بخشی از مقاله
چکیده
انسان مولف و شناسنده معماری و مولفه های تمییز دهنده بنا, در تبیین هویت معماری موثر می باشد. زنان ایرانی همواره به دلیل داشتن جایگاه ارزنده ای در ایران همواره تاثیر مستقیمی در ایجاد ابنیه بی مانندی داشتند که امروزه نمونه های چشمگیر معماری ایرانی اسلامی به شمار می روند. به طور تقریبی نیمی از جمعیت هر کشوری را زنان تشکیل می دهند و به عنوان نیمی از شهروندان ایران جایگاه و اهمیت خاص خود را دارند.
با مطالعه در تاریخ معماری ایران در می یابیم که در برخی دوره ها که زنان از منزلت و جایگاه خاصی برخوردار بوده اند, ابنیه ارزشمندی را حامی و بنیانگذاری کرده اند. سنت حمایت زنان از معماری در جامعه اسلامی به خصوص عهد تیموری سوابق بسیار دارد.
گوهرشادآغا از زنان نام آشنای این دوران بانی ساخت مسجد گوهرشاد مشهد همواره ناظر بر امور طراحی و ساخت بنا بوده وحضور دائم وفعال داشته است. این طور به نظر میرسد که حضور او به عنوان بنیانگذار و ناظر, بر معماری بنا اثر گذار بوده است. با مطالعه این مسائل سوالی که مطرح می شود این است که حضور زنان بر معماری چه تاثیری داشته است؟
و آیا جنسیتشان می تواند عامل اثرگذار بر معماری باشد؟ همواره این بعد از معماری در مطالعات نشان داده است که مسائل مرتبط به این موضوع از سوی بزرگان معماری همچون استاد پیرنیا نیز نیمه کاره و سطحی رها شده و کمتر بدان پرداخته شده است. در این مقاله برای یافتن پاسخ این پرسش از روش کتابخانه ای و مطالعاتی با نگاهی قیاسی استفاده شده است.
با توجه به اهمیت حضور زن و تبیین نقش وی در شکل دهی فضا در می یابیم که گوهرشادآغا در عین حال که در چهارچوب مرزهای حمایت از ساختمانهای دینی که از یک زن انتظار می رودقرار داشت قادر بود قدرت خویش را با ساختن بناهایش اثبات کند این بناها که می توان مجددا بر آنها تاکید کرد در میان ساخته های زنان بی نظیر است زیرا زیباترین بناهای دوره وی است.
نکات به کار رفته در مسجد گوهرشادکه بسیار تامل برانگیزاست, می تواند عدله بر بروز تاثیر جنسیت او در معماری این بنا باشد. به طور کل ظرافت و زیبایی معماری دوره تیموری با توجه به علاقه سران تیموری و ایجاد فضای باز برای فعالیت زنان بر امور هنری, ریشه در احساسات ظریف و ذوق موزون پسند زنانی دارد که خود بانی حمایت از این شیوه معماری در ایران شدند.
مقدمه
امروزه بیش از هر زمان دیگر موقعیت زنان در جوامع تغییر نموده است، بسیاری از موانع رسمی که فعالیت زنان را محدود و یا غیر ممکن می ساخت از سد راه برداشته شده است و زنان بیشتر از هر زمان دیگری در حوزه تحصیلات و مشاغل اجتماعی دیده می شوند. نگرش مردان نیز تا حدود زیادی نسبت به زنان تغییر نموده است، برخلاف گذشته بسیاری از آنها با حضور زنان در عرصه های عمومی عنادی ندارندعلی رغم این تغییرات هنوز شاهد الگو های عمیق جنسیتی می باشیم که روابط اجتماعی میان زنان را متاثر می سازد.
نیمی از افراد جامعه را زنان تشکیل می دهند و نحوه ارائه الگوهای مربوط به این قشر از جامعه تاثیر مستقیم در تعریف زیر ساخت های اجتماعی و در نتیجه شکل گیری فضاهای شهری و معماری دارد. در جامعه امروز در نحوه عمل فضاهای شهری و معماری می توان محدود کردن تحرک پذیری زنان را به خوبی مشاهده کرد و به قول کارب استن ویولز ماهیت جنسی شده تاریخ قابل بررسی است.
افراد بر حسب جایگاهی که در جامعه دارند نقشهای متفاوتی را در جامعه ایفا می کنند و عوامل متعددی وجود دارد که افراد به این جایگاه ها دست یابند از جمله سن جنس طبقه و موارد دیگری همچون ارتباطات اجتماعی و غیره.
شهر مجموعه ای فرهنگی - کالبدی است که بر اساس نیازها ، فعالیت ها و رفتارهای ساکنین آن شکل گرفته است . فضاهای شهری به عنوان بستر پاسخگوی این نیازها و ظرفی برای تعاملات اجتماعی شناخته می شوند. با توجه به این مهم که در فرآیند شکل گیری و طراحی فضاهای شهری نقش مردان انکارناپذیر است و مردان همواره نقش پررنگ تری را به عهده داشته اند، فضاهای شهری ما بر پایه حضور مردان شکل گرفته است. در این جاست که ماهیت جنسی شده فضاهای شهری خود را بروز میدهد.
توجه به نقش سنتی زن در جامعه مدرن و حضور فعال زن در عرصه های مختلف، زنان در فضاهای شهری نادیده انگاشته شده اند. زن به عنوان عنصر کلیدی سه نهاد خانه ، بازار و انجمن های داوطلبانه ، خود را در فضاهای شهری کمرنگ می یابد . و خود را از جنبه فیزیکی و روانی محدود و آشفته احساس می کند و نقش اجتماعی وی مخدوش احساس می شود . خدمت زن به ساخت کیفیت محیط های شهری امروزی به درستی درک نشده و ابهامات زیادی برای طراحان فضای شهر دارد
متعاقباً محیط های شهری بر معماری تاثیر گذاشته است و این تاثیر می تواند بر روی کاربران فضا نیز موثر باشد. به نظر می آید نقش زنان در معماری مبهم است. اهمیت بررسی تاریخی ارتباط معماری و زنان در درک درست این ارتباط و کمک به تبیین درست جایگاه زنان در معماری منجر خواهد شد. با توجه به اهمیت حضور زن و تبیین نقش وی در شکل دهی فضا و معماری، نگارنده بر آن است که با تاملی بر معماری مسجد جامع گوهر شاد مشهد تاثیر زن بر روح معماری آن را معرفی کند.
مطالعات
در فرهنگ ایرانی-اسلامی مقام زن چنان ارزش والایی دارد که ساحت معشوقیت زن با ساحت معبودیت هم عرض و هم پیمانه شده است. معماری ایران در طی حضور چند هزار ساله خود نشان داده است که همواره به تمامی نیازهای انسانی پاسخ معمارانه داده است. بالطبع این معماری، فضایی در خور مقام زن بوجود آورده است
زن موجودی است مزین به اسرار و شگفتی های فراوان و در سایه این شگفتی ها زندگی عالم بشریت در تکاپو و تداوم است. زنان دارای لطافت و ظرافت و احساس فوق العاده زیبایی هستند که این خصوصیت و اوصاف آنان سبب برجستگی و سر آمدگیشان نسبت به سایر موجودات است. کلمه زن از زادن و زاییدن و اضافه شدن است که معنای زندگی بخش و زنده بودن را می دهد. زن همواره با توجه به تمدن در دوره های مختلف دارای ارزش و احترام بوده است و گاهی مورد ظلم و بی مهری واقع شده است.
به طور تقریبی می توان گفت که نیمی از جمعیت هر کشوری را زنان تشکیل می دهند. زنان ایرانی نیز به عنوان نیمی از شهروندان ایرانی جایگاه و اهمیت خاص خود را دارند. همواره مسائل مرتبط با زنان در علوم انسانی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و مطالعات و نوشتارهای گسترده ای درباره زنان و داشته ها و خواسته هایشان مطرح شده است.
با مطالعه در تاریخ معماری ایران نیز در میابیم که در برخی دوره ها که زنان از جایگاه و منزلت خاصی برخوردار بوده اند ابنیه ارزشمندی را حامی و بنیانگذاری کرده اند که در معماری ایران همواره حائز اهمیت بوده اند ولی پاسخ این سوال که تاثیر زنان بر معماری آن ابنیه چه بوده همواره بی جواب باقی مانده است.
با توجه به مسائل مطرح شده در می یابیم که در ایران به مسائل مرتبط به زنان از مناظر مختلف پرداخته شده است ولی همواره جایگاه و حضور زنان در معماری مسئله ایست که کمتر به آن پرداخته شده است و مسائل مطرح شده از سوی بزرگان معماری ایران نا تمام رها شده اند و برخی منابع سطحی و گذرا عنوان شده است و در این جنبه از معماری همواره سوالات بسیاری مطرح است که بی پاسخ مانده اند. در این میان, موضوع مسائل جنستی و معماری در کشورهای غربی نیز مطرح است که به جنبه های دیگری از این مسئله و فضاهای جنسیتی Gendered space پرداخته اند.
جایگاه زن در خلقت
اگر درباره پیدایش زن در جهان هستی جستجو کنیم به سر حلقه ثابتی می رسیم که زن و مرد اول آفرینش بوده اند و کتب ادیان و مذاهب هم بر این راه و روش رفته اند و همه انسانها بر این متحد و متفقند به نص قرآن که پدربزرگ و مادربزرگ همه آنها یک نفربوده است. هو الذی خلقکم من نفس واحد - آیه 190 سوره7 اعراف - . زن در آفرینش لطیفه خلقت و معجون ترکیبی حیات است که آثار روحی و عاطفی او آیینه سر تا پا نمای قدرت الهی است
هستی زن مظهر خلاقیت خداوند است و حدیث معروف من عرف نفسه فقد عرف ربه شناخت خود - نفس هم ذات آدمی است هم مادینه جان وی - وسیله شناخت خداوند است.
ابن عربی از این حدیث چنان نتیجه می گیرد که چون معرفت نفس خویش شناخت تجربی خود است پس معرفت نفس موجب می شود که حقیقت خالقیت زن بر نفس مکشوف گردد. از این رو بهترین وجود که عشق عرفانی تجلی حق را در آینه طلعت وی می توان دید زن است. پس تقدس را می توان هم عرض و هم پیمانه زن قرار داد
زن موجودی است مزین به اسرار و شگفتی های فراوان و در سایه این شگفتی ها زندگی عالم بشریت در تکاپو و تداوم است. زنان دارای لطافت و ظرافت و احساس فوق العاده زیبایی هستند که این خصوصیت و اوصاف آنان سبب برجستگی و سرآمدگیشان نسبت به سایر موجودات هستی شده است. واژه زن از زادن و زاییدن و اضافه شدن آمده است که معنی زندگی بخش و زنده بودن را می دهد. زن همواره با توجه به دوره های مختلف در طول تاریخ دارای ارزش و احترام بوده است و گاهی مورد ظلم و بی مهری قرار گرفته اند.
زنان در ایران باستان به عنوان متمدن ترین اقوام جهان دارای جایگاه بسیار بلند و مقامی ارجمند بوده اند . ایرانیان نه همچون اعراب آنها را ننگ دانسته و نه همچون یونانیان آن را مظهر شهوت و عیاشی مردان قلمداد کرده اند. بلکه او را موجودی مقدس و پاک که لازمه حیات است دانسته و مقام او را ارج نهاده اند. معماری در تحول کیفی هنر ایران به خصوص دوران حکومت تیموریان از اهمیت خاصی برخوردار است و این امر را می توان در آثار بر جای مانده از تیموریان دید
نکته شایان توجه در معماری این حکومتها حضور بی نظیر زنان و تاثیر مستقیم آنان در خلق بناهای بی مانندی است که در هیچ دوره از تاریخ معماری ایران به چشم نمی خورد. سنت حمایت زنان از معماری در جامعه اسلامی به خصوص عهد تیموری سوابق بسیار دارد. شاید ظرافت و زیبایی معماری این دوران ریشه در احساسات ظریف و ذوق موزون پسند زنانی دارد که خود بانی حمایت از این شیوه معماری در ایران شدند. علاقه چشمگیر تیمور و جانشینانش به خلق آثارمعماری باشکوه راه برای فعالیت زنان هموار شد
