /44مفسران در بیان منظور از این درها گفتهاند: جهنم 7 نوع عذاب دارد و هر نوعی به مقتضای واردان چند قسم است. گناهانی که مستوجب آتش جهنم است 7 قسم است
ز. بینهایت بودن کلمات الهی سوره لقمان 27 / 31 اگر همه درختان به قلم تبدیل شوند و دریاها به اضافه 7 برابر خودرمرکب شوند و کلمات و نشانه های خدا را بنویسند، دریاها میخشکند پیش از آنکه کلمات الهی تمام شوند؛ چون کلمات خدا نامتناهی است.
ح. شمار احتمالی اصحاب کهف سوره کهف 22/ 18 که بنا به شواهدی در آیه، نظر مورد تأیید قرآن همین قول است.
ط. کفاره کسی که در حج قربانی نکرده، سه روز روزه در حج و 7 روز پس از بازگشت است. سوره بقره 196/ 2
در کتابهای لغت عربی عدد هفت را همچون عدد هزار در فارسی نمادی از کثرت و فراوانی میدانند. شاید انتخاب عدد هفت برای کثرت به خاطر بسیاری از امور هفتگانه ثابت در جهان هستی باشد؛ همچون یک دوره کامل هفت روزه زمان - یک هفته - . به همین دلیل این شماره صرفا یک عدد ریاضی نیست، بلکه نشانه کمال یک چیز است.
نزد بسیاری از اقوام عهد باستان »هفت« عدد ویژه ای بود. در فلسفه و نجوم مصریان و بابلی ها، عدد هفت به عنوان مجموع هر دو زندگی، سه و چهار، جایگاه ویژه ای داشت. - پدر و مادر و فرزند؛ یعنی سه انسان، پایه و اساس زندگی هستند و عدد چهار مجموع چهار جهت آسمان و باد است.
ایرانیان قدیم در آیین زرتشت، اهورامزدا را مظهر پاکی می دانستند و برای او هفت صفت را بر می شمردند و در مقابل او اهریمن را پدید آورنده ی پلیدی ها می دانستند و می گفتند در پیرامون اهورامزدا فرشتگانی هستند که مظاهر صفات حسنه هستند و برای احترام به آن ها که اول هرکدامشان سین بود هنگام سال تحویل سفره می گستراندند و هفت قسم خوراکی که نام هریک با سین شروع می شود: سیر، سرکه، سیب، سماق، سمنو، سنجد، سکه، و سبزی را سر سفره می گذاردند که به سفره ی هفت سین معروف بود.
برای فیلسوف و ریاضیدان یونانی »فیثاغورث« نیز عدد هفت، مفهموم ویژه ی خود را داشت که از مجموع دو عدد سه و چهار تشکیل می شود: مثلث و مربع نزد ریاضیدانان عهد باستان اشکال هندسی کامل محسوب می شدند، از این رو عدد هفت به عنوان مجموع سه و چهار برای آن ها عدد مقدسی بود. علاوه بر این در یونان هر هفت سیاره را خدایی میدانستند : سلن، هیلیوس،آرس،هرمس، زئوس، آفرودیت و کرونوس.
یهودیان قدیم نیز برای عدد هفت معنای ویژه ای قایل بودند. در کتاب اول عهد عتیق - تورات - آمده است که خداوند جهان را در شش روز خلق کرد، در روز هفتم خالق به استراحت پرداخت. موسی در ده فرمان خود از پیروانش می خواهد که این روز آرامش را مقدس بدارند. - روز شنبه و روز تعطیل یهودیان - . علاوه بر این در آن کتاب مقدس هفت با عنوان عدد تام و کامل نیز استعمال شده است. از آن زمان عدد هفت نزد یهودیان و بعد ها نیز نزد مسیحیان که عهد عتیق را قبول کردند، به عنوان عددی مقدس محسوب می شد.
به این ترتیب بود که از دوران باستان هفتگانه های بیشماری تشکیل شدند: یونانیان باستان همه ساله هفت تن از بهترین هنرپیشگان نقش های سنگین و غمناک و نقش های طنز و کمدی را انتخاب می کردند. آن ها مانند رومی های باستان به هفت هنر احترام می گذاشتند.
روم بر روی هفت تپه بنا شده بود. در تعلیمات کلیسای کاتولیک هفت گناه کبیره - غرور، آزمندی، بی عفتی، حسد، افراط، خشم و کاهلی - و هفت پیمان مقدس - غسل تعمید، تسلیم و تصدیق، تقدیس و بلوغ، ازدواج، استغفار و توبه، غسل قبل از مرگ با روغن مقدس، در آمدن به لباس روحانیون مسیحی - وجود دارد.
برای پیروان حضرت محمد - ص - آخرین مکان عروج، آسمان هفتم محسوب می شود. در بیست و هفتم ژوئن هر سال، روز »هفت انسان خوابیده « مسیحیان یاد آن هفت برادری را که در سال 251 بعد از میلاد، برای عقیده و ایمان خود، زنده زنده لای دیوار نهاده شده و شهید شدند، گرامی می دارند؛ مردم عامه می گویند که اگر در این روز باران ببارد، به مدت هفت هفته بعد از آن هوا بد خواهد بود، آن گاه انسان باید هفت وسیله ی مورد نیازش را بسته بندی کند و با چکمه های هفت فرسخی خود به آن دورها سفر کند.
صور فلکی خوشه ی پروین یا ثریا به عنوان »هفت ستاره« معروف است، در حالی که حتی با چشم های غیر مسلح می توان در این صورت فلکی تا یازده ستاره را دید. عرفای بزرگ عشق و وصال را در هفت مرحله و هفت وادی نشان داده اند و فاصله ی بین هستی و تباهی را پنچ مرحله دانسته اند.
در افسانه ها نیز با هفت سحر آمیز برخورد می کنیم: هفت هری پاتر - قسمت هفتم - ،سوار ریش آبی هفت همسر داشت، سفید برفی با هفت کوتوله پشت هفت کوه زندگی می گرد و افسانه ی اژدهای هفت سر…
علاوه بر این می توان به هفت پلکان مقبره کورش بزگ، هقت اقلیم، هفت اورنگ، هفت دفتر شاهنامه، هفت پیکر، هفت هیکل، هفت گناه کبیره، هفت خان رستم، هفت الوان، هفت گنج، هفت رکن نماز، هفت تحلیل و هفت طواف - در اعمال حج - ، و… اشاره کرد و به این ترتیب بود که تعداد بیشماری هفتگانه در دنیا بوجود آمده و به عدد هفت تقدس خاصی بخشیده است.
بیان مساله و اهداف
رمزی بودن تعدای از حروف در عرب و عجم، در متون اسلامی ایرانی و حتی قبل از اسلام ایران و جهان، موضوعی نیست که متخصصان علوم انسانی از آن بی اطلاع و به آن بی توجه باشند. در این میان عدد 7 ویژگی های خاص خود را دارد. هفت آسمان، هفت بار شستن، هفت علم انسانی، هفت طبقه ی بهشت و جهنم و .... همگی دال بر مهم بودن این عدد می باشد.
جامی از شعرای عارف و توانمند زبان فارسی می باشد. بررسی زمینه های فکری و اعتقادی شعرا و نویسندگان از منظرهای گوناگون در سبک شناسی و نقدادبی بسیار مورد توجه بوده و است. بر این اساس هدف این مطالعه نشان دادن کاربردهای عادی و رمزی عدد هفت در یکی از آثار گرانسنگ جامی با نام » هفت اورنگ« می باشد که در عنوان خود هم عدد هفت را دارد.
پیشینه ی پژوهش
کتاب های مختلفی در موضوع اعداد نوشته شده است؛ ازجمله بررسی نقش اعداد از باستان تاکنون از احترامالسّادات حسینی شکرایی، مضامین و ترکیبات اعداد در ادب فارسی ازمحمّد شمالی، اسرار و رموز اعداد و حروف از احمد آقا شریف، هفت در قلمرو فرهنگ جهان ازمویّد شریفمحلّاتی، هفت در قلمرو تمدّن و فرهنگ بشری از زهره والی، شمار و مقدار در زبان فارسی از دکتر سیّد محمود نشاط و نیز دکترمحمّدمعین در کتاب تحلیل هفت پیکر نظقامی به بررسی عدد هفت پرداخته است.
روش و ابزار کار
این مطالعه با روش توصیفی - تحلیلی انجام گردیده و در ابزار اصلی گرد آوری اطلاعات آن کتابخانه و سند کاوی بوده است هر چند در میان با مدرسان ادبیات و ریاضی نیز مصاحبه ها و گفتگو ها صورت گرفته است. لازم به ذکر است که برای استخراج دقیق داده ها و نمونه های مورد نظر هفت اورنگ جامی، از نرم افزار های رایانه ای درج و صریر و گنجور نیز استفاده شده است.
