بخشی از مقاله
تاثیر رویکرد کلاس معکوس بر احساس تعلق به مدرسه دانش آموزان دوره ابتدایی
چکیده
پژوهش حاضـر بهمنظور بررسـی تأثیر اسـتفاده از روش کلاس معکوس بر میزان احسـاس تعلق دانشآموزان به مدرســـه انجام گرفت. روش پژوهش نیمه تجربی از نوع پیشآزمون و پسآزمون با گروه کنترل بود. جامعه پژوهش را کلیه دانشآموزان دوره ابتدایی شهرستان قائمشهر در سال تحصیلی 94-95 به تعداد 3860 نفر که در 111 کلاس پایه ش شم م شغول به تح صیل بودند، ت شکیل میدادند. از میان مدارس شرکت کننده در طرح تدریس تخصصی، یک مدرسه و در آن دو کلاس پایه ششم به روش تصادفی ساده بهعنوان گروههای آزمایش و کنترل انتخاب شدند. برای اندازهگیری اح ساس تعلق به مدر سه از پر س شنامه بری و بتی (2005) ا ستفاده شده است. روایی محتوایی این پرسشنامه به وسیله متخصصان تایید شده است و پایایی این ابزار به روش آلفای کرونباخ 0.882 به دست آمده است. برای تحلیل دادهها نیز از روش تحلیل کوواریانس استفاده شده است. نتایج به دست آمده، حاکی از تأثیر روش کلاس معکوس بر احساس تعلق دانشآموزان نسبت به مدرسه بود.
واژگان کلیدی: احساس تعلق به مدرسه، کلاس معکوس، یادگیری تلفیقی، آموزش علوم
-1 مقدمه
سیر تحول و پیشرفت علوم و فنون در عصر حاضر شتابی روزافزون یافته است و تکنولوژیهای اطلاعاتی هر روز با ابداعی نوین، اطلاعات بیشتر و بیشتری را در اختیار مخاطبان قرار میدهند؛ بنابراین بیمناسبت نیست که از دوران حاضر با نام »عصر اطلاعات« یاد میکنند. در این شرایط و با توجه به وظیفه ذاتی آموزشوپرورش، طبیعی است که از نظام آموزشی با همه محدودیتهایش انتظار رود تا این حجم از اطلاعات را در اختیار فراگیران قرار دهد. کمبود زمان، نبود انگیزه یادگیری، بهروز نبودن محتوای آموزشی و ... از جمله محدودیتهایی هستند که موجب عدم تطابق و هماهنگی میان نظام آموزشی و عصری که در آن زندگی میکنیم، شدهاند و به همین سبب، یکی از مأموریتهای ما در نظام آموزشی، رفع موانع و محدودیتها و استفاده از فرصتهای موجود است. نظام آموزشی باید نحوه تعامل با اطلاعات را به دانشآموزان بیاموزد. در این میان، دو محدودیت اساسی سد راه تحقق این مهم هستند که یکی حجم بالای کتب درسی و دیگری کمبود زمان تدریس است. در نتیجه باید به دنبال رویکرد جدیدی باشیم که به کلاس درس نگاه متفاوتی داشته باشد.
1
با ظهور فناوری اطلاعات و ارتباطات، آموزشوپرورش فعالیتهای خود را به سمت استفاده از آموزش الکترونیکی سوق داد و این نوع از آموزش به یکی از اجزای لاینفک آموزش در نظام آموزش رسمی بسیاری از کشورها تبدیل شد. اقبال عمومی بهسوی آموزش الکترونیکی تا جایی پیش رفت که برخی، مزایای آموزش سنتی و چهره به چهره را نادیده گرفته و آموزش الکترونیکی را تنها راه آموزش برای یادگیری پایدار در سطح آموزش رسمی قلمداد میکردند. علیرغم وجود مزایای فراوان این روش، پس از مدتی نارساییها و کاستیهای این روش آشکار گشت (عطاران، .(1393
چنین شرایطی صاحبنظران تعلیم و تربیت را دچار این چالش نمود که با فناوری امروز و سرعت رشد و فراگیر شدن استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه جهانی چگونه میتوان فراگیران را به بهترین وجه تربیت نمود و برای زندگی در چنین جوامعی آماده ساخت. آنچه بهعنوان پاسخی برای این چالش مطرح شد، مدل یادگیری تلفیقی است که برترین ویژگیهای آموزش حضوری و الکترونیکی را با یکدیگر ترکیب نموده است (بنک و گراهام ، .(2006 این شیوه با افزودن شیوه یادگیری دانشآموزمحور به آموزش حضوری و استفاده از ابزارهای توانمندی مانند محتوای آموزشی استاندارد، بهسادگی میتواند کیفیت آموزش بالاتری را نسبت به هر دو شیوه یادگیری به دست دهد؛ اما علاوه بر کیفیت یادگیری، سیستم آموزش تلفیقی با هزینه مالی کمتری نسبت به روشهای حضوری و با کیفیت بالاتری نسبت به آموزش الکترونیکی پیادهسازی میگردد (زارعی زوارکی و طوفانی نژاد، .(1390
در دهههای اخیر، شاهد تحول رویکردهای جدید انتقال دانش با گذار از دیدگاه رفتارگرایی به دیدگاه سازندهگرایی بودهایم. در سازندهگرایی تأکید متخصصان بر استفاده از روشهای نوین دانشآموزمحور است (حیدری، کریمیان، و امیری رفاهانی، .(1388 منظور از آموزش دانشآموزمحور آموزشی است که در آن فراگیران به کمک معلم، خود مسئولیت درک و فهم مطالب را بر عهده میگیرند (سیف، .(1391 با توجه به دیدگاه سازندهگرایی، یکی از مؤثرترین مدلهایی که اخراًیمورد توجه بسی ار قرار گرفته و ارتباط بسیار نزدیکی با فلسفه سازندهگرایی دارد، مدل »کلاس معکوس « است که میتوان به عنوان راه حلی برای معضلات مطرح شده، به آن پرداخت که تحقیقات متعددی نیز در این زمینه به انجام رسیده است. این واژه نخستین بار در سال 2000 توسط مائورین لیج و همکارانش وارد ادبیات علوم تربیتی شد. آنها معتقدند که با ظهور فناوریهای نوین و چندرسانهایها، فعالیتهای تدریسکه قبلاً به طور سنتی در کلاس درس روی میداد، اکنون باید خارج از کلاس درس صورت پذیرد (لیج ، پلت و ترگلیا ، .(2000 در این مدل، محتوای درسی خارج از کلاس درس و بهوسیله فناوریهای مختلف در اختیار دانشآموزان قرار داده میشود تا زمان درون کلاس صرف بحث و بررسی، انجام تکالیف، کاربست محتوا و ... شود. بر این اساس، سطوح پایینی حیطه شناختی یعنی »دانش« و »فهمیدن« در خارج از کلاس درس محقق میشود و سطوح بالاتر یعنی »کاربست«، »تحلیل«، »ترکیب« و »ارزشیابی« در درون کلاس درس و با راهنمایی معلم صورت میپذیرد (سی و کنری ، .(2014 با این روش، دانشآموز میتواند آنچه را که معلم قبلاً در کلاس به او منتقل میکرد میکرد، پیش از کلاس ببینید و بشنود و هنگامیکه به کلاس میآید، با ذهنی پرسشگر وارد میشود. معلم در کلاس فعالیتهای یادگیری را بر عهده دارد؛ فعالیتهایی که بهصورت بحثهای گروهی، طرح سؤال، امتحانهای کوتاهمدت، ارائه فراگیران، آزمایش و دیگر فعالیتها انجام میشوند. در این روش، معلم طراح و مدیر فعالیتهای کلاس است (عطاران، .(1393 به بیان سادهتر، در کلاس معکوس نقش اصلی معلم طراحی آموزشی است؛ یعنی طراحی سناریوهای یادگیری که پلهپله دانشآموزان را به هدفهای یادگیری مشخص نزدیک کنند.
برای به ثمر نشستن تلاشهای آموزشی و پرورشی و شیوههای گوناگون تدریس، توجه به نیازهای روحی و روانی دانشآموزان لازم و ضروری است. نیاز به ثبات، افزایش موقعیتهای استقلال فردی، یافتن فرصتهایی برای رقابت سالم، مورد حمایت قرار گرفتن و پذیرفته شدن در اجتماع دوستان و مدرسه از جمله نیازهای اساسی و غیرقابل انکار دانشآموزان در مقطع ابتدایی است. برآورده شدن کلیه این نیازها در محیط مدرسه، علاوه بر رفع دغدغههایی چون هویتیابی و تعلق به گروه همسالان، موجب
2
افزایش احساس تعلق به مدرسه خواهد شد. یکی از روشهای جذب نوجوانان و دانشآموزان به مدرسه و محیط آموزشی در این دوران حساس، افزایش احساس تعلق ایشان به مدرسه است (بری و بتی، .(2005
احساس تعلق به مدرسه به عنوان یک سازه بینرشتهای تعریف میشود که با رشتههای پزشکی، روانشناسی، جامعهشناسی و تعلیم و تربیت در ارتباط است. برای ارائه تعریف مشخص از احساس تعلق باید آن را از منظر رویکردهای مختلف مورد بررسی قرار داد. در رویکردهای جامعهشناسانه احساس تعلق به صورت عمومی عبارت است از توصیف کیفیت ارتباطات در سطح جامعه (مدرسه) به عنوان دیدگاهی که باعث افزایش پیوند افراد با محیط میشود. در این میان عناصری چون ارتباط مؤثر افراد با اعضای مدرسه، میزان تعلق افراد به اهداف جمعی، میزان دخالت اعضا در فعالیتهای اجتماعی را میتوان از برجستهترین عوامل مؤثر بر میزان احساس تعلق قلمداد نمود (مکنیلی ، ننماکر و بلوم ، .(2002 با توجه به این رویکرد سیستم مدرسه باید به گونهای باشد که به تمام افراد با عقاید و قومیتهای متفاوت احترام بگذارد (استوارت ، مکوایتر ، راو و پاترسون ، .(2007 یو و همکاران (2008) نیز احساس تعلق به مدرسه را به عنوان کیفیت ارتباط و احساس همبستگی دانشآموزان با همکلاسیها و معلمان خود تعریف کرده است.
در رویکرد روانشناسی، در حالت احساس تعلق دانشآموزان احساس میکنند خود و دیگر دانشآموزان مورد مراقبت و حمایت از طرف مدرسه هستند (شوچت ، اسمیت و هومل ، .(2007 ویتلاک (2006) نیز احساس تعلق را یک حالت روانشناسانه توصیف میکند که در آن دانشآموزان از جانب بزرگترها و مسئولان و تصمیمگیرندگان احساس ایمنی و اطمینان میکنند. میلینگز و همکاران (2012) در این زمینه تعریف دیگری را ارائه دادهاند که احساس تعلق به مدرسه را اعمالی میدانند که باعث سازگار شدن دانشآموز در انجام یک فعالیت یا مکان خاص میشود. این اعمال باعث افزایش احساس راحتی، خوب بودن و کاهش اضطراب دانشآموز میشود. همچنین گاه احساس تعلق مترادف با میزان شمول و فعالیت دانشآموز در تکالیف مدرسه و فعالیت در امور فوق برنامه شده است.
تحقیقات انجام شده بر روی احساس تعلق نسبت به مدرسه نشاندهنده تأثیر مثبت این سازه بر میزان پیشرفت تحصیلی، انگیزش پیشرفت، رضایت تحصیلی و جلوگیری از انحرافات اجتماعی است (ابوالقاسمی نجف آبادی، میرالی رستمی، کلثوم و فینی، 1393؛ یو و همکاران، 2008؛ میلینگز و همکاران، 2012؛ مکنیلی و همکاران، .(2002 با عنایت به مطالب فوق و از آنجا که کلاس معکوس با روشهای گوناگونی چون فعالیتهای گروهی، آزمایش و بازیهای آموزشی و بهرهگیری از فناوریهای نوین، بحث گروهی ارائه فراگیران و ... سعی در تحقق آرمانهای دانشآموزمحوری دارد و موجب بهبود روابط معلم و دانشآموز و حذف روشهای سنتی و سخنرانی در کلاس میشود، ممکن است بر احساس تعلق دانشآموزان به مدرسه اثرگذار باشد. به همین دلیل در این پژوهش در پی پاسخ دادن به این سؤال هستیم که آیا استفاده از رویکرد کلاس معکوس در درس علوم پایه ششم بر احساس تعلق دانشآموزان به مدرسه مؤثر است؟
-2 روش
روش پژوهش حاضر، نیمه تجربی از نوع پیشآزمون و پسآزمون با گروه کنترل و جامعه این پژوهش، کلیه دانشآموزان دوره ابتدایی شهرستان قائمشهر به تعداد 3860 نفر در 111 کلاس پایه ششم ابتدایی بود. نمونهگیری با توجه به روش پژوهش از میان مدارسی که در طرح تدریس تخصصی شرکت کرده بودند انجام شد. بدین ترتیب که پس از شناسایی مدارس مذکور، لیست آنها تهیه و بهطور تصادفی یک مدرسه از میان آنها انتخاب و در این مدرسه دو کلاس پایه ششم به روش تصادفی ساده بهعنوان گروه آزمایش و گروه کنترل انتخاب شدند. دانشآموزان هر کلاس توسط عوامل مدرسه انتخاب و به صورت تصادفی کلاسبندی شده بودند و پژوهشگران هیچ دخالتی در انتخاب دانشآموزان کلاسها نداشتند. پس از مشخص شدن کلاسها، به عنوان پیشآزمون از پرسشنامه احساس تعلق به مدرسه بری، بتی و وات (2005) استفاده شد. این پرسشنامه در طیف لیکرت 4
3
درجهای و دارای 6 مؤلفه با نامهای احساس تعلق به همسالان، حمایت معلم، احساس رعایت عدالت و احترام در مدرسه، مشارکت اجتماعی، ارتباط فرد با مدرسه و مشارکت علمی میباشد. روایی محتوایی این پرسشنامه توسط متخصصان به اثبات رسیده است. پایایی این ابزار با استفاده از آزمون آلفای کرانباخ در مؤلفه احساس تعلق به همسالان 0.73، در مؤلفه حمایت معلم 0.64، در مؤلفه احساس رعایت عدالت و احترام درمدرسه 0.85، در مؤلفه مشارکت اجتماعی 0.66، در مؤلفه ارتباط فرد با مدرسه 0.74 و در مؤلفه مشارکت علمی 0.76 به دست آمده است. همچنین ضریب آلفای کرونباخ برای نمره کلی 0.882 است.
برای هر دو کلاس یک معلم علوم تجربی در نظر گرفته شده و در گروه آزمایش، معلم از روش کلاس معکوس استفاده کرد. به این گونه که محتوای آموزشی مربوط به جلسه آینده را به صورت محتوای الکترونیکی، فیلم آموزشی و پادکست در اختیار دانشآموزان قرار میداد. در ضمن طی هر جلسه دانشآموزان کاملا فعال بوده و در گروههای کوچک به بحث و بررسی مطالب درسی میپرداختند. ارائه کنفرانس توسط دانشآموزان، مشاهده و آزمایشهای گوناگون مرتبط با درس و پاسخ به پرسشهای به وجود آمده در حین آزمایش توسط خود دانشآموزان نیز از مواردی بود که در هر جلسه فعالانه پیگیری میشد. پس از پایان هشت هفته آموزشی، مجددا پرسشنامه احساس تعلق میان هر دو گروه آزمایش و کنترل توزیع شد.
بهمنظور تجزیه و تحلیل دادهها، از روشهای آمار توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین، انحراف معیار، جداول) و آمار استنباطی (آزمون تحلیل کوواریانس) از طریق نرمافزار SPSS استفاده شد.
