بخشی از مقاله
خلاصه
تفکر »همه یا هیچ« در خطاهای شناختی » آلبرت الیس« و استفاده از » سازههای متضاد« در نظریهی شخصیت »جرج کلی«، ریشه در تفکر دوقطبی یا همان منطق دوگزینهای دارد که منجر به بروز برخی اختلالات رفتاری و شخصیتی و ناسازگاری خلقی و اضطراب در تصمیمگیری میشود. هدف از این تحقیق نزدیکتر کردن شیوهی تفکر انسان به حالت میانه و همگام شدن با راز هستی؛ یعنی »تعادل« است. اگرچه اعتدال از اصول کلی دین اسلام است، ولی جز مواردی چند، راهکاری عملی برای آن ارائه نشده است.
ایده ی این تحقیق، از عبارت »بین الامرین« در روایتی از امام صادق - ع - و با الهام از دو پدیدهی طبیعی »فلق و شفق« شکل گرفته است. این نوشتار، با نگاهی بنیادین نورافکن ذهن را از دریچهی زبان به فضای ناخودآگاه تابانده است تا یکی از الگوهای شناختی را برجسته نماید . در ادامه نشان میدهد که یکی از کهن الگوهای فراشناختی ذهن، در اثر تجربه زیستهی »وجود و عدم« بوجود میآید که در چگونگی ادراک و تلقّی ما از رویدادها نقش اساسی را بازی میکند. از این رو، میتوان با شناسایی و اصلاح الگوی فراشناختی، بر نحوهی تفکر و ادراک فرد تاثیر گذاشت. این امر با غنیسازی دایرهی واژگان و دیگر تمهیداتی که فرد بتواند تعادل را تجربه کند، امکان پذیر است. از جمله؛ استفاده از وسایل فیزیکی، بازیهای رایانهای، کارتهای واژگان و دیدن تصاویری از تنالیتههای مختلف طیف سیاه تا سفید.
.1 مقدمه
تعادل راز خلقت است و نظام هستی بر پایه اعتدال و تعادل آفریده شده است. اساس هستی بر محور تناسب و توازن استوار است: »السماء رفعها و وضع المیزان - «الرحمان، - 7 انّاو» کلّ شیءٍ خلقناه بقدر - «القمر،. - 49 شکل مطلوب عالم و آدم، حالت میانه، متعادل و متوازن آنها است. میانه روی و اعتدال بر همه شؤون و ساحتهای حیات، سایه افکنده است: »وعلی االله قصد السبیل - النحل، - 9؛ برخداست که راه میانه را در اختیار بندگان بگذارد. بر همین اساس، اسلام پیروان خود را به هماهنگشدن با این راز دعوت میکند. اگرچه کلیت اسلام بر محور تعادل پایهریزی شده است اما راهکاری عملی و کاربردی برای پیادهکردن اعتدال جز در مواردی اندک یافت نمیشود و تنها رگههایی از شیوههای عمل به اعتدال در تعدادی دستورالعملها به چشم میخورد.
سایهی اعتدال بر فرهنگ ایرانی، مثلها و مطالب پندآموز افتادهاست. از جمله؛ »اندازه نگه دار که اندازه نکوست« - فرهنگ امثال ص - 338 و یا »میانهگزینی بمانی به جای - «دهخدا، ج4 ،ص . - 1767 همچنین، نه چندان بخور کز دهانت برآید نه چندان که از ضعف جانت براید.
توجه به اعتدال به عنوان یکی از خطوط اصلی در تفکر و عمل اسلامی، منجر به کشف نظر درست و دقیق دین در عرصههای مختلف خواهد شد. با این وجود در طول تاریخ دیده شده است که مسلمانان از خط میانه و متعادل، خارج شده و دچار اسراف، افراط و یا کوتاهی و تفریط شدهاند. بنابراین یافتن راهکاری فراگیر علمی مدون و صحیح که نه سر از افراط درآورد و نه به تفریط بینجامد، مفید فایده خواهد بود. بیتردید، تفکر و عمل به اعتدال بر جنبههای مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان تاثیرگذار است. اما، پرسش اساسی این است که آیا میتوان روشی پیدا کرد تا انسانها به راحتی بر میانه تعادل قدم بردارند؟ و تعادل را بیشتر حس، تجربه و درک کنند؟
به اعتقاد تجربهگرایان، تجربههای زیستی از دوران جنینی و دورانهای مختلف رشد، درک انسان را از مفاهیم رقم میزند - نیلیپور،1391،ص. - 19 فروید با کشف بخش نادیدنی حافظه و با طرح موضع »ناخودآگاه« نشان داد که این بخش از روان تا چه اندازه روی افکار احساسات و رفتار انسان نقش دارد. ناخودآگاه شبیه دایره بزرگ و وسیعی است که خودآگاهی را همچون دایره کوچکتری احاطه کرده است - فروید،ص. - 450 در ادامه لکان ثابت کرد که زبان تنها راه دستیابی به فضای ناخودآگاه است و ناخودآگاه یک زبان ساخت یافته است
فروید در اثر جاودانی خود بخشی از عملکردهای ناننوشتهی ناهوشیار را کشف و بیان کرد. یکی از محققین معاصر، شباهتی میان ساختار نحوی زبان و بخش ناخودآگاه فروید را در دو اثر »اسرارالبلاغه« از »عبدالقادر« و »تعبیر خواب فروید« یافته است و آنها را به چاپ رسانده است. مهرگان*در این دو یادداشت کارکردهای این بخش از مغز را تحت عنوان »خرد غریزی« به صورت منسجم مطرح کرده و برای آن اصولی بر میشمارد که مهمترین آنها اصل نسبت و اصل تشابه است - مهرگان، 1385ب،ص21؛ مهرگان، 1385الف،ص. - 69 گفتنی است، منظور از خرد غریزی آن بخش از کارکردهای مغز است که به طور اتوماتیک برای حفظ بازیابی و ذخیره اطلاعات انجام میدهد. خرد غریزیدر هنگام هوشیاری و برای شناخت مفاهیم فعال است. هستیِ مفاهیم، وابسته به کارکرد بنیادین خرد غریزی یعنی مکانیسم مقایسه است
.2 منطق و خرد غریزی
مهرگان پس از مطرح کردن »خرد غریزی« و نقش آن در تحلیل دادهها، منطق را نظامی برای ورود به تصاویر ناهوشیار معرفی میکند. به این ترتیب که بر اساس شباهتهای تصویری دست به استدلال میزند. "تمام سیستم و نظام و ساختار خرد مفهومی از جمله »منطق صوری« از این خرد غریزی است" - مهرگان،1385الف،ص. - 69 با این وصف، میتوان چنین نتیجه گرفت که منطق ارسطویی و دو گزینهای که بنیادیترین پردازشگر مغز به حساب میآید، به صورت تصویری در خرد غریزی از بدو تولّد در حال فعالیت بوده است. از سوی دیگر، پیدا کردن منطق تصویری از نگاه شناختی خطاهای احتمالی نحوه تفکر را بازنمایی میکند
* آروین مهرگان توانسته است میان دو اثر ارزشمند جرجانی و تعبیر خواب فروید، مشابهتهایی بیابد که ماحصل این تحقیق ده ساله را در دو کتاب کم حجم ولی عمیق دیالکتیک مفاهیم و دیالکتیک نمادها به چاپ رسانده است. وی در مقدمه کتاب دیالکتیک نمادها از بازخوانی پیش نوشتههایش از استادان گرامی؛ بابک احمدی، دکتر علی محمد حقشناس، جلال ستاری و دکتر ضیاء موحد قدردانی نموده است. نشر فردا، 1375 اصفهان
ژاک لاکان روانکاو و نظریهپرداز مشهور فرانسوی به تأثیر از زبانشناسی سوسور، ساخت ناخودآگاه ذهن و ساخت رؤیاها را همان ساخت زبانی دانست - مهرگان،1385ب،ص . - 14 گفتنی است، تصویرسازی ذهنی* نقش مهمی در سه مرحله حافظه یعنی؛ رمزگردانی، ذخیرهسازی وبازیابی اطلاعات دارند
فعالیت این بخش از مغز علیرغم مزایای بیشماری که در بقای چرخهی حیات روانی و زیستی بشر بازی میکند، گاه سبب بروز چالشهایی در نحوهی زندگی فرد میشود. به عنوان مثال هنگام عبور از چهار راه تصمیمگیری و یا جایی که نیاز است با توجه به شرایط حاضر راهکاری بدیع از خود ارائه دهد. ثبات طرحوارهها و تلههای روانی** ناشی از کارکرد اتوماتیک و شرطی همین بخش از مغز است. در چنین شرایطی سازگاری زیستی انسان با حوادث، رویدادها و افراد دستخوش التهاب و عدم توازن میشوند و تعادل روانی و رفتاری فرد را برای مدتی کوتاه یا حتی طولانی به هم میزند.
.3 نگاهی به تحریفهای شناختی؛ »سازههای دوقطبی« و تفکر »همه یا هیچ«
جرج کلی - 1905 - اعتقاد داشت که سازهها و مفاهیم روشنکنندهی عملکرد فرد در قبال رویدادهاست. از نظر کلی، هر انسان یک دانشمند است که در هر حال و همیشه در تلاش فهمیدن، درک کردن، فکر کردن تفسیر کردن، کنترل کردن و پیش بینی نمودن دنیای خود به منظور سازگاری مؤثر با آن میباشد. وی مینویسد: »ما به جهان از میان الگوهای شفاهی نگاه میکنیم که خودمان میآفرینیم و آنها را با واقعیّتهایی انطباق میدهیم که جهان مرکب از آنهاست - «شولتز،. - 431:1383 به عبارت دیگر»یک سازه روشی برای دیدن یا پیشبینی رویدادهاست - «پروین،. - 347:1996 بنابر این نظر هر ساختار را میتوان به عنوان فرضیهای علمی تلقی کرد که با آزمون تجربه، معتبر بودن یا نبودن آن مشخص میگردد؛ اگرچه گاهی شخص با وجود شواهد مغایر با اعتبار هر سازه، لجوجانه از آن دست بر نمیدارد
معادل فارسی سازه در روانشناسی همان »مفهوم« است و از فعل construe به معنای تفسیر کردن میآید. به طوری که میتوان به جای آن کلمهی مفهوم را قرار داد. مثلا هوش، خصومت، افسردگی، ایمان، آزادی، همه اینها سازه هستند.
اصل تبعی دوگانگی در این نظریه نشاندهندهی این است که هیچ سازهی تک قطبی وجود
ندارد - «مدی،. - 177:1996 کلی همه سازهها را به طور ذاتی، دو قطبی یا دو ارزشی درنظر میگیرد. به عنوان مثال
واژههای مهربان، نامهربان؛ درستکار، نادرستکار ریشه در تفکر دوقطبی دارند.
