مقاله تاثیر رنگ فضای آموزشی در میزان یادگیری دانش آموزان

بخشی از مقاله

چکیده
با طرح این پرسش که آیا رنگ فضای آموزشی بر یادگیری تاثیری دارد؛ در جریان این پژوهش سعی بر بررسی تاثیر رنگ بر یادگیری افراد و روانشناسی رنگ ها شده است. در این مقاله به نظرات افراد مختلف در مورد روان شناسی رنگ ها و تاثیر رنگ بر رفتار و یادگیری افراد پرداخته شده است و بخشی از نظرات افرادی درباره ی موضوع، مورد بررسی قرار گرفته است. هدف از این مقاله تاثیر رنگ بر یادگیری افراد است. نتیجه نشان می دهد که رنگ یکی از تاثیر گذارترین عامل در فرایند یادگیری دانش آموزان است. با استفاده از رنگ می توان همراه در کنار سایر عوامل آموزشی و تربیتی اثرات قابل توجهی بر یادگیری دانش آموزان ایجاد کرد.

واژه های کلیدی
رنگ، فضای آموزشی، یادگیری، خلاقیت

مقدمه
از دیرباز تأثیر روانشناختی رنگ ها در اشخاص مختلف مورد توجه دانشمندان بوده است، مثلا ثابت شده که اتاق های آبی دربیمارستان ها یا شیشه های آبی رنگ روی بیماران تأثیر مثبتی بر جای می گذارد و یا رنگ های سبز و آبی همبستگی را کاهش می دهند. رنگ های سبز و آبی از رنگ های سردند و آبی رنگ آرامش است. در روانشناسی نوین، رنگ هایی که از معیارهای سنجش شخصیت به شمار می آیند؛ چرا که هر یک تأثیر خاص در روح و جسم هر فرد باقی می گذارند و نشانگر وضعیت روانی و جسمی وی هستند انسان از روزگاران دور تحت نفوذ و تأثیر رنگ های پیرامون خویش بوده و در طی صد و چند سال گذشته که صنعت رنگ سازی به اوج تحول خود رسیده، این تأثیر دو چندان شده و در همه ی ارکان زندگی انسان ها رخنه کرده است. این استفاده ی روزافزون از رنگ ها تحول زیادی در زمینه روانشناسی رنگ پدید آورده است .

رنگ ماده قابل تجزیه و قابل شناختی است که هم از نظر فیزیکی و هم از نظر شیمیایی مغز و چشم انسان به آن محتوی و مفهومی انسانی می دهد، درک رنگ یک واقعیت روانشناختی فیزیولوژیکی است.

آدمی قادر به تشخیص بیش از هفت میلیون رنگ است بنابراین تصور نمی رود هیچ حوزه دیگری از تجارب انسانی واژگانی به این گستردگی داشته باشد .
 

رنگ هایی که در طیف رنگ در ناحیه قرمز قرار دارند به عنوان رنگ های گرم شناخته می شوند که این دامنه از احساسات گرم و صمیمانه تا احساس خشم و عصبانیت متغیر است. رنگ هایی که در ناحیه آبی طیف قرار دارند، رنگ های سرد نامیده می شوند و شامل آبی، ارغوانی و سبز هستند. این رنگ ها معمولا آرامش بخش هستند اما گاهی نیز ممکن است احساس غمگینی و بی تفاوتی را به ذهن آورند.

افراد با توجه به علایق خود نسبت به رنگ یا رنگ های خاصی تمایل نشان می دهند و در طول زندگی با توجه به عوامل متعددی از جمله سن، زمینه های هوشی، عاطفی، سلامت جسمی و روانی، فصول سال، موقعیت جغرافیایی، فرهنگ جامعه، طبقه اجتماعی اقتصادی و ... علاقه خود راتغییر داده و نگرش آنها نسبت به رنگ ها دچار تحول می شود. در دهه های اخیر به دلیل اهمیت رنگ برای کودکان و تأثیر آن بر تربیت، رشد و تکوین شخصیت آن ها، ترجیح رنگ و تحول آن در روان شناسی مورد توجه بسیار قرارگرفته وکاربردهای زیادی پیدا کرده است. در این میان شاید در زندگی رنگ آبی به خاطر رنگ آسمان و دریاها نقشی اساسی برای انسان ها داشته باشد اما دانشمندان تاکید می کنند که برای داشتن ذهنی خلاق این مقدار هم حتی کافی نیست .

تاثیر رنگ در یادگیری:
رنگ میتواند محیط پیرامونمان را دگرگون سازد، باروری خلاقانه ی افراد را افزایش دهد، موجب پیشرفت زندگی اجتماعی فرد گردد و وضعیت سلامت افراد را بهبود بخشد. به کمک رنگ ها میتوان موجبات ارتقای خود آگاهی را فراهم آورد و فرد به انسانی سرزنده و فعال تر مبدل شود. ما در دنیای رنگ ها زندگی می کنیم و تا حد بسیار زیادی به رنگ ها خو گرفته ایم. رنگی بودن جهان یکی از بزرگترین موهبت های الهی است که باعث شادی و نشاط انسان ها شده و موجب رسیدن به امید و آرامش در آنان می شود. همه ی ما از وجود رنگ ها آگاهیم اما آیا از تأثیر آنها بر روح، روان، ذهن و اندیشه مان نیز باخبریم؟ روان شناسان دریافته اند که رنگ ها تأثیرات معجزه آسایی بر روح و روان انسان ها داشته و علاقه به رنگ های خاص نیز گویای بسیاری از ناگفته های ذهن و روح آنهاست. آنچه سبب شد در این مقاله به تأثیر رنگ ها بپردازیم، بررسی اثرات رنگ ها بر خلاقیت فکری و ذهنی کودکان و رشد تفکر در آنهاست؛ چرا که می توان از رنگ ها بعنوان ابزاری در خدمت رشد تفکر بچه ها استفاده کرد. قبل از هر چیز لازم است بدانیم که رنگ ها چطور تعریف می شوند؟ رنگ به کیفیتی گفته می شود که با آن می توانیم اسمی برای آنچه در طیف می بینیم مثل سبز، زرد، قرمز، نارنجی و... بگذاریم.
در تعلیم و تربیت جدید ، فضای فیزیکی محیط آموزشی نه تنها یک محیط خشک و بی روح در فرآیند یادگیری محسوب نمیگردد، بلکه به عنوان یک عامل زنده و پویا درکیفیت فعالیت های آموزشی و تربیتی دانش آموزان نقش ایفا می کند. پژوهش ها حاکی از آن است که ترجیح رنگ از دوره کودکی تا بزرگسالی، تغییر می کند. تشخیص تاریکی از روشنایی اولین مرحله و ابتدایی ترین احساس بینایی است. قدرت بینایی نوزاد با تشخیص تاریکی از روشنایی آغاز می شود. سپس حرکت را تشخیص داده و آن گاه شکل اشیاء، توجه نوزاد را به خود جلب می کند. شناخت رنگ ها و تشخیص آنها در آخرین مرحله قرار دارد. با افزایش سن قدرت تمایز رنگ در کودکان افزایش می یابد. کودکان پس از آشنایی مقدماتی با رنگ ها نسبت به آنها عکس العمل نشان می دهند، تا آن جا که بعضی از رنگ ها را نسبت به برخی دیگرترجیح می دهند.

یادگیری، بخش مرکزی زندگی هر فرد است. حتی زمانی که به آن فکر نمی کنیم نیز اتفاق می افتد؛ با این تفکر که رفتار درخلأ رخ نمی دهد، لذا راه های گوناگون رفتار، مرتبط با محیط کالبدی است

.محیط های آموزشی از مؤلفه ها و عناصری تشکیل خواهند شد که در کنار هم معنادار می شوند. ویژگی ها و کیفیت هر کدام از این عناصر در شکل گیری رفتارهای مختلف مؤثر می باشند.

محیط کالبدی در کنار معلم و کیفیت برنامه آموزشی، به عنوان یک عامل مهم در رشد شناختی، اجتماعی، جسمانی دانش آموزان، توصیف شده است .

اگر چه، چارچوب موضوع درس هر استادی با استاد دیگر متفاوت است. پس محیط کالبدی در شیوه ی آموزش و تدریس معلمان یا دید آن ها در خصوص آنچه که در یک مکان خاص ممکن است رخ دهد، نقش مهمی دارد.

رابرت گیفورد در مبحث یازدهم کتاب خود با عنوان روان شناسی محیط به محیط های آموزشی می پردازد و مسائلی نظیر جایگاه دانش آموز و معلم در کلاس، میزان سر و صدا، نور و رنگ، آب و هوا، میزان رطوبت و ... را مورد بحث قرار می دهد که در واقع تأکید وی به آموزش مؤثرتر و لذت بخش تر است.

رنگ یکی از مؤلفه های مهم در محیط آموزشی وکالبدی که بر روحیه دانش آموزان تأثیر بسزایی دارد و روح و روان آن ها تحت تأثیر قرار می دهد، رنگ عامل مهمی در محیط فیزیکی و کالبدی یادگیری و عنصر اصلی در طراحی داخلی است که موفقیت دانش آموز وکارکرد معلم و قابلیت کارکنان را تحت تأثیر قرار می دهد.

نتیجه پژوهشی که در ایران توسط مرتضوی و کاظمی انجام شد، نشان داد دانش آموزان موفق تر و نیز دانش آموزانی که نگرش مثبت تری به محیط آموزشی خود دارند، فضاهای آموزشی را مطلوب تر می یابند و ارزیابی می کنند .در این پژوهش رابطه مستقیم باهمبستگی مثبت بین مردود نشدن و نگرش به مدرسه نیز مشاهده شد .

محیط های آموزشی، بر چگونگی تأثیر عناصر خاص کیفیت فضایی و مؤلفه های کالبدی - فضا، نور، رناگ، صادا و مصاالح و - ... ، در پیشرفت و یادگیری فراگیران تأکید دارند .

هنگام بحث در مورد رنگ در حوزه مدارس و فضاهای آموزشی انتخاب رنگ به لحاظ کارکردی مهم است تا از دیدگاه زیبایی شناسی. رنگ کارکردی، متمرکز بر استفاده از رنگ برای رسیدن به نتیجه ی نهایی از جمله افزایش دقت و کاهش میزان خستگی چشم است. این طرح های رنگی از طریق معیار زیبایی ارزیابی نمی شوند بلکه بیشتر از طریق شواهد ملموس ارزیابی آنها صورت می گیرد .

در مدارس، رنگ فضاها و تجهیزات آموزشی به دلیل شرایط روحی کودکان و نوجوانان از حساسیت بیشتری برخوردار است. زیرا این امر می تواند باعث شادابی، نشاط آرامش روانی، تحرک و تلاش دانش آموزان گردد و فرآیند یادگیری را افزایش دهد .

رنگ های آبی روشن، زرد، سبز و نارنجی بر توانایی یادگیری کودکان می افزاید و توانایی هوشی را تا 12 درجه افزایش خواهد داد. رنگ های سفید، سیاه و قهوه ای، سبب کاهش ضریب هوشی می شوند. برای مقاطع ابتدایی رنگ های قرمز، آبی و زرد در کنار رنگ سفید به کار می آید، استفاده از رنگ سفید برای رنگ آمیزی سطوح و کف پوش آبی منجر به سکوت و آرامش فضا می شود. از رنگ های گرم و شاد در کلاس های اول مقاطع ابتدایی جهت به هیجان آوردن بچه های منزوی و گوشه گیر استفاده شود و در راهرو و پله ها بهتر است رنگ های سرد و آرام به کار آید که این رنگ ها علاوه بر آرامش محیط در کنترل هیجانات روحی کودکان و نوجوانان تاثیر بسزایی دارد .

محیط مدرسه و آموزشگاه لازم است که از طریق رنگ های مناسب و متناسب با روحیات دانش آموزان، جذابیت داشته باشد، به عنوان مثال تخته کلاس باید سبز رنگ باشد. همچنان که در اغلب مدارس این گونه است تا از این طریق دانش آموز در خود احساس مطالعه و دقت نظر کند. با خواندن کلمات سفید روی آن به نوعی رشد و نمو عقلانی دست پیدا کند و با گذشت مدت زمانی احساس خستگی و کسالت نداشته باشد. یا نه، لازم است که در انتخاب رنگ فضای کلاس به روحیات دوره کودکی و نوجوانی توجه داشت. چنانچه به عنوان مثال در این دوره کودک و نوجوان به رنگ روشن و شاد علاقه مند است و با دیدن این قبیل رنگ ها نوعی امید به آینده در او جوشش پیدا می کند و وی با خیالی آسوده به روزگار آینده و هر آنچه اتفاق می افتد، می نگرد. جالب آنکه بسیاری از روانشناسان امور کودک و نوجوان عقیده دارند که فضای کلاس نباید به صورت تک رنگ باشد. بلکه تاحد امکان باید از تنوع رنگ ها استفاده کرد تا فضای حاکم بر کلاس از حالت سکون و بی حرکتی درآید. البته در اینجا ذکر نکته ای واجب است که در تنوع رنگ ها و استفاده همزمان آن ها با هم باید کمی دقت نظر داشت . 
یکی دیگر از مسائلی که در انتخاب رنگ فضای مدارس باید مدنظر باشد، توجه به جنسیت دانش آموزان است. زیرا به تحقیق نشان داده شده است که دانش آموزان دختر به خاطر درون گرایی و سکون تلاش دارند که توجه خاصی به رنگ هایی سرد، چون آبی روشن نشان دهند که با مشاهده آن ضمن عمق یافتن از بعد شخصیتی، نوعی اطمینان و امنیت درونی را در خود احساس می کنند. از آن طرف هم دانش آموزان پسر طالب رنگ های گرم و مهیج مثل قرمز و نارنجی هستند. پس چه خوب است که در یک گوشه از فضای کلاس از این نوع رنگ ها هم استفاده شود تا این گونه حس کنجکاوی بچه ها ارضا شود. در رنگ آمیزی فضاهای آموزشی باید به محله، محیط و وضعیت اقتصادی دانش آموزان یا همان موقعیت اجتماعی آنان توجه داشت، چرا که طبق نتایج و بررسی های به عمل آمده، دانش آموزانی که از خانواده های کم درآمد هستند، معمولا جذب رنگ های براق می شوند که تلالو آنها خیره کننده است و در نظرایشان نوعی خوشبختی را تداعی می کند. از آن طرف هم دانش آموزانی که از خانواده های پردرآمد هستند، معمولا رنگ های سبک، مرکب، ملایم و ظریف را می پسندند. جالبتر آنکه در این گیر و دار انتخاب رنگ ها باید به مسئله شهری و روستایی بودن دانش آموزان هم نیم نگاهی داشت. چنانچه دانش آموزان شهری رنگ های سرد مثل آبی و سبز را می پسندند و دانش آموزان روستایی از خود علاقه خاصی به رنگ های گرم چون قرمز یا رنگ های درهم و بهم ریخته نشان می دهند .

رنگ قرمز یکی از سه رنگ اصلی است که بسیار هیجان انگیز و اعتماد آفرین است و اغلب، خطر و آتش را تداعی می کند. در ضمن حواس را تحریک کرده و انرژی های متمرکز، جاه طلبی، شهامت و اشتها را افزایش می دهد. رنگ قرمز در معماری کلاس های درس، کاربردی ندارد؛ زیرا دیوارهای قرمز کودکان را آشفته حال و بد خلق می کند و به علت روح هیجانی که در این رنگ نهفته است، کودک را از حالت آرام خارج کرده و به جنب و جوش و ناآرامی می کشاند و از تمرکز او جلوگیری می کند؛ لذا بهتر است از رنگ قرمز در فضای کلاسی استفاده نشود اما می توان از این رنگ در محیط های بازی ، نمایش و ورزش استفاده کرد .

در میان رنگ ها، زرد بالاترین بازتابش را داشته و محرک فکر است. این رنگ، سمبل طبیعی آگاهی و روشنی است و روی ضمیر انسان، خلاقیت و مثبت اندیشی او اثر می گذارد بطوری که مثبت بودن را تداعی می کند؛ ولی در عین حال، معانی منفی زیادی دارد. زرد یکی از رنگ های اصلی است که با فعالیت های ذهنی تداعی دارد و هوش وکنجکاوی فرد را تقویت می کند. بنابراین با نماد سرعت، بویژه سرعت تفکر و تصمیم گیری در ارتباط است و تمرکز حواس را بالا می برد. رنگ سبز می تواند در درون ساختار روان شناختی ما تعادل کامل ایجاد کند و در بین همه رنگ ها از همه آن ها خوشایندتر است، زیرا چشم برای تمرکز کردن روی آن هیچ نیازی به تنظیم شبکیه ندارد .

 روان شناسان بر این عقیده اند که سبز حالتی از نگرش ذهنی مثبت را ایجاد کرده و چون با رنگ های طبیعت، بیشتر سر و کار دارد احساس ثبات و امنیت را در ما تقویت می کند. البته رنگ سبز درتُن های متفاوت، نمادی متفاوت دارد. سبز برای دکوراسیون اتاق های مطالعه، فضاهای آموزشی و مکانی که به تمرکز احتیاج دارد با اهمیت بوده و رنگ ایده آلی محسوب می شود. این رنگ به اتاق و کسانیکه در آن فضا قرار دارند، آرامش متعادلی می دهد. آبی، یکی از رنگ های اصلی است که به رنگ حقیقت شهرت دارد. این رنگ نشانگر ذهن عالی و هوش سرشار است و با احساسات و معنویت در ارتباط است. این رنگ، آرام، آرامش بخش و تسلی دهنده است. از آنجا که رنگ آبی، کیفیتی سرد و رسمی دارد، فضا را به آرامش می کشاند و البته از حالت دوستانه و گرمی بخش دور می کند. لذا بهتر است در فضاهای آموزشی و کلاس، این رنگ را با تلفیق رنگ های دیگر استفاده کرد در دوره ابتدایی بهتر است سقف ها سفید و دیوارها به دور از شفافیت باشند. قرمز ، آبی و زرد ؛ رنگ های پیشنهادی هستند که می توانند به صورت همراه به کار روند و استفاده از رنگ آبی کمرنگ که مسیر سردی را طی می کند، برای این دوره توصیه نمی شود . ولی رنگ آبی با همراهی رنگ زرد و قرمز مناسب است.

در دوره راهنمایی ، رنگ نارنجی که نشانه ی گرمی و محبت اجتماعی است و رفع خستگی را پیوسته با خود به همراه دارد ، توصیه می شود. ارغوانی ، آبی و سبز ، رنگ های اصلی مناسب برای این دوره ، و به صورت همراه ، مورد پیشنهاد روان شناسان هستند. البته در محیط های آموزشی دختران ، ارغوانی با زرد قابل تعویض است. برای دوره متوسطه ، سه رنگ زرد ، سبز و بنفش توصیه می شوند که هر کدام کارکردهای خاص خود را دارند. ترکیب رنگ زرد با سایر رنگ ها ، در زمینه استقلال، بلوغ، هویت، تفکر، انتخاب شغل و هدف های زندگی، مسیر آمادگی و آرام بخشی را در ذهن شخص ایجاد می کند. تا جایی که رنگ زرد، گاهی به عنوان رنگ برجسته ی بعد از بلوغ یاد می شود. رنگ سبز، به خصوص در دوران تغییرات بلوغ همراه با رنگ آبی، نوجوانان دختر و پسر را از نظر انرژی جنسی کنترل می کند. رنگ بنفش نیز در دوره ی تحصیلی متوسطه که در دو راهی فردی و اجتماعی، روحانیت و مادیت، اخذ تصمیمات قاطعانه و انتخاب رشته تحصیلی و شغل دائم مطرح است. بهترین فضا را برای فرد آماده می کند. هریک از رنگ ها از نظر روان شناسی، دارای کارکردهای مشخص هستند، ولی برخی ازآن ها از لحاظ مسائل تربیتی و آموزشی حائز اهمیت هستند. یکی از این رنگ ها رنگ زرد است. رنگ زرد نوعی حالت تحریک کننده ی ذهنی و هوشی دارد که شدیدا موجب تقویت فکر انسان می شود. صاحب نظران و روان شناسان رنگ ها، معتقدند: رنگ زردی که به مقدار کمی آبی داشته باشد - مایل به سبز - ، آن قسمت از مغز را که حالت جهش فکری دارد، تحریک می کند و باعث افزایش حضور ذهن در افراد می شود.