بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر مدارس متعددی در ایران ساخته شده است. با نگاهی گذرا به طرح این مدارس میتوان دریافت که طراحی فضای باز درآنها مغفول مانده است. تحقیقات قبلی نشان میدهد که فضای باز مدارس می تواند به خلاقیت دانش آموزان کمک کند. مسلما این موضوع در هنرستانها اهمیت بیشتری می یابد.تحقیق حاضر سعی دارد تا با به دست آوردن الگوهایی در خلق فضاهای بازبرای هنرستانهای دخترانه مشهد، به ایجاد محیطی حمایت کننده از خلاقیت هنرجویان کمک نماید. جهت رسیدن به این هدف پس از مرور ادبیات موضوع و شناسایی متغییر های موثر در ارتقا خلاقیت و تدوین فرضیه، جمع آوری اطلاعات با روش تحقیق پیمایشی و ابزار پرسشنامه صورت گرفت. 150 نفر از هنرجویان هنرستان های مشهد مورد پرسش قرار گرفتند. . با کمک آزمون تحلیل واریانس با اندازه گیری های مکرر ارتباط میان متغیرها بررسی شده و صحت فرضیه ها تایید گردید.یافته های پژوهش نشان می دهند که میان عوامل موثر بر خلاقیت - انگیزه،کنجکاوی، خیالپردازی و ابتکار - با صفات فضایی در فضای باز رابطه معنا دار وجود دارد. با بکار گیری یافته های این تحقیق، می توان فضاهای باز هنرستانها را به گونه ای طراحی کرد که باعث افزایش خلاقیت در هنرجویان گردد.
کلمات کلیدی:خلاقیت، هنرستان، فضای باز، نوجوان
-1 مقدمه
انقلاب اطلاعاتی و الکترونیکی و انفجار دانش امکان پیش بینی دانش های لازم برای برخورد موثر با شرایط محیطی را با مشکل رو به رو ساخته است. لذا اندیشمندان و محققان راه چاره را در توجه به خلاقیت و توانمندی های بشر دانسته اند. - حسینی، - 1386 در مورد تعریف خلاقیت و پیش نیازهای آن اظهار نظرهای متنوعی وجود دارد."به اعتقاد گیلفورد خلاقیت نوعی توانایی فکری است،که در آن اطلاعات گذشته به هم نزدیک می شود و محصولی جدید ایجاد می کند". - آرمند، - 1373ایجاد محیطی که بتواند تمام جنبه های شخصیتی فرد را رشد دهد مستلزم مدیریت و برنامه ریزی اصولی است. در مورد محیط های خلاق برای کودکان تحقیقات فراوانی صورت گرفته است ولی نوجوانان مورد توجه کمتری واقع شده اند.
تحقیق های انجام شده در زمینه ویِژگی های زیستی ، روانی و اجتماعی صاحبان تفکر واگرا ، مخترعان و مبتکران حاکی از آن است که شکوفایی خلاقیت های ذهنی عمدتادر دوران نوجوانی و جوانی پدیدار می شود. در این فضای میانی-در فاصله میان طفل بودن و جوان گشتن- مدرسه نخستین مکانی است که به شکل گرفتن نوجوان اثر گذاری دارد و وی را در زمینه های گوناگون که هر یک دارای ارزشی ویژه اند تشخیص می بخشد - فلامکی،. - 1386نوجوانان مقطع تحصیلی متوسطه را در دبیرستان یا هنرستان سپری می کنند. رشد و توسعه اقتصادی کشورها به میزان قابل توجهی از رشد و توسعه آموزشی تاثیر می پذیرد - ساخاروپولوس و پاترینوس،. - 2004 نظام آموزش فنی و حرفه ای از اجزاء مهم نظام آموزش و پرورش کشورها، متصدی اصلی تربیت نیروی ماهر و نیمه ماهر در سطح پیش دانشگاه است. - تیلاک، - 2002،
ماهیت رشته های فنی و حرفه ای ایجاب میکند که هنرجویان از خلاقیت کافی برخوردار باشند تا بتوانند به پیشرفت در رشته ی تحصیلی نایل آیند. محیط یک فضای آموزشی باید طوری با محیط طبیعی تنظیم شود که تشدید قدرت خلاقیت پژوهندگان توسط ایجاد امکانات فراوانی برای تغییر دادن عملکردها توسط خود دانش آموزان و واداشتن آنها به جستجوی صحیح در جهت یافتن راه حل های مورد استفاده انجام گیرد. - هرندی،اکرمی، - 1377 ما هر روز شاهد ساخت و بهره برداری مدارس متعددی در کشورمان هستیم. با نگاهی گذرا به طرح این مدارس متوجه می شویم اغلب دست اندرکاران، برنامه ریزان و طراحان ، مدرسه را در کلاس های درس خلاصه می بینند و گاهی با تغییر ابعاد فضاها کاربری های محدودی چون سالن اجتماعات، آزمایشگاه و آتلیه به آن می افزایند.
فضای باز در چنین طرح هایی،چیزی جز یک قطعه زمین آسفالت شده اضافه مانده از ساخت و ساز نیست با چند وسیله ی محدود بازی و ورزش و گاهی فضای سبزی در گوشه ی حیاط . - سمیع آذر،. - 1379 فضای باز هنرستان های دخترانه ، علاوه بر اینکه باید مشکل اشراف را مرتفع می کند باید رسالت اصلی خود که همان ادامه ی فرآیند یادگیری است به انجام برساند و افرادی خلاق و متفکر را به جامعه تحویل دهد مقاله حاضر قسمتی از تحقیقی است که سعی نموده تا با شناسایی صفات فضایی موثر بر خلاقیت در فضاهای باز هنرستانهای دخترانه در جهت افزایش خلاقیت هنرجویان دختر قدمی بردارد. فرض این تحقیق بر آن است که با طراحی معماری و فضاسازی محیط های باز هنرستان دخترانه می توان بر میزان خلاقیت هنرجویان دختر هنرستانها اثر گذار بود.
-1-1 تاثیر محیط بر خلاقیت
با پیشرفت علم در دهه های 1950 و 1960 رویکردهای رفتاری انسان با محیط اطراف خود آنچنان در هم تنیده شدند که قابل تفکیک نبود.در واقع ، هم افراد عامل تغییر محیط هستند و هم محیط عامل تغییر در رفتار افراد هست. در واقع این رویکرد بیانگر رابطه انسان محیط شده است. در سال های اخیر بررسی رفتار اجتماعی انسان در رابطه با محیط فیزیکی پیرامونش و نحوه استفاده خرد از محیط در روند تعاملات اجتماعی بر اساس مفاهمی همچون خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام مورد توجه همه پژوهشگران واقع شده است. در این باره به فضاهای آموزشی به عنوان مکانی جهت تربیت افراد توجه خاصی شده است. زیرا این فضاها در واقع نحوه ادراکات و تمایلات و شیوه های رفتاری آینده جوامع بشری را به وجود می آورند.
میزان انطباق و سازگاری محیط با نیازهای دانش آموز در نحوه یادگیری او هرچه بیشتر باشد. نتیجه حاصل در جهت آموزش و پرورش افراد مطلوب تر به دست می آید. در همین راستا شناخت فضاهای آموزش و انعطاف پذیر کردن آنها بر اساس تعاملات دانش آموزان و به حداکثر رساندن قابلیت های محیطی ،امکام انعطاف تکاملی و رشد در طول زمان نقش بسزایی در ارتقا کیفیت آموزشی خواهد داشت. - خانی سولاری، - 1393 در زمینه تاثیر محیط بر خلاقیت پژوهشهای گسترده ای انجام شده است؛ اما کمتر به تاثیر محیط کالبدی و شاخصهای آن بر خلاقیت دانش اموزان پرداخته شده است. به نظر کریستنس - 2004 - کلیه عوامل فیزیکی محیط مانند نور، منظر، صداها و آلودگی صوتی می تواند بر میزان خلاقیت اثر منفی یا مثبت داشته باشد. رنگ،بافت، سایه روشن، نور،صدا،فرم و چگونگی ترکیب آنها، کاربری فضاها و تغییر و تنوع انها در طول زمان و خلاصه تمامی گوشه های فضای ساخته شده می تواند بر جنبه های جسمی ،شناختی و روانی موثر باشد؛ و می تواند انگیزش لازم برای تفکر خلاق را موجب گردد. - عظمتی، - 1390
والتر گروپیس : »اگر محیط آموزشی بخواهد زمینه ای اثر بخش برای نسل آینده باشد،ساختمانهایش می بایست خلاقانه باشند، نه تقلید شده. محیطی محرک برای آزاد کردن اندیشه و بیان خلاقه - .«زیبا کلام،. - 1384محیط یادگیری و ویژگی های فیزیکی آن به استناد تحقیقات صورت گرفته به عنوان یکی از عوامل با اهمیت در این فرآیند قرار دارد. در این بین روانشناسی محیطی از دانش های جدید است که به بررسی ارتباطات بین ویژگی های فیزیکی یک محیط با خصوصیات روانی،جسمی و اجتماعی ساکنان آن می پردازد تا طراحان،معلمان و شهرسازان از نتایج این دانش برای بهبود نتیجه کار خود بهره بگیرند.مدرسه به عنوان یکی از مهمترین مکانهایی که هریک از ما مدت زیادی از زندگی مان را در آن به یادگیری می پردازیم که طراحی ان با توجه به یافته های روانشناسی محیطی مورد توجه خاص قرار گرفته است.
1 اهمیت فضای باز در مدارس
"لویی کان واژه مدرسه را چنین تعریف میکند:» تمام مکان هایی که انسان برای تامین خواسته ی خود در فراگیری، از آنها استفاده میکند، مدرسه نام دارد و این مکانها ها، تنها برای یادگیری و آموختن عقاید و نظریات نمی باشند، بلکه برای فهم و ادراک دلایل وجود هر چیز و مناسبت های دو جانبه و روابط بین انسان و طبیعت نیز مورد استفاده قرار می گیرند. حضور طبیعت در فضاهای آموزشی، اغلب به صورت بسیار محدود اتفاق می افتد و همین حضور محدود نیز بدون در نظر گرفتن نیازهای خاص کودکان و فضاهای بیرونی در مدارس ازنبه های مختلفی مورد توجه پژوهشگران کودک قرار گرفته است مطالعه تئوری های اموزشی نشان از توجه آموزش دهندگان کودک به آموزش های خارج از محیط کلاس در کنار آموزهای داخل کلاس دارد. - مظفر و همکاران، - 1388 فضاهای باز مدارس بر حسب وسع اقتصادی جامعه و یا بر حسب اهمیتی که افراد جامعه برای مدرسه قائل هستند و بودجه ای که مدرسه به خود اختصاص می دهد، شکل های متفاوتی دارند.
از حیاط یک مدرسه که در آن یک ردیف شیر آبخوری در یک گوشه حیاط با زمین آسفالت و سرویس های بهداشتی در یک گوشه ، گرفته تا یک حیاط استاندارد که در آن امکاناتی چون زمین بازی، زمین ورزش، فضای سبز و چمن کاری ، با جایگاه استراحت نظیر بوفه و ...، محل ارایه ایده های ابتکاری ، محل نگهداری حیوانات ، فضای نیمه مسقف و.. - اکرمی، - 1383 "الگوی معماری سنتی مدارس ایران حاکی از استمرار تعلیم و تربیت در فضای باز و نوعی کارکرد فعال آموزشی برای حیاط مرکزی آنهاست. این خصوصیت با رویکردی جدید در برخی از مدارس مدرن نیز مشاهده می شود. بنابر این به نظر می رسد انحصار آموزش در فضای داخلی و عدم توجه به قابلیت های عملکردی فضای باز، که بر مدارس رایج ایران حاکم است ، از یک سو نسبت به ارزش های حیاط در الگو مدارس قدیمی غفلت می ورزد و از سوی دیگر از دریافت های نوین در مورد ایجاد فضای باز خلاق و سازنده بی بهره است.
در مدارس نوین - مدرن - نوعی طرز تلقی پیشرفت نسبت به فرآیند ادراک و احساس کودک به هنگام یادگیری باعث ظهور محیطی فعال و سرشار از امکانات تجربه مشاهده و ارتباط انسانی شده است. در این محیط از فضای باز برای توسعه امکان تعادل دانش آموزان با یکدیگر و با محیط طبیعی استفاده می شود. به این ترتیب کلاس درس به فضای باز امتداد یافته و تسهیلات حیاط در خدمت تعلیم و تربیت قرار می گیرد . عنصر حیاط که در مدارس قدیمی ناظر بر وجه اقامتگاهی این مدارس بود ، در مدارس معاصر نیز میتواند عامل تحرک و پویای آموزش و پرورش شده و موسسه را از یک آموزشگاه صرف به یک کانون حیات جمعی مبدل سازد." - سمیع آذر، - 1379
1 عوامل انسانی موثر بر خلاقیت
تورنس ویژگی های شخصیتی لازمه خلاقیت را کنجکاوی،جستجوگری،پرسشگری در برابر موقعیتهای معماگونه، و شهامت در ارائه پاسخ های نو می داند - گلاور،. - 1385 آمابیل - 2001 - و هنسی - 2007 - معتقدند که انگیزه نیزنقش مهمی در خلاقیت ونوآوری×به×عهده×دارد. طبق یافته های شفایی - 1388 - ارتقای کنجکاوی، ابتکار و خیالپردازی در افزایش خلاقیت موثر است.
-2 روش تحقیق
در این تحقیق از روش تحقیق پیمایشی استفاده شده است. گام های تحقیق در تبیین اصول طراحی شامل این موارد مییاشد.
-1-2 متغیرهای تحقیق:
متغیرهای این تحقیق شامل خلاقیت و صفات فضایی است . ابتکار،کنجکاوی ،انگیزه و خیالپردازی - که عوامل انسانی موثر بر خلاقیت هستند - به عنوان شاخص های خلاقیت انتخاب شده اند. انعطاف پذیری عملکردها و انعطاف پذیری عناصر طبیعی - آب و گیاهان - نیز به عنوان صفات فضایی در نظر گرفته شدند - صفات فضایی در تحقیق اصلی عوامل زیادی را در بر داشته که در این مقاله نمی گنجد - . .
-2-2 فرضیه ها:
با توجه به فرض کلی تحقیق - که در مقدمه آمده است - و پس از تدقیق متغیرها فرضیه های این مقاله به شرح زیر است.
الف- بین انعطاف پذیری عملکردها و شاخص های خلاقیت رابطه معنا داری وجود دارد.
ب- بین انعطاف پذیری عناصر طبیعی - آب و گیاهان - و شاخص های خلاقیت رابطه معنا داری وجود دارد.
-3-2 انتخاب نمونه:
در حقیقت انچه این تحقیق به آن می پردازد دیدگاه هنرجویان هنرستانهای دخترانه پیرامون صفات فضایی موثر بر خلاقیت است که در فضاهای باز - حیاط هنرستان - یک هنرستان دخترانه می تواند بر خلاقیت بیافزاید. جامعه هدف مورد نظر هنرستانهای دخترانه شهرستان مشهد در سال تحصیلی 95-94 بوده است. برای انتخاب تصادفی واحدهای تحلیل، از میان مناطق مختلف شهر مشهد 2 ناحیه
